Supikçe
| Supikçe | |
|---|---|
| Sugcestun, Sugtʼstun, Sugtestun, Alutiitstun | |
| Ana dili olanlar | Amerika Birleşik Devletleri (Alaska) |
| Konuşan sayısı | 200[1] (tarih gerekli) |
| Dil ailesi | |
| Yazı sistemi | Latin ve kiril |
| Dil kodları | |
| ISO 639-2 | ypk |
| ISO 639-3 | ems |
Supikçe ya da Supik dili (kendilerince Sugcestun, Sugt'stun, Sugtestun, Alutiitstun, İngilizce Alutiiq,[2] Sugpiaq,[2] Suk,[3] Supik,[2][3][4] Gulf Yupik,[3] Pacific Gulf Yupik), Güney Alaska'da Supikler tarafından konuşulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 3.500 kişilik Supik nüfustan 200 kadarı anadillerini konuşabiliyor.[1]
Eskimo dilleri içindeki yeri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Eskimo - Aleut dilleri
- Aleut dilleri
- Eskimo dilleri
- Yupik dilleri
- Sirenik Yupikçesi
- Öz Yupik dilleri
- Sibirya Yupikçesi
- Naukan Yupikçesi
- Alaska Yupikçesi (Yupikçe & Çupikçe)
- Supikçe
- İnuit dilleri
- Yupik dilleri
Adlandırma
[değiştir | kaynağı değiştir]Alaska'yı Aleut Adalarından keşfe başlayan Rus kâşif, kürk tüccarı ve yerleşimciler tarafından Aleut (Rus. Алеут) adı verilen yerliler, o zamanın Rusçasında bugünkü Aleutları ve Kodiak adasındaki Yupik Eskimolarını (İng. Alutiiq) kapsıyordu. Rusçadaki Aleut adının, keşifteki Sibirya halklarından (? Çukçi) kılavuzların dilinde "sahil sakini"[5] anlamına gelen bir kelimeden çıktığı sanılıyor. Günümüzde Aleutlar için Alaska'da resmi ve akademik olarak Unangan adı tercih edilmektedir. İngilizcede "Kodiak Aleutları" (Kodiak Aleuts) adı da Ruslardan kalan yanlış adlandırmanın sonucudur. Aleut adının bir varyetesi olan Alutiiq adı ise İngilizcede, Ruslardan kalma bir yanlış adlandırmanın devamı olarak, Supikler ve Supikçe için kullanılmaktadır. Alutiiq adı Supiklerin geneli için kullanıldığı gibi, yalnızca Batı Supikleri için de daraltılmıştır ve Doğu Supikleri için Sugpiaq ya da Chugach adı tercih edilir. Kodiak Adasındaki Supikler, Ruslaşmanın en yoğun olduğu Eskimo halkıdır ve Rusların yerliler için kullandığı Aleut adından bozma Alutiiq adını ikinci bir ad olarak kendileri için kullanırlar. Doğu Supikleri (Chugach) ise Alutiiq adı yerine Sugpiaq adını kullanırlar. Bu ad Yupiklerin kendileri için kullandığı Yup'ik ya da Yugpiaq adının bir versiyonudur. Kelime olarak Suk (= Yuk 'insan') ve -pik ya da -piaq ('gerçek') yapım ekinden (postbase) kuruludur. Aynı ek, Alaska'daki tek İnuit kolundan Eskimo olan İnyupiklerin adında da (Iñupiaq < Iñuk 'insan' + -piaq 'gerçek') bulunur. Kodiak Adasındaki Supikler Unangan denilen Aleutlara Taya'uq adını verirler. Aleutlar (Unangan) da Supikleri (Alutiiq) Kanaaĝin adıyla anarlar.
- Sugcestun, Sugt'stun, Sugtestun (dil); konuşanları: Sugpiaq (sg), Sugpiak (dual), Sugpiat (pl)
- Alutiitstun (dil); konuşanları: Alutiiq (sg), Alutiik (dual), Alutiit (pl)
Kendilerini adlandırmaları gibi dillerini adlandırma biçimleri de ilginçtir: Sugcestun ('insana benzer'), Alutiitstun ('Aleuta benzer')
Anadili
[değiştir | kaynağı değiştir]Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı[6]
| ALASKA | etnik nüfus | anadilini konuşabilen | % | konuşabilme yaşı |
| 1980 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 17.000 | 14.000 | 80 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 12.000 | 5.000 | 40 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.000 | 1.000 | 33 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.200 | 700 | 35 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| 1992 | . | . | . | . |
| Sibirya Yupikleri | 1.100 | 1.050 | 95 | yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu |
| Yupikler | 18.000 | 12.000 | 67 | yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı |
| İnyupikler | 13.000 | 4.000 | 31 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Supikler | 3.100 | 600 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
| Aleutlar | 2.100 | 400 | 19 | yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı |
Diyalekt ve kabileleri
[değiştir | kaynağı değiştir]- Batı Supikçesi [kendilerince Kaniagmiut; İngilizce Koniag Alutiiq, Koniag dialect, Alutiiq (sensu stricto)]
- Anakara Batı Supikçesi [İngilizce Koniag Alutiiq of Alaska Peninsula]
- Ugaassarmiut [İngilizce Ugashik subdialect]
- Katmai şivesi [İngilizce Katmai subdialect]
- Ada Batı Supikçesi [İngilizce Koniag Alutiiq of Kodiak Island] : Kodiak Adasında konuşulan bu lehçe, 1964 Alaska Depreminde (Supikçe: Aulaluni) yerle bir olmasından önce Afognak adasında da konuşuluyordu.
- Qik'rtarmiut Sugpiat ya da Qik'rtarmiut Alutiit
- Güney şivesi [İngilizce Southern subdialect]. Kodiak adasındaki Akhiok ve Old Harbor şehirlerinde konuşulur.
- Kuzey şivesi [İngilizce Northern subdialect]. Kodiak adasındaki Karluk, Larsen Bay, Port lions, Ouzinkie ve Kodiak şehirlerinde konuşulur.
- Tangirnarmiut. Tangirnaq (Woody Island) adasında konuşulur.
- Qik'rtarmiut Sugpiat ya da Qik'rtarmiut Alutiit
- Anakara Batı Supikçesi [İngilizce Koniag Alutiiq of Alaska Peninsula]
- Doğu Supikçesi [İngilizce Chugach Alutiiq, Chugach dialect, Chugach Eskimo, Sugpiaq (sensu stricto)]
- Anakara Doğu Supikçesi [İngilizce Chugach Alutiiq of Kenai Peninsula]
- Unegkurmiut
- Yalegmiut
- Ada Doğu Supikçesi [kendilerince Chugachigmiut; İngilizce Chugach Alutiiq of Prince William Sound, Chugach proper]
- Tyanirmiut
- Shuqlurmiut
- Nutyirmiut
- Palugvirmiut
- Alukarmiut
- Atyarmiut
- Talitlarmiut
- Kangirtlurmiut
- Ugalakmiut
- Anakara Doğu Supikçesi [İngilizce Chugach Alutiiq of Kenai Peninsula]
Batı Supikçesi (Kodiak şivesi) ile Doğu Supikçesi ay adlarının karşılaştırması
| Batı (Kodiak) | Doğu | anlamı |
| Cuqllirpaaq Iraluq | . | Ocak |
| Nanicqaaq Iraluq | Yaʼalungia’aq | Şubat |
| Kaignasqaq Iraluq | Ya’alullraaq | Mart |
| Uqna’isurt’sqaaq Iraluq | Saqulegciq | Nisan |
| Nikllit Iraluat | Maniit Ya’allua | Mayıs |
| Naut’staat Iraluat | Iqallugciq | Haziran |
| . | . | Temmuz |
| Alaganat Iraluat | Uksuam Ya’allua | Ağustos |
| Qakiiyat Iraluat | Alusastuam Ya’allua | Eylül |
| Kakegllum Iralua | . | Ekim |
| Quyawim Iralua | Kapkaanam Ya’allua | Kasım |
| Qanim Iralua | . | Aralık |
Batı Supikçesi (Kodiak şivesi) ile Doğu Supikçesi sayı adlarının (nuumiraq) karşılaştırması
| Batı (Kodiak) | Doğu | anlamı |
| allringuq / allriluq | all’inguq (Chenega) allringuq (Nanwalek, Port Graham) |
bir, 1 |
| mal’uk | atel’ek (Chenega) malruk / mall’uk (Nanwalek, Port Graham) |
iki, 2 |
| pingayun | pinga’an (Chenega) pingayun (Nanwalek, Port Graham) |
üç, 3 |
| staaman | staaman (Chenega, Nanwalek, Port Graham) | dört, 4 |
| talliman | talliman (Chenega, Nanwalek, Port Graham) | beş, 5 |
| arwilgen | arwinlen (Chenega) arwilgen (Nanwalek, Port Graham) |
altı, 6 |
| mallrungin | maquungwin (Chenega) mallruungin (Nanwalek, Port Graham) |
yedi, 7 |
| inglulgen | inglulen (Chenega, Nanwalek, Port Graham) | sekiz, 8 |
| qulnguyan | qulnguan (Chenega, Nanwalek, Port Graham) | dokuz, 9 |
| qulen | qulen (Chenega, Nanwalek, Port Graham) | on, 10 |
Alfabe
[değiştir | kaynağı değiştir]Supikçenin ilk örnekleri Kodiak Adasında Ruslar tarafından Kiril yazısıyla kaleme alınmıştır. Bunlar daha çok yerli halk için dua gibi kilise metinleri ve incil ağırlıklı dini yazılardır.[7]
Günümüzde Kodiak adasındaki Batı Supikçesi için 26 harflik Latin alfabesi[8] kullanılır.
| A a | C c | E e | F f | G g | Gw gw | Hm hm |
| Hn hn | Hng hng | I i | K k | Kw kw | L l | Ll ll |
| M m | N n | Ng ng | P p | Q q | R r | R R |
| S s | T t | U u | W w | Y y |
Batı Supikçesinde (Kodiak Adası) uzun ünlüler (aa, ii, uu) ile diftonglar (ai, au, ia, iu, ua, ui) da bulunur.
Bazı gramer özellikleri
[değiştir | kaynağı değiştir]Supikçe, Eskimo - Aleut dillerinin tipik görünümünü sergiler:
- Kelimelerde üç sayı vardır: tekil, ikil, çoğul
| tekil | ikil | çoğul | anlamı |
| aiggaq | aiggak | aiggat | el |
| alagnaq | alagnak | alagnat | meyve |
| piugta | piugtek | piugtet | köpek |
| iqalluk | iqalluuk | iqalluut | som balığı |
- Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k
- Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur: kök (stem), yapım eki (postbase), çekim eki (ending), bağlaç (enclitic)
- Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
- Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, Yupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:
isuwim suqaa : fok midesi
Örnek cümleler
[değiştir | kaynağı değiştir]Batı Supikçesine (Kodiak Adası şivesinde) örnek cümleler:
- Asirtuten-qaa? - Nasılsın (İyi misin) ?
- Asirtua - İyiyim
- Asiitua - İyi değilim
- Camaʼi - Merhaba
- Aaʼa - Evet
- Qangʼa - Hayır
- Quyanaa - Teşekkür ederim
- Quyanaasinaq! - Çok teşekkür ederim!
- Quyanaituq - Bir şey değil
- Qunuqamken - Seni seviyorum
- Pingaqamken - Senden hoşlanıyorum
- Qusuʼamken - Seni özledim
- Tamaqamken - Seni bulamadım
Tükenme tehlikesi
[değiştir | kaynağı değiştir]Kodiak Adasında Rus Alaskası döneminde iki dilli olan ve dilleri Ruslarca yazıya geçirilip dini okullarda öğretilen Supikler, Alaska'yı 1867 yılında Ruslardan satın alan Amerika Birleşik Devletleri döneminde üç dilli konuma düştükleri gibi dillerinin kullanımı da büyük ölçüde kısıtlandı. O dönemde Supikçe genelde çocuklarca evde kullanılırken, Rus Ortodoks ayinlerinde Rusça, Amerikan misyoner ve devlet okullarında ise yalnızca İngilizce kullanmaya zorlandılar. Bu zorlamada Amerikan döneminde dayak en etkili yöntemlerden biri idi.[9] Dayakla terbiye edilip dillerini kullanmaları kısıtlanan Supikler aşamalı olarak o zamandan günümüze dil kaybına uğradılar.
Supikçenin özellikle Kodiak Adasında konuşulan biçimi soyu tehlikedeki dillerden olup tükenmeye karşı yaşlı neslin (Supikçe: cuqlliq) kılavuzluğunda dilin yeniden kazanılmasına çalışılmaktadır.
Kodiak Adasında dilin yeniden canlandırılması girişimleri olarak, seyahat broşürlerinde ve yerel gazetelerde "hoşgeldiniz" ya da "merhaba" tarzı kalıplaşmış Supikçe cümlecikler kullanma gibi fazla bir işe yaramayan pasif girişimleri bir yana bırakırsak, Kodiak'taki halk radyosu KMXT ([1] 16 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) tarafından Haftanın Supikçe Kelimesi (Alutiiq Word of the Week) adlı program sesçe en etkili olanıdır. İnternet ortamındaki yayınlar arasında yazıca en etkilisi Supik Müzesi (Alutiiq Museum [2]) adlı sitedir.
Alıntılar
[değiştir | kaynağı değiştir]Rus Alaskası döneminde (1784 - 1864) Ruslarla ve Rusçayla karşılaşan Supiklerin dillerinde Rusça alıntılar günümüzde de canlılığını sürdürür. Supikler, Ruslaşmanın en yoğun görüldüğü Eskimolardır.
Cainiq (< Rus. чайник) 'çaydanlık', cayuq (< Rus. чай) 'çay', caskaq (< Rus. чашка) 'fincan', kaminaq (< Rus. камин) 'soba', kelipaq (< Rus. хлеб) 'ekmek', kuskaq (< Rus. кошка) 'kedi', masla (< Rus. масло) 'tereyağı', muRuk'uuq / muluk'uuq (< Rus. молоко) 'süt', nehusiq (< Rus. ножик) 'bıçak', paltuuk (< Rus. пальто) 'palto', piRuq (< Rus. пирог) 'börek; turta', saalaq (< Rus. сало) 'yağ, içyağı', stakanaq (< Rus. стакан) 'bardak', slaapaq (< Rus. шляпа) 'şapka'.
Amerikan döneminde de İngilizceden geçen alıntılar bulunur: haatkiik (< İng. hotcake) 'krep, pankek', mastaq (< İng. mustard) 'hardal', ...
Yerli dillerden Eyakça ile Tlingitçeden de Supikçeye kelime geçmiştir.
Ayrıca bakınız
[değiştir | kaynağı değiştir]Dipnotlar
[değiştir | kaynağı değiştir]- ^ a b "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012.
- ^ a b c "List of Alutiiq (Sugpiaq) language resources". 12 Eylül 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Ocak 2013.
- ^ a b c Language in the USA 4 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Cambridge University Press, 1981
- ^ Clemens-Peter Herbermann, Bernhard Gröschel & Ulrich Hermann Waßner (1997), Sprache & Sprachen, Fachsystematik der Allgemeinen Sprachwissenschaft und Sprachensystematik, Mit ausführlichen Terminologie- und Namenregistern, Harrasowitz Verlag
- ^ Who are the Alutiiq
- ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
- ^ "1830 yılına ait Ortodoks dini metinleri" (PDF). 15 Nisan 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 27 Ağustos 2010.
- ^ Alutiiq Alphabet Poster[ölü/kırık bağlantı]
- ^ Saving Our Language 13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. American missionary and government schools instituted a harsh English-only policy, often enforced with corporal punishment (Crowell & Lührmann 2001)
Kaynakça
[değiştir | kaynağı değiştir]- Alutiiq Museum, Alutiiq Word of the Week Archives (Batı Supikçesi)
- John E. Smelcer, Alutiiq Noun Dictionary and Pronunciation Guide , Common Nouns in Prince William Sound and Kenai Peninsula Region Alutiiq (Excluding Kodiak Island)[ölü/kırık bağlantı] (Doğu Supikçesi)