Kölelik
Kölelik, bir insanın başka birinin malı ve mülkü olması. Başka bir kişinin malı ve mülkü olan kişiye köle, memlûk veya kul; köle sahibine ise efendi veya mevla denir.
Hürriyetine sahip olmayan, başkalarının hükmü altında bulunan ve para ile alınıp satılan kişiler köle olarak adlandırılmıştır. Köle kelimesi yerine Türkçede bazen kul, bende, halayık, esir ve kadın köle için de cariye veya odalık tabirlerinin kullanıldığı görülmektedir.[1]
Köle olma şartları
Çok eski tarihlerden beri savaşta esir düşenler, ağır suç işleyenler, borcunu ödeyemeyenler, korsanlar tarafından kaçırılanlar köle kabul edilir, köle pazarlarında satılırdı.
Erkek kölelerin çocukları da köle olur. Cariyelerin efendilerinden oğulları Yahudi ve Arap toplumları gibi bazı toplumlarda köle kabul edilmemişlerdir. Ziraat ve ticaretle uğraşan bütün toplumlarda köleliğin çeşitli şekillerine rastlanmaktadır. Mezopotamya’da, eski Mısır’da Yunan’da, Roma’da, İslam öncesi İran, Orta Asya ve Anadolu’da yaşayan kavimlerde kölelik son derece doğal sosyal bir olgu olarak kabul edilirdi.
Köleliğin yasaklanması
İlk kanunlar İngiltere’de ve ABD’de 19. yüzyılın ilk çeyreğinde, 1807 yılında çıkarılmış, daha sonra diğer Avrupa devletleri onları izlemişti. Avrupa'da İngiltere'den sonra köleliği ilk kaldıran Osmanlı İmparatorluğu'dur. Osmanlı'da kölelik, Sultan Abdülmecid döneminde 1847’de bir fermanla yasaklanmıştır. 1926’da Milletler Cemiyeti bütün dünyada köleliği yasaklamış, daha sonra Birleşmiş Milletler de bu hükmü teyid etmiştir.
Batı toplumlarında kölelik
Kölelik, Orta Çağ’ın bitimine değin, Batı toplumunun iktisadî ve sosyal açıdan ayrılmaz bir parçası olmuştur.
Batı dünyasında; feodalizmin tarih sahnesinden çekilerek yerini burjuva ekonomik sistemine bırakmaya başladığı ana kadar kölelik kurumu, emek veriminin düşük ve teknik imkânların son derece kısıtlı olması sebebiyle en önemli üretim aracı olagelmiştir. Son derece ağır şartları haiz olan köle hayatında ancak 19. yüzyıl sonlarından itibaren bir miktar düzelme meydana gelmiştir.
İslam'da kölelik
İslamiyet'ten önce de Arap Yarımadası'nda yüzyıllardır mevcut olan kölelik sisteminin şekli İslamiyet'in var olması ile daha çok askeri ve dini bir boyut kazanmıştır.[kaynak belirtilmeli] Kur'an kölelerin hak ve hukuku ile ilgili birçok hususu açıklığa kavuşturup kesin hükümlere bağlamıştır.
İslamiyet köleliği yasaklamamıştır[kaynak belirtilmeli]. Bununla beraber köle edinmeyi zorlaştırmış ve kölelerin azad edilmesini teşvik etmiştir. Örneğin kazara bir Müslümanı öldüren kimsenin Müslüman bir köle azad etmesi emredilmiştir [2]. Yalan yere yemin edenlere on yoksulu yedirip giydirmek veya bir köle azad etmek emredilmiştir. Buna gücü yetmeyenin ise 3 gün oruç tutması gereklidir [3]. Ayrıca Muhammed bir hadisinde şöyle demiştir: "Kim kölesini döverse, onun cezası kölesini âzad etmekle yerine getirilir" [4]. Ayrıca Sahibinden çocuğu olan bir köle, sahibinin ölümü ile özgür duruma gelir.
İslam'a göre bir Müslüman çok sayıda cariyeye diğer bir deyişle kadın kölelere sahip olabilir [5] ve Müslüman bir erkeğin bu cariyelerle nikahsız ilişkileri helal sayılır [6]. Cariyelere, hür kadınlara uygulanandan farklı hukuk uygulanmaktadır. Örneğin bir cariyenin fuhuş yapması halinde ceza olarak cariyeye, hür kadınlara uygulanan cezaların yarısı uygulanır [7].
İslam hukukuna göre bir köle veya cariye, efendisine belli bir özgürlük bedeli ödemek koşuluyla özgür kalabilir. Köle veya cariyenin efendisine ücret ödemesi ile özgür kalmasına mükatebe denir ve Kur'an-ı Kerim'de Nur suresinin 33. ayetinde bu husus kısmen detaylandırılmıştır [8].
İslam'la birlikte borç veya zaruret nedeniyle birini köleleştirmek ortadan kalkmış, kölelik edinme yöntemleri sadece savaşa indirgenmiştir. [kaynak belirtilmeli].
Kur'an'da kölelik
Kur'an'da, Al-i İmran suresi 79. ayette peygamber dahi olsa hiçbir insanın köle sahibi olamayacağı belirtilmiştir:[9]
Allah'ın kendisine kitap, bilgelik ve peygamberlik verdiği hiç bir insan, "Allah'tan sonra bana da kulluk ediniz," diye halkı kendisine çağırmaz. Aksine, "Öğrenip öğrettiğiniz kitap gereğince kendisini Rabbine adayan kullar olun," der.[10]
Kölelik ile ilgili ilk ayetler Beled suresinde yer almaktadır ve ilgili ayetlerde cennette girebilmenin yolunun köleleri özgürleştirmek olduğu belirtilmektir:[9]
Ne var ki zor yola katlanamadı.[11] Zor yolun ne olduğunu bilir misin?[12] Köleleri özgürlüklerine kavuşturmaktır;[13] kıtlık anında doyurmaktır:[14] Akraba bir öksüzü,[15] yahut düşkün bir yoksulu...[16] Dahası, birbirlerine sabır ve sevgiyi öğütleyen inananlardan olmaktır.[17]
Kur'an, köle azat etmeyi birçok ayetle yasalaştırmıştır.[9] Kur'an'da, savaş esirlerinin köleleştirilmesi değil, fidye karşılığında veya karşılıksız olarak serbest bırakılmaları gerektiği belirtilmiştir:[9]
Savaşta inkar edenlerle karşılaştığınızda kontrol merkezlerini vurun. Sonunda üstün geldiğinizde onları esir alın; onları ya karşılıksız veya fidye karşılığında salın. Savaş durumu kalkıncaya kadar bunu uygulayın. Allah dileseydi sizi savaş derdinden kurtarırdı; ancak O sizi böylece birbirinizle sınamaktadır. Allah yolunda öldürenlere gelince, onların yaptıklarını boşa çıkarmayacaktır.[18]
Osmanlı'da kölelik
Osmanlı'da köleliğe Osman Bey zamanında da rastlanmakla beraber, kölelik kurumu Orhan Bey zamanında yerleşmiştir. Osmanlı devletinde köle kaynakları genel olarak iki ana başlık altında toplanmaktaydı.Bunlardan birisi savaşlar diğeri de ticaret yoluyla ortaya çıkan kölelikti. Haremin ortaya çıkması ise Fatih Sultan Mehmet döneminde gerçekleşmiştir. Bunda artan fetihler ve genişleyen topraklar önemli bir rol oynamaktaydı. Bu tarihlerden sonra kölelik ve bununla birlikte köle ticareti Osmanlı Devleti'nde yerini alıyor ve köle ticareti devletin de dolaylı olarak destek verdiği bir uygulama oluyordu. Ancak ilerleyen yıllarda kölelerin belirli bir çalışma süresi sonunda azat edilmesi, kölelerin evlenme haklarının sahiplerince karşılanması gibi düzenlemelerle, köle ticaretini kısıtlamaya ve kölelere yapılan kötü muameleleri önlemeye çalıştı. Osmanlı'da kölelik, Sultan Abdülmecid döneminde 1847'de yayınlanan ferman bunların en önemlisidir ve bu fermanla köle ticareti resmi olarak kaldırılmıştır. Ancak uygulamanın önüne ancak imparatorluğun son yıllarında geçilebilmiştir. Osmanlı'dan sonra kurulan Türkiye Cumhuriyeti de köleliğe ilişkin bütün uluslararası antlaşmaların altına imza atmış ve Türkiye Cumhuriyeti'nde kölelik hiçbir zaman olmamıştır.
Kaynakça
- Osmanlı Devleti’nde Köleleştirme ve Azat Etme Yöntemleri
- Büyük Larousse Ansiklopedisi 14. Cilt (Koru-Lord)
Ayrıca bakınız
- Senetli kölelik
- Zevce satışı
- 2015 Modern Kölelik Yasası
Vikisöz'de Kölelik ile ilgili sözler mevcuttur.
Wikimedia Commons'ta Kölelik ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur.
Notlar
- ^ Bayarslan, Hüseyin. “Osmanlı Devleti’nde Köleleştirme Ve Azat Etme Yöntemleri”. ulakbilge 5. 10 (2017): 439-452.
- ^ Nisa Suresi, 92
- ^ Maide Suresi, 89
- ^ Müsned, II, 25, 61
- ^ Nisa Suresi, 3
- ^ Mearic Suresi, 30
- ^ Nisa Suresi, 25
- ^ Nur Suresi, 33
- ^ a b c d "KÖLELİK ve İSLAMİYET". Hakkı Yılmaz. 16 Aralık 2016. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Âl-i İmrân Suresi 79. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Beled Suresi 11. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Beled Suresi 12. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Beled Suresi 13. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Beled Suresi 14. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Beled Suresi 15. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Beled Suresi 16. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Beled Suresi 17. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.
- ^ "Muhammed Suresi 4. Ayet". www.kuranmeali.com. Erişim tarihi: 24 Şubat 2021.