Όταν τελείωνα το βιβλίο, πήγα στη Θεσσαλονίκη. 'Ηθελα να επισκεφθώ κάποια μέρη που έχουν ιδιαίτερη θέση στο βιβλίο, να μιλήσω με κάποιους παλιούς, να βγάλω φωτογραφίες και με αφορμή αυτά να βρεθώ ξανά στην αγαπημένη μου Θεσσαλονίκη. Έτσι κι έγινε. Όμως αυτή τη φορά δεν περπατούσα μόνο στην πόλη που ήξερα, αλλά και στην πόλη που γνώρισα μελετώντας. Στην παλιά πόλη που ανασαίνει στο παρασκήνιο της σύγχρονης μεγαλούπολης.
Μπορεί όσοι δεν γνωρίσαμε τη Θεσσαλονίκη «όμορφη σαν το Τολέδο, τη Σεβίλη και την Κόρδοβα», όπως λέει ο Αλμπέρτος Ναρ, να μην ξέρουμε τι χάνουμε. Το πιστεύω. Όμως, ποιος παραδέχεται ότι η ομορφιά της Θεσσαλονίκης είναι χαμένη; Είναι κρυμμένη. Κι όσοι αγαπάμε τη Θεσσαλονίκη αναζητάμε την ομορφιά της περπατώντας από την παραλία ως το μπαΐρι και στις χάρτινες αναμνήσεις. Και τη βρίσκουμε. Ακόμα!
Οδός Προξένων
Αυτός ο δρόμος δίπλα στο Διοικητήριο, ήταν ο δρόμος που βρισκόταν το τζαμί του Σελίμ πασά, γνωστό ως Σαατλί τζαμί λόγω του ρολογιού. Σήμερα λέγεται οδός Προξένων, λόγω του άγριου φονικού των δύο προξένων μέσα στο τζαμί.
Η οδός Προξένων σήμερα.
Ο ίδιος δρόμος πριν την πυρκαγιά του 1917.
Χρονόγραμμα ή ταρίχ
Είναι καταπληκτικό πόσα μπορείς να μάθεις σκαλίζοντας χαρτιά και μελετώντας φωτογραφίες και πόσο εξασκείται το μάτι να βλέπει πράγματα που πριν δεν παρατηρούσε. Για παράδειγμα ένα χρονόγραμμα στην οδό Πάικου. Είχα περάσει από μπροστά του αρκετές φορές παλιότερα, πηγαίνοντας προς τις «Τέσσερις Εποχές». Δεν το είχα προσέξει, γιατί δεν γνώριζα τη σημασία και την αξία του τότε. Τώρα απορώ πώς γλίτωσε.
Η οδός Πάικου βρίσκεται στον Φραγκομαχαλά και δίνει μια ιδέα πόσο στενοί ήταν οι δρόμοι της παλιάς Θεσσαλονίκης.
Η Στήλη των Όφεων
Εδώ και αιώνες είναι το μοναδικό απομεινάρι και μάρτυρας της ύπαρξης ενός παμπάλαιου, πελώριου και εξαφανισμένου κτίσματος. Κάποια ανεξήγητη δύναμη την κάνει ν'αντέχει στο χρόνο. Το όνομα Γιλάν Μερμέρ ή Στήλη των Όφεων πιθανότατα τη συνδέει με τη λατρεία θεότητας της ύστερης ρωμαϊκής περιόδου.
Η Στήλη των Όφεων σήμερα.
Κάποτε ήταν βρύση με γούρνα
και δρόσιζε ανθρώπους και ζωντανά.
Και αργότερα χρησίμεψε σαν κολώνα φωτισμού.
Πίσω από τη στήλη είναι υποσταθμός της ΔΕΗ. Το γκράφιτι έξω από τα γραφεία της ΔΕΗ με ξανασύνδεσε με τις έγνοιες του σήμερα.
Η παλιά λαχαναγορά
Είναι άδεια πια, ανεπανόρθωτα φθαρμένη, με τα κεπέγκια της σκουριασμένα και τους τοίχους βουλιαγμένους. Θα την γκρεμίσουν και στη θέση της θα χτιστεί σχολείο. Σε λίγο κανείς δεν θα θυμάται την ύπαρξή της.
Είναι τέτοια η θέση της λαχαναγοράς, που οι θεμελιωτικές εργασίες του σχολείου, θα φέρουν στο φως παλιότερο θαμμένο κτίσμα.
Η παλιά πλατεία Χορχόρ
Πάνω από την παλιά λαχαναγορά είναι η πλατεία Μουσχουντή, η παλιά πλατεία Χορχόρ. Ποιος ήταν αυτός ο Χορχόρ, που το όνομά του δόθηκε σε πλατεία και σε κρήνη, δεν γνωρίζω. Υποθέτω κάποια φιγούρα που κατέληξε κωμική. Το 1912 μια οπερέτα με τίτλο «Χορχόρ αγάς» έκανε μεγάλη επιτυχία στου Πατέ. Δεν νομίζω ότι ξέρουν πολλοί το παλιό όνομα της πλατείας. Κάποιοι, όμως, αγνοούν την πυρκαγιά του 1917.
Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917, που κατάκαψε την πόλη και άλλαξε τη φυσιογνωμία της, ξεκίνησε από ένα σπίτι κοντά στην κρήνη Χορχόρ-σου.
Η κρήνη και το σπίτι πριν από την πυρκαγιά.
Το ίδιο σημείο μετά την πυρκαγιά.
Οι κρήνες
Η κρήνη Χορχόρ-σου δεν υπάρχει πια. Η παλιά Θεσσαλονίκη ήταν γεμάτη βρύσες και σεμπίλ χανέδες. Σήμερα σώζονται δεκατέσσερις. Οι περισσότερες απ' αυτές στην Άνω Πόλη, όπως η κρήνη του Μουράτ στο Τσινάρι. Της έχουν αφαιρέσει το χρονόγραμμα, προφανώς μετά την απελευθέρωση, που κατέστρεφαν μετά μανίας τα σύμβολα της οθωμανικής κυριαρχίας. Κάποιοι την αποκαλούν μεταβυζαντινό μνημείο (!). Η νεοελληνική προχειρότητα τοποθέτησε κολλητά στη βρύση κάλαθο αχρήστων, που όπως έλεγε ο Μποστ, είναι ο κάλαθος πέριξ του οποίου ρίπτομεν τα απορρίματά μας. Ωστόσο η κρήνη του Μουράτ βγάζει νερό κι εκπληρώνει τον σκοπό για τον οποίο χτίστηκε.
Η κρήνη του Μουράτ στη συμβολή των οδών
Κλειούς και Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου
Η κρήνη του Μουράτ άλλοτε.
Τα μάρμαρα της στέρνας έχουν ελληνικά χαράγματα.
Τα συνηθισμένα και γνωστά. Τα έργα ενός πολιτισμού
γίνονται δομικά υλικά ενός άλλου.
Τα εξαφανισμένα νεκροταφεία
Περπατώντας στη Θεσσαλονίκη δεν είναι καθόλου απίθανο να πατήσεις πάνω σε κάποια εβραϊκή ταφόπλακα που έχει γίνει κράσπεδο ή σκαλοπάτι.
Συνηθίζεται μάλλον να χρησιμοποιούν ταφόπλακες σε δημοτικά έργα. Ο δήμος Αθηναίων πρόσφατα είχε προκαλέσει κλαυσίγελω με μία ταφόπλακα που χρησιμοποίησε ως μάρμαρο στην πλατεία Συντάγματος και οι εργάτες την τοποθέτησαν με την επιγραφή προς τα πάνω.
Στη Θεσσαλονίκη, όμως, το πράγμα είναι διαφορετικό. Οι ταφόπλακες είναι πικρή ενθύμηση ενός εγκλήματος. Της καταστροφής και λεηλασίας του εβραϊκού νεκροταφείου λίγο πριν τον εκτοπισμό ολόκληρης της εβραϊκής κοινότητας της πόλης στα στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Από τις ελάχιστες ταφόπλακες που σώθηκαν,
μερικές φυλάσσονται στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Το παμπάλαιο ορθόδοξο χριστιανικό νεκροταφείο αφανίστηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, σε διάστημα μικρότερο της τριετίας, χωρίς ν' αφήσει ίχνη. Ίσως κάποιοι από τους πιο παλιούς τάφους του νεκροταφείου της Ευαγγελίστριας να μοιάζουν με τους εξαφανισμένους τάφους του παλιού ορθόδοξου νεκροταφείου. Αυτό είναι όλο κι όλο που ξέρουμε. Αρχεία και αναπαραστάσεις δεν υπάρχουν, άρα δεν θα μάθουμε ποτέ τίποτα σπουδαίο. Εκτός κι αν ένα θαύμα αποκαλύψει μέρος του αρχείου του Πέτρου Ν. Παπαγεωργίου, που -ώ του θαύματος!- θα έχει σωθεί από την πυρκαγιά!
Αριστερά διακρίνεται ο τάφος του Μουσχουντή.
Η Ευαγγελίστρια αποτυπώνει την ιστορία της πόλης, γι' αυτό και συναντάει κανείς τόσους μελετητές, φωτογράφους, εικαστικούς, συντηρητές...
Από τα τούρκικα μνήματα σώζεται ένας τουρμπές στην Άνω Πόλη και δύο τάφοι στη Ροτόντα.
Παρεμπιπτόντως οι Σαλονικιοί δεν χρησιμοποιούν τη λέξη νεκροταφείο. Προτιμούν να λένε «στα μνήματα».
Την μπάλα στα μνήματα!
Η κραυγή της κερκίδας, όταν θέλει να υποδείξει στον παίκτη να στείλει την μπάλα εκτός αγωνιστικού χώρου, παραπέμπει στην εποχή που στην περιοχή υπήρχαν τα γήπεδα του Ηρακλή και του ΠΑΟΚ και συνόρευαν με το εβραϊκό και το ντονμέδικο νεκροταφείο αντίστοιχα. Όταν η μπάλα έβγαινε εκτός αγωνιστικού χώρου, πήγαινε κυριολεκτικά στα μνήματα. Εκεί επάνω έχει οικοδομηθεί το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Ο μιναρές της Ροτόντας
Ροτόντα αποκάλεσαν το μνημείο λόγω του σχήματός του οι ξένοι περιηγητές. Χτίστηκε ως ναός του Δία, έγινε χριστιανικός στο όνομα των Αγίων Ασωμάτων, έγινε τζαμί, το Χορτάτζ-Σουλτάν τζαμί, το 1912 μετονομάστηκε σε ναό του Αγίου Γεωργίου και το 1914 έγινε «Μακεδονικό Μουσείο». Μόνο για δύο χρόνια λειτούργησε ως ναός του Αγίου Γεωργίου. Προκαλεί εντύπωση πόσο βαθιά χαράχτηκε στη μνήμη όλων αυτών που αποκαλούν το μνημείο Άγιο Γεώργιο, ενώ άλλα ζητήματα έχουν εσπευσμένα κι εντελώς ξεχαστεί.
Ο μιναρές της Ροτόντας σήμερα.
Ο μιναρές της Ροτόντας επί τουρκοκρατίας.
Η κάρτα την αναφέρει ως ναό του Αγίου Γεωργίου.
Ο μιναρές σώζεται χάρη στον καθηγητή Πελεκίδη, ο οποίος, για να τον γλιτώσει από τις μπουλντόζες που ήταν έτοιμες να τον κατεδαφίσουν, ανέβηκε επάνω και αρνιόταν να κατέβει. Τελικά υποχώρησαν οι μπουλντόζες και γλίτωσε ο μιναρές, αφού όμως του αφαίρεσαν το τσανάκ, τον εξώστη που έβγαινε ο χότζας καλούσε τους πιστούς σε προσευχή, και την κορυφή του.
Ε, να μην πιω κι εγώ έναν καφέ;
Μετά από μια μεγάλη βόλτα χρειάζεται ξεκούραση και καφές. Και ίσως ένα γλυκάκι -ε; γιατί όχι; Το αγαπημένο μου σημείο ήταν στην Αγιά Σοφιά, διαγώνια, στο γνωστό ζαχαροπλαστείο. Εκεί έκανα μια ανασκόπηση της μέρας, κρατούσα σημειώσεις, έκανα σκιτσάκια και τηλεφωνήματα. Βολευόμουν μια χαρά με τα χαρτιά μου, τα καπνικά μου, δύο πιάτα, ένα φλιτζάνι, ένα ποτήρι και μια καράφα σ' ένα τραπεζάκι τόσο δα. Το μακεδονίτικο μπερεκέτι μου ευφραίνει την καρδιά.
Μία μικρή συμβουλή: Ο καφές στη Θεσσαλονίκη, με εξαίρεση τα τρέντι μαγαζιά, δεν συνοδεύεται από τυλιγμένο μπισκοτάκι. Έρχεται με κέρασμα. Ένας καφές μπορεί να σε ξεκουράσει, να σε τονώσει και να σου δώσει τη δύναμη για να συνεχίσεις. Χρειάζεται, λοιπόν, να προβλέψεις όταν παραγγέλνεις μαζί με τον καφέ εκείνο το ονομαστό τσουρέκι με κάστανο και άσπρη σοκολάτα, ότι θα έρθει μαζί και το κέρασμα του καφέ, και θα βρεθείς με δύο πιάτα γλυκό μπροστά σου.
Urban Legends
Απέναντι από το ζαχαροπλαστείο είναι το Κόκκινο Σπίτι. Ακόμα πανέμορφο. Έχει δημιουργηθεί και γι' αυτό ένας αστικός μύθος, όπως για τη Στήλη των Όφεων, τον Τουρμπέ του Μουσά-μπαμπά, για τα καπάκια των δρόμων, τους Κήπους του Πασά, την οδό Μαύρης Πέτρας. Μ' αυτά κι άλλα διάφορα ασχολούνται οι «περιπλανώμενοι του παράδοξου» και η Θεσσαλονίκη έχει αρκετούς.
PONT A MOUSSON
ΟΙΚΟΣ ΖΑΚΑ ΤΣΙΜΙΣΚΗ στην Τσιμισκή
Τα μεταλλικά καπάκια, οι «αστικές σημαδούρες» όπως τα αποκαλούν πολλοί, βρίσκονται όχι μόνο σε πεζοδρόμια, αλλά σε αυλές σπιτιών και κοινόχρηστους χώρους πολυκατοικιών. Δεν έχουν πάντα μυστηριώδη κι ανεξιχνίαστα σύμβολα. Νομίζω ότι μια έρευνα σε παλιά πωλητήρια συμβόλαια θα έδινε πληροφορίες, οπωσδήποτε ενδιαφέρουσες.
Στον Τουρμπέ του Μουσά-Μπαμπά έχουν αρχίσει εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης. Καιρός ήταν! Φροντισμένος θα φαντάζει λιγότερο στοιχειωμένος.
Οι πληροφορίες των παλιών καρτ-ποστάλ δεν είναι πάντα αξιόπιστες.
Εδώ ο Τουρμπές του Μουσά-μπαμπά αναφέρεται ως ορθόδοξο μοναστήρι.
Υπόγεια πόλη
Οι υπόγεια πόλη δεν είναι urban legend. Είναι πραγματικότητα. Κάτω από την πόλη υπάρχει ένα δίκτυο σηράγγων που οδηγούν από τα κάστρα στη θάλασσα. Οι χριστιανικές κατακόμβες επέκτειναν το δίκτυο των ρωμαϊκών σηράγγων. Κάτω από κάθε παλιά εκκλησία υπάρχει κρύπτη, μ' άλλα λόγια υπόγειο πέρασμα.
Ο σεισμός του 1978 αποκάλυψε κάτω από τον μητροπολιτικό ναό την κρύπτη του Μακεδονικού Αγώνα, δηλαδή τον υπόγειο διάδρομο που χρησιμοποιούσαν οι μακεδονομάχοι για να περάσουν στο ελληνικό προξενείο και να συναντηθούν με τον έλληνα πρόξενο Λάμπρο Κορομηλά.
Η έκταση της υπόγειας πόλης είναι άγνωστη. Μία από τις τρεις βασικές σήραγγες άρχιζε από τα κάστρα κι έβγαινε στο λιμάνι, κοντά στο Τοπ Χανέ.
Το Τοπ Χανέ, το κανονιοβολείο, άλλοτε.
Σήμερα.
Ήσυχο και δροσερό σημείο στο φρούριο του Βαρδαρίου.
Η πόλη που φεύγει
Τα πάντα δείχνουν ότι η Θεσσαλονίκη δεν διδάχτηκε τίποτα από το πάθημα της τσιμεντένιας και απρόσωπης Αθήνας. Πανέμορφη η Αριστοτέλους, ποιος λέει όχι; Αλλά πιο μέσα είδα την παρακμή που ακολουθεί την ακμή. Το είδος των μαγαζιών που κλείνουν δείχνει ότι ένας τρόπος συναλλαγής, καθώς και ο κόσμος που τον χρησιμοποιούσε, έχουν τελειώσει.
Στοά στην Αγίου Μηνά, κοντά στο Εβραϊκό Μουσείο.
Μαντάρισμα; Τι είναι αυτό;
Κατεβασμένα τα ρολά.
Λουκέτο κάτω από την εμπορική επιγραφή
Μια άλλη επιγραφή, πρόχειρη, ωστόσο φροντισμένη.
Όχι εδώ... Απέναντι.
Η παραλία τη νύχτα
Ο Πεντζίκης συμβούλευε ότι στη Θεσσαλονίκη πρέπει να μπαίνεις από τη θάλασσα, για να μπορείς να θαυμάσεις την ομορφιά της.
Πάντα είχα μια απορία γι' αυτούς που ψαρεύουν στην παραλία, αν τρώνε τα ψάρια που πιάνουν ή αν το κάνουν για την ευχαρίστηση (γιατί σίγουρα κάποια ευχαρίστηση θα νιώθουν). Δεν ξέρω, δεν έχω μιλήσει με κανέναν. Ωστόσο η βραδινή βόλτα στην παραλία είναι συνδεδεμένη με την εικόνα κάποιου ψαρά.
Το πρωί στον Άγιο Αθανάσιο (το παλιό Καβακλί)
Τέτοιες εικόνες της Θεσσαλονίκης έπαιρνα μαζί μου κάθε βράδυ γυρίζοντας στον Άγιο Αθανάσιο, στο σπίτι που με φιλοξενούσε. Η μακεδονίτικη φιλοξενία είναι ζεστή και αρχοντική. Η βραδιά κυλούσε εύθυμα με καλή παρέα, κουβέντα, τσίπουρο και μεζέδες. Κι ύστερα κοιμόμουν τον ύπνο του δικαίου. Το πρωί που άνοιγα το παράθυρο, αντίκρυζα μια εικόνα που με καλημέριζε χαρούμενα!
Και κάτι ακόμα...
Περίπατοι στη Θεσσαλονίκη-Μάιος 2008
Οι παλιές καρτ ποστάλ και φωτογραφίες αυτής της σελίδας ανήκουν στο πλούσιο αρχείο του Κέντρου Ιστορίας Θεσσαλονίκης, που είχε την καλοσύνη να μου παραχωρήσει την άδεια χρήσης αυτών καθώς και πολλών άλλων φωτογραφιών που χρησιμοποιήθηκαν στο βιβλίο. Ευχαριστώ επίσης το Εβραϊκό Μουσείο της Θεσσαλονίκης που μου παραχώρησε την άδεια να φωτογραφίσω τα εκθέματα και τον Βασίλη Γρίβα για τις δύο νυχτερινές φωτογραφίες.