| Genis Yaprakli Sinirli Ot (Plantago Major) |
Latince: Plantago major - Plantago lanceolata Türkce: Genis yaprakli (Büyük) sinirli ot, besdamarotu, baga yapragi - Dar yaprakli sinirli ot Ingilizce: Greater Plantain, Common Plantain - Narrowleaf plantain, Ribwort plantain Almanca: Breitwegerich - Spitzwegerich Fransizca: Grand plantain - Plantain lancéolé Familya: Plantaginaceae (Sinirotugiller ya da Sinirliotgiller) Bilir misiniz bir bitkiyle ne zaman tanisilir? Onu ilk gördügünüzde degil, ilk farkettiginizde! Öyle olmasaydi yol kenarlarinin sakinlerinden bu iki bitkiyle tanismam bu kadar uzun sürmezdi. Cünkü her yerde, her yerde, her yerdeler! Oysa onlari ilk farkedisim bundan sadece bir bucuk yil önceydi. Ben artik her esen rüzgarla savrulmaktan bikmistim. Bir yere tutunmak, hem de olanca gücümle, sıkı sıkı tutunmak istiyordum. Yol kenarinda büyük yaprakli olanini gördüm bir gün. Bir rozet olusturan büyük yapraklari topraktan cevresindeki cimleri bastirircasina cikmis ama yükselmeyip "hicbir yere gitmiyorum, hep buradayim" dercesine de topraga simsiki yapismisti. Rozetten yapraksiz yükselen ince sapli cicekleriyle gayet ilginc görünüyordu. Adinin "sinirli ot" ya da "sinirotu" oldugunu sonradan ögrendim. Dar yaprakli bir kardesi oldugunu da... Plantago major (major = büyük) ve Plantago lanceolata (lanceolata = mizraksi) aslinda ayni adi tasiyan genis mi genis bir ailenin (Plantaginaceae) üyeleri. Plantago cinsinin altinda kendilerine benzeyen 200 kadar tür daha var. Gözlerimi actim, onlarla da tanismak icin sabirsizlaniyorum. Ingilizce'de Plantain denen bir baska bitkiyle (bir muz türü) ayni adi tasiyorlar ama onun konumuzla bir ilgisi yok. Cins adi olan Plantago Latince "ayak tabani" anlamina geliyormus.
Sinirli otlar Haziran ve Ekim arasi cicek acarlar. 60 cm. kadar derine inebilen köklerinden bir rozet seklinde cikan yapraklari, dikkat cekici 3-7 (genellikle 5) paralel damar tasir. Yapraklarindaki damarlar pek cok iki cenekli (yani tohumunun icinde iki yavru yaprak taslagi tasiyan) bitkinin aksine enine degil, boyuna uzanir. Bu damarlar (sinirler) öylesine güclüdür ki, bir yapragi boyuna iki ucundan tutup cektiginizde yapragin kendisi kopsa bile sinirler parcalanmaz ve yaprak onlar sayesinde ikiye ayrilmadan kalir. Bitkinin Türkce adinin nereden geldigini aciklamaya gerek yok sanirim. Yoksa hic de asabi degildir sevgili Plantago'muz :) Bu özelligi tam olarak yansitan bir fotograf icin suraya gözatmanizi öneririm. Yaprak rozetinin ortasindan dik ve yapraksiz yükselen bir sap üzerinde basak seklinde cicekleri acar. Büyük yaprakli Plantago'da cicek basagi uzun ve dar, dar yaprakli Plantago'da ise kisa ve hacimlidir. Sagda büyük yaprakli , solda ise dar yaprakli Plantago'nun cicekleri görülüyor.
Bu iki kardes dünyanin bir cok yerinde, sifali özellikleriyle halk arasinda cok bilinen ve kullanilan bitkilerdir. Dar yaprakli sinirotunun, genis yapraklidan daha sifali oldugunu söyler bazi kaynaklar. Ama her ikisi de kullanilir. Dar yaprakli sinirotu icerdigi maddeler sebebiyle solunum yollari ve akciger rahatsizliklarinda kullanilir. Mukozanin tahrisinden kaynaklanan öksürükleri önledigi icin kuru öksürüge karsi hazirlanan tibbi caylarda meyankökü ve hatmi ile beraber yer alir. Endüstriyel olarak üretilen bazi öksürük suruplarinda da vardir. Bu yil ardarda gelen sogukalginliklari yüzünden bu tür caylarin tiryakisi haline geldigimden, etkisini birinci elden de onaylayabilirim. Icerigindeki tanenler dokulari büzücü özellikleriyle yaralarda kanamanin durmasini ve hizli bir iyilesmeyi destekler. Enfeksiyon önleyicidir. Taze bitkilerdeki Aucubin'in antibakteriyel etkisi oldugu söylenir. Ayrica dar yaprakli sinirotu biraz C vitamini ve yara iyilestirici etkileri bilinen cinko da icerir. "Cayirlarin yara bandi" diye adlandirilmasi bosuna degildir. Pek cok kaynakta dogada meydana gelen kücük yaralanmalarda, kesiklerde, böcek sokmalarinda ve isirganotu temaslarinda ilk müdahalede kullanildigi aktarilmaktadir (bkz.). Böcek ve ari sokmalarina karsi, kücük yaralarda ve hatta doga yürüyüslerinin hirpaladigi ayaklarda nasil aninda ve etkileyici cözümler getirdigine dair ilk elden gözlemleri su yazinin yorumlarinda bulabilirsiniz (Link icin tesekkürler Meyvelitepe!). Temiz yapraklarin elde biraz ovalanarak dogrudan deri üzerine uygulanmasiyla kasinti ve sisliklerin hizla düzeldigi kullananlar tarafindan nakledilmektedir. Fakat bu konuda bir uyarida bulunmadan da gecemeyecegim. Günümüzün dogasi, bitkilerin bu özelliklerinin yaygin olarak kullanildigi ve nakillerle bize ulastigi dönemlerin dogasiyla bir degil. Özellikle büyük sehirlerde ya da yogun ulasimin oldugu yollara yakin cayirlarda buldugumuz bitkiler, yikasak bile temizlenemeyecek türden endüstriyel kirlere maruz kaliyor. Onlari ve cevremizde oluslarini mutlulukla karsilamak ama bu türden tedavilerde kullanmak konusunda cekimser kalmak en dogru yaklasim. Durun yeri gelmisken sözü uzmanina birakayim. Asagidaki alinti bu bloga da katkida bulunan sevgili Tijen Inaltong'un Bir Ot Masali adli kitabinda "Otlari nereden ve nasil toplayalim?" basligindan: "Yol kenarlarinda yetisen bitkilerden uzak durun. Özellikle otoyol kenarlari egzoz dumaninin en yogun oldugu yerlerdir ve bu bölgelerde yetisen bitkilerin toplanmamasi, kullanilmamasi gerekir. Biliyorsunuz günümüzde tarim ilaclari yurdumuzun her tarafinda yogun olarak kullaniliyor. Yabani bitkilerin bir cogu tarim arazileri yakinindan toplanir. Bu nedenle ilaclama yapilmayan dönemlerde bitki toplamakta fayda vardir. Ya da mümkün oldugunca tarim alanlarina uzak yerlerden, daglardan veya havasi, suyu temiz olan yerlerden toplanmis bitkileri kullanmaya dikkat etmeli. " Sinirli ot kardeslerin mutfakta kullanimi da yaygindir. Salata ve corbalarda kullanilabilir. Her iki dünya savasinin yokluk dönemlerinde Avrupa'da salata muadili olarak kullanilmistir.Yapraklari tüm yil boyunca toplanabilse de , özellikle salatalar icin baharda, ciceklenmeden önceki taze yapraklar önerilir. Hafifce acimsi bir tadi olan dar yaprakli sinirli otun corba olarak pisirildiginde hafif bir mantar aromasi tasidigini nakledeyim su kaynaga dayanarak. |
Her iki bitkinin sifali özellikleri , yenilebilirligi ve mutfaktaki kullanimi üzerine bilimsel referans icin Plants for a Future sitesindeki ilgili girislere (P. major ve P. lanceolata) ve orada verilen linklere gözatmanizi öneririm.
Madem ki bu kadar yaygin, cok rastlanan bir bitki, bir oyuna var misiniz?
Oyunun adi "Ben gördüm!" . Bakin, Dogayi Kesfederken ekibinden kimler Plantago'yu nerede gözleyip, fotograflamislar :
Ben Almanya'nin Bavyera eyaletinde görüyorum sürekli. Jale Hanim ise İzmit Körfezi'nin güney kıyılarında yaygin oldugunu söylüyor.
Tijen Türkiye'de de her yerde gördügü bu bitkiyi Finlandiya, Turku'da fotograflamis:
Beste ise Normandiya'da:
Bu iki fotografi Istanbul'da, Zeytinburnu Tibbi Bitkiler Bahcesi'nde Dilek cekmis:
Peki siz bu iki bitkiden herhangi birini (veya diger kardeslerini) nerede gördügünüzü yazar misiniz bize? Fotografla da katilabilirsiniz oyuna. Gördügünüz yeri (ülke, bölge, sehir vb.) ve zamani belirtmeniz yeterli. Ola ki bu yaziyi okuduktan sonra görüp tanirsaniz lütfen belirtin; bu ayrica mutluluk verir bize :)