Serdarabad Muharebesi
| Serdarabad Muharebesi | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kafkasya Cephesi | |||||||
| |||||||
| Taraflar | |||||||
|
|
| ||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||
|
|
Tovmas Nazarbekyan (Ermeni ordusu kolordusu komutanı) Movses Silikyan (Yerivan müfrezesi komutanı) Daniel Bek-Pirumyan Poghos Bek-Pirumyan Christophor Araratov Aram Manukyan Usuv Beg | ||||||
| Güçler | |||||||
| 10.000-13.000 | 9.000 | ||||||
| Kayıplar | |||||||
| 3.500 | Bilinmiyor | ||||||
Serdarabad Muharebesi, (Ermenice: Սարդարապատի ճակատամարտ, okunuş: Sardarapati chakatamart tercüme: Sardarabad Zaferi;)21 Mayıs-29 Mayıs 1918 tarihinde Ermeni düzenli ordusu, Ermeni milisi ve Osmanlı ordusunun karşılaştığı savaştır. Serdarabad Anıtı bu savaş anısına dikilmiştir.
Ön tarih
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı ordusunun Ermenistan'a saldırısı
[değiştir | kaynağı değiştir]1917 tarihinde Rusya’da ortaya çıkan Ekim Devrimi sonrası 5 Aralık tarihinde Erzincan’da Osmanlı 3. Ordusu ile Transkafkasya komiserliği arasında imzalanan mütarekeden sonra Kafkas cephesinden bilhassa Ermenistan’dan geri çekilen Rus ordusunun yerine Ermenilerden oluşan silahlı gruplar geçmeye başladı. Mevcut olan jeopolitik vaziyetini kullanarak, Osmanlı İmparatorluğu Birinci Dünya Savaşı sırasında Rus ordusunun ele geçirdiği topraklarını geri almaya ve sonrasında da Ermenistan ve Güney Kafkasya’ya girmeyi planlamıştı.[1]
1918 yılı Şubat ayında Osmanlı 3. ordusu sırayla Doğu Anadolu'daki yerleşimlerini ele geçirmeye başladı. Nisan ayında Trabzon barış müzakerelerinin başarısız sonuçlanmasından sonra Mehmet Vehbi Paşa ordusunu Transkafkasya’ya harekete geçirdi. Yeni ilan edilmiş Transkafkasya Federal Cumhuriyeti hükûmetinin zayıf politikasını kullanarak Osmanlı ordusu 25 Nisan tarihinde güçlü tahkim edilmiş Kars kalesini ele geçirip Gümrü şehri için açık bir tehdit oluşturdu. Kars'ı ele geçirdikten sonra Osmanlı kumandanlığı Transkafkasya hükûmetine yeni koşullar zorladı, bilhassa Ahilkelek, Ahıska ve Gümrü teslim olacak, aynı zamanda Gümrü-Cülfa demiryolu onlara verilecekti ve böylelikle Osmanlı ordusuna Tebriz yolu açılacaktı. Nihayetinde Britanya ile savaşın sona ermesine dek Transkafkasya’daki tüm demiryollarını kullanabileceklerdi. Batum’da Transkafkasya heyeti ile gerçekleştirilen müzakerelerin sonuca varması beklenmeden Osmanlı ordusu hızlı hücum ile Gümrü'yü ele geçirip Ermenistan'ın tamamı için tehdit oluşturdu.[2]
Ermenistan’a girebilmek için Osmanlı askeri kumandanlığı tarafından orduda yeni düzenlenme yapıldı: Yakup Şevki Paşa komutanlığı altında 3. Ordu ya ait 1. Kafkasya Kolordusu (Tümgeneral Kazım Karabekir Paşa komutanlığı ile) ve 2. Kafkasya altbölümünden Kars’ta özel askerî birliği teşkil edildi. İşbu askerî birliğinde Ermeni güçlerine karşı Gümrü-Erivan yönünde 1. Kafkasya kolordusunun 36. tümeni (Albay Pirselimoğlu Hamdi bey komutanlığı ile), Gümrü-Hamamlı-Baş Aparan-Erivan yönünde 9. Tümeni (Rüştü Paşa komutanlığı ile) ve Gümrü-Karakilise-Dilican-Gence yönünde 2. Kafkasya Kolordusu 11. Tümeni (Albay Cavid Erdel komutanlığı ile), Gümrü-Vorontsovka(Taşir)-Tiflis yönünde 5. Tümeni (Albay Mürsel Paşa komutanlığı ile) Ermeni güçlerine karşı taarruza geçildi. Bu askeri birim hariç Ermenistan saldırısına Serdarabat muharebesinden önce Sürmeli dağ geçitlerini muhafaza eden 2. Ordu 3. Kolordusu'nun 12. Tümeni de katlıyordu ve Iğdır bölgesine girmeye askeri talimatı vardı.[3][4][5]
Muhalif tarafın saldırısına karşı koyabilmek için Ermeni kolordusu komutanı, Ermeni silahlı kuvvetlerinin genel komutanı Tümgeneral Tovmas Nazarbekyan Erivan ve Tiflis’e giden stratejik önem taşıyan bu iki yolu savunmaya karar verdi.[6]
Gümrü’den çıkmış olan Ermeni güçlerinin bir kısmı, Ermeni tümeninin bazı altbölümleri ve aynı zamanda Ermeni özel toplam bölüğünün içinde olan bazı altbölümler, Gümrü-Serdarabat yönüyle Ararat sahasına geri çekildiler.[7] Movses Silikyan genel komutanlığıyla Erivan yönünde Osmanlı saldırısını geri püskürtmeyi hedef alan Ermeni ordusunun Erivan askeri birimi teşkil edildi.
Muharebeden önce Erivan’da vaziyet
Osmanlı ordusunun saldırısı hem Erivan’da, hem Tiflis’te Ermeni siyasal iktidarını ağır duruma düşürdü. 19 Mayıs tarihinde Sürmeli’ye girdikten sonra Albay Halil bey (Enver Paşa’nın amcası) Batum’da Ermeniler kaybetti ve teslim olmalı diye açıklama yaptı. Diğer taraftan da Batum’daki müzakerelere katılan Ermeni heyeti (Aleksandır Hatisyan, Hovhannes Kacaznuni) Transkafkasya hükûmeti Ermeni üyesi Haçatur Karçikyan Osmanlı’nın saldırısına askeri direniş göstermemeye dair çağrı yaptılar.[8]
Osmanlı ordusunun saldırısından dolayı Gümrü bölgesinde, Ararat sahasında ve Erivan’da var olan panik neticesinde Erivan belediye meclisi 18 Mayıs tarihinde yaptığı geniş duruşmada Erivan belediye başkanı Tadevos Toşyan’ın önerisiyle şehri direnmeden Osmanlı’ya teslim etme, nüfusunu tahliye ederek Kanakır yüksekliklerinde pozisyon almasına dair karar aldı. Ancak Erivan’ı teslim etme kararı gerçekleştirilmedi. Çünkü Erivan’da bulunan Tiflis Ermeni milli meclisi yetkili yürütme organı olan Özel Komite, Erivan milli meclis başkanı Aram Manukyan başta olmak üzere kesin bir şekilde böyle bir gelişmeye karşı konuldu ve kararı reddetti (Erivan’da iktidar fiilen Özel Komite'nin elinde idi).[9] 1500’ü aşkın kişi yardımıyla ve Aram Manukyan'ın talimatı ile Erivan’ın girişinde özellikle Yerablur’da tahkimat faaliyetleri gerçekleştirildi.[8]
18 Mayıs tarihinde Aram Manukyan Erivan’da devriye yapan Arşavir Şahhatun ile beraber Üçkilise’ye gidip, 5. Gevork Katolikos'a güvenlik meselelerinden dolayı kendisinin bir müddet için Bürakan’a gitmesini önerdi. Fakat Katolikos reddetmekle beraber, orduya muhalif tarafına kesin bir direniş gösterme çağrısı yaptı.[10]
Aram Manukyan gelecek günlerde Erivan ve çevresinde durumu istikrarlı hale getirme ve gelişmeleri Ermenilerin lehine çevirme konusunda belirleyici bir rol oynadı. 19 Mayıs sabah 1. Ermeni tümeni komutanı General Movses Silikyan’a Ermeni ordusunun çekilmesini durdurma ve ne olursa olsun Osmanlı ordusunun Erivan’a saldırısını engellemeye dair talimatlar verdi. Aram Manukyan da en kısa zamanda insan ve silah toplama gibi gerekli hazırlıkları yapmaya söz verdi.[11] Gelecek günlerde Astafyan sokağında, İngiliz parkında, Öğretmenler seminaryası önünde ve diğer yerlerde savaşın başlangıcında ordusuna katılan gönüllülerin askere toplama faaliyetleri yapıldı.
Sardarapat Muharebesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Taraflarin güçleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Osmanlı tarafı
[değiştir | kaynağı değiştir]Gümrü yönünde saldırıya geçen 36. tümen içinde 106. piyade alayı, 107. piyade alayı, 108. piyade alayı, bir saldırı taburu ve iki topçu taburu yer alıyordu. Osmanlı kolordusunun bağımsız süvarisi ve Kürtlerden oluşan 1500 kişilik süvari alayı ile güçlendirilmişti. Osmanlı güçlerinin toplam sayısı Kürt güçlerini de dahil ederek 7.500-10.000 subay ve asker idi. Osmanlı güçlerinde 40 top mevcuttu.[12]
Ermeni tarafı
[değiştir | kaynağı değiştir]Ermeni güçleri kumandanlığı. Orta sırada soldan sağa Drastamat Kanayan, Movses Silikyan, Tovmas Nazarbekyan, Daniyel Bek-Pirumyan.
Serdarabat cephesindeki Ermeni güçleri Erivan askeri biriminin içinde idiler. Diğer kısmı ise 9. Osmanlı tümenine karşı Baş-Aparan muharebesine katılmıştı. Askeri birimin komutanı Tümgeneral Movses Silikyan, genelkurmay başkanı Albay Aleksandr Vekilyan. Karargah kıtaatı Vağarşapat (Üçkilise) şehrinde, Gevorgyan dini okulunun içinde bulunuyordu. Serdarabat cephesinde savaşan güçlerin genel kumandanı Erivan askeri biriminin komutanının yardımcısı Albay Daniyel Bek-Pirumyan, genelkurmay başkanı ise Yüzbaşı Aleksandr Şneur oldu. Burada kısmen Ermeni kolordusu 2. tümeni ve Ermeni Özel Ümumi Taburu'nun (1917 yılında Anadolu'daki Ermenilerden oluşan askeri birim Serdarabat muharebesinden önce Kafkasya cephesinde savaşmıştı) bazı alt birimleri savaşıyorlardı. 2. tümen (Komutan Movses Silikyan) 5. alayı (3 tabur, komutanı Poğos Bek-Pirumyan), 6. alayı (12 bölük, komutanı Yarbay Abraham Doluhanyan), 2. süvari alayı 4 süvari bölüğü (Albay Zalinyan), partizan piyade alayı 8 bölüğü (Albay Aleksey Perekryostov), partizan süvari alayı 3 bölük (Albay Korolkov), sınır korucu taburu (Yarbay Silin), 2. tümeni karargahın nöbet bölüğünden ibaretti. 1. tümeni 4. alayın bir taburu Develi’nin güney tarafında savunma için yerleştirildi.
Ermeni Özel Umumi taburunun altbölümlerinden Erivan askeri biriminin içinde 3. özel tugayın Van 1. (Albay Yüzbaşev) ve 2. piyade (Albay Çahmahçev) alayları ikişer bölüğü (Iğdır bölgesinde yerleştirişmiştir), Maku taburu, 2. özel Zeytun süvari alayı (4 süvari bölüğü, Albay Salibekyan), 2. özel tugay Hınıs ve Karakilise (Karaköse) piyade alayları (Albay Kazmirski), 1. özel tugay Erzincan alayı (6 bölük, Komutan Karapet Hasan-Paşayan), 1. özel süvari alayı (Komutan Üsteğmen Zolotaryov).[13][14][15] Erivan askeri biriminin içinde Kristapor Araratyan genel kumandanlığı altında 5 topçu bataryası vardı. Askeri birimin içinde dahil olarak muharebede Doğu Anadolu'nun Ermeni gönüllülerinden oluşan birkaç bölük (Trutsik Hovsep, Makedon, Bulanıklı Murat ve diğerlerinin kumandanlığı altında), Ezidi süvari taburu (Usub Bek, Cangir Ağa), çok sayıda milisli. Ermeni güçlerin toplam sayısı muharebenin ilk günlerinde 9.000–10.000 asker ve subaydı, güçlerin bir kısmı Baş Aparan cephesine yerleştirildikten sonra, geriye 6.000-6.500 kişi kaldı. Ermeni güçlerinde 28 top vardı, onlardan 16 ila 20 kadarı taarruzda kullanıldı.
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]Bu madde önerilmeyen biçimde kaynaklandırılmıştır. (Bu şablonun nasıl ve ne zaman kaldırılması gerektiğini öğrenin) |
- ^ Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia. University of California Press. pp. 20–30. ISBN 9780520019843
- ^ Allen, William Edward David; Muratoff, Paul (2011-02-17). Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Cambridge University Press. pp. 457–469. ISBN 9781108013352.
- ^ Allen, William Edward David; Muratoff, Paul (2011-02-17). Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border 1828-1921. Cambridge University Press. pp. 470–476. ISBN 9781108013352.
- ^ Bal, Halil. "Brest-Litovsk Antlaşması'ndan Sonra Türkiye ve Ermeniler". Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, Caucasus Divisions, Axis History Forum.: 40–47.
- ^ "Caucasus Divisions • Axis History Forum". Axis History Forum. Retrieved 2018-05-21.
- ^ Աֆանասյան, Սերժ. Սարդարապատի հաղթանակը, Հայաստան, մայիս 1918. Իրավաբան. գրակ. հրատ. pp. 34–35.
- ^ Նազարյան, Արամ. "Արևմտյան Հայաստանի մասին դեկրետը. արևմտահայ զորամասերի կազմավորումը". Հայագիտությունը դպրոցում: 11–17.
- ^ a b Հայոց պատմություն, գիրք երկրորդ (XVII դ. երկրորդ կես - 1918 թ.), volume 3. Երևան. p. 641.
- ^ Աստվածատրեան, Արշալոյս. Սարդարապատի պատմաշինութիւնը. Պէյրութ. p. 82.
- ^ Շահխատունի, Արշալույս. Արշ. Շահխաթունու հուշերը․ 1918 թվի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում,. Երևան. pp. 21–25.
- ^ Ասրյան, Արմեն. "Արամ Մանուկյանի գործունեությունը Սարդարապատի հերոսամարտի օրերին". Կանթեղ. — volume. 2.: 164–172.
- ^ Սարդարապատ Բաշ-Ապարան Ղարաքիլիսա: 1918 թ. մայիսյան հերոսամարտերը, Երևան էջ 174։
- ^ Արամ Նազարյան, Արևմտյան Հայաստանի մասին դեկրետը. արևմտահայ զորամասերի կազմավորումը, Հայագիտությունը դպրոցում էջ 11-17։
- ^ Մ․ Կարապետյան, Հայկական ազգային բանակային կորպուսի ստեղծման պատմությունից, 1 (82), Երևան, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», էջ 6-12։
- ^ Հովակիմ Մելիքյանի հուշերը․ 1918 թվականի մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում, Երևան, «Բանբեր Երևանի համալսարանի», էջ 68։