Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы
| Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы | |
| Байрак | Илтамга |
| Нигезләнү датасы | 27 май 1920 |
|---|---|
| Рәсми исем | Автономная Татарская ССР һәм Татарская АССР |
| Кыскача исем | Татарська АРСР, Татарская АССР, Татарстан АССР, Tatarıstan MSSR һәм ҶМШС Тотористон |
| Дөнья кисәге | Европа |
| Дәүләт |
|
| Башкала | Казан |
| Административ-территориаль берәмлек | РСФСР һәм РСФСР[d] |
| Сәгать поясы | MSD |
| Хөкүмәт башлыгы | Минтимер Шәймиев |
| Халык саны | 3 637 809 (1989)[1] |
| Нәрсә белән чиктәш | Урта Идел крае һәм Самар өлкәсе |
| Алмаштырылган | Татарстан |
| Алыштырган | İdel-Ural ştatı һәм Казан губернасы |
| Гамәлдән чыгу датасы | 30 август 1990 |
| Мәйдан | 68 000 км² |
 | |
| Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы Татарская Автономная Советская Социалистическая Республика | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Шигарь «Барлык илләрнең пролетарлары, берләшегез!» | |||||||||
| Башкала | Казан | ||||||||
| Зур шәһәрләр | Казан, Чаллы, Әлмәт | ||||||||
| Тел(ләр) | рус, татар | ||||||||
| Акча берәмлеге | сум | ||||||||
| Интернет домены | .su | ||||||||
| Мәйдан | 68 000 км² | ||||||||
| Халык | татарлар, руслар | ||||||||
| Идарә итү төре | совет республикасы | ||||||||
Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы (Татарстан АССР, ТАССР, Татарстан; иске тат. ﺗﺎﺗﺎﺭﺳﺗﺎن ﺋﺎۋﺗِوُﻧِوُﻣﻳﻪﻟئ ﺳِوُۋﺌﺖ ﺳِوُﺗﺳﻳﺎﻟﻳﺳﺗﻳﻙ ﺭﺌﺳﭘِوﺒﻟﻳﻜﺎﺳئِ, лат. тат. Tatarstan Avtonomiäle Sovet Sotsialstik Respublikası, рус. Татарская Автономная Советская Социалистическая Республика) — Россия Совет Федератив Социалистик Республикасы эчендә булган автономияле республика.
География
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]ТАССР хәзерге Татарстан Республикасы территориясендә урнашкан.
ТАССР курамына кергән җирләр (%):
| Инкыйлабка кадәре адм. берәмллек↓/Ел→ | 1920 | 1921 | 1922 | 1923 | 1924 |
| Казан губернасының Зөя өязе | 100 | 100 | 98 | 98 | 98 |
| Казан губернасының Казан өязе | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Казан губернасының Лаеш өязе | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Казан губернасының Мамадыш өязе | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Казан губернасының Тәтеш өязе | 100 | 100 | 87 | 87 | 87 |
| Казан губернасының Чар өязе | 4 | 4 | 5 | 5 | 5 |
| Казан губернасының Чистай өязе | 100 | 100 | 95 | 95 | 95 |
| Казан губернасының Чуел өязе | 0 | 0 | 6 | 6 | 6 |
| Казан губернасының Ыспас өязе | 100 | 100 | 86 | 86 | 86 |
| Нократ губернасының Алабуга өязе | 10 | 43 | 42 | 42 | 42 |
| Нократ губернасының Малмыж өязе | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 |
| Нократ губернасының Сарапул өязе | 0 | 3 | 3 | 3 | 3 |
| Самар губернасының Бөгелмә өязе | 70 | 70 | 75 | 75 | 75 |
| Уфа губернасының Минзәлә өязе | 100 | 100 | 100 | 100 | 100 |
| Сембер губернасының Буа өязе | 53 | 53 | 41 | 41 | 41 |
| Сембер губернасының Сембер өязе | 8 | 8 | 8 | 8 | 8 |
Тарих
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]- Төп мәкалә: ТАССР төзелү
1920 елның мартында Владимир Ленин Мәскәү кирмәнендә Борһан Мансуров, Сәхибгәрәй Сәетгалиев һәм башкалар белән Татарстан республикасы оештыру мәсьәләсе турында фикер алыша.
ТАССР (лат. тат. Avtonomiəle Tatarstan Sovet Sotsialstik Respublikasь) БҮБК һәм РСФСР Халык Комиссарлар Шурасы карары белән 1920 елның 27 маенда игълан ителгән.
1990 елның 30 августында ТАССР Югары Шурасы «Татарстанның дәүләт суверенитеты турында» декларациясен кабул итте һәм ТАССР исемене Татарстан Совет Социалистик Республикасы — Татарстан Республикасы исеменә үзгәртеп корды. 1991 елның 24 маенда РСФСР халык депутатлары җыены бу атаманы раслаган һәм РСФСР Төп канунына тиешле үзгәртүлерне керткән[2].
Идарә-җир төзелеше
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Иң башта ТАССР ун кантонга бүленгән булган: Арча, Бөгелмә, Буа, Лаеш, Мамадыш, Минзәлә, Зөя, Спас, Тәтеш һәм Чистай. 1921 елда тагын өч кантон (Алабуга, Әгерҗе һәм Чаллы) оештырылган.
1924 елдан кантоннарны юкка чыгару һәм районнар белән алмаштыру процессы башланган, ул 1930 елның 23 июлендә тәмамланган.
1940-еллар уртасына кадәр районнар саны арта барган; мәсәлән, 1948 елда ТАССР 70 районга һәм 3 республика карамагындагы шәһәргә бүленгән.
1950-еллар башында Татарстан һәм Башкорт АССРларны өлкәләргә бүлү проекты тормышка ашырыла башлаган. 1952 елның 8 маенда ТАССР эчендә ике өлкә (Казан һәм Чистай) оештырылган. 1953 елның 21 февралендә Бөгелмә өлкәсе барлыкка килә. Ләкин Сталин үлеменнән соң бу проект туктатылган һәм 1953 елның 30 апрелендә үк барлык өлкәләр юкка чыгарылганнар.
Моннан соң һәм 1963 елга кадәр районнарны зурайту процессы алып барылган. 1963 елдан кайбер бетерелгән районнарның торгызуы башланды.
Сәнгатьтә чагылышы
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]| ел | әсәрнең исеме | тасвирлама | композитор/композиторлар |
|---|---|---|---|
| 1925 | "Сания" операсы | Республиканың 5-еллыгына беренче татар операсы языла | Солтан Габәши, Газиз Әлмөхәммәтов, Василий Виноградов |
| 1930 | "Эшче" операсы | Солтан Габәши, Газиз Әлмөхәммәтов, Василий Виноградов | |
| 1960 | "Туган җирем — Татарстан" җыры | Гөлшат Зәйнашева сүзләренә иң популяр татар җырларының берсе республиканың 40-еллыгы уңаеннан языла | Александр Ключарёв |
| 1970 | "Туган ягым" җыры | Рамазан Байтимеров сүзләренә иҗат ителә | Рөстәм Яхин |
| 1980 | "Татарстан" симфоник увертюра | Республиканың 60-еллыгы уңаеннан языла | Фасил Әхмәтов |
Моны да карагыз
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Сылтамалар
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Искәрмәләр
[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]Башкорт АССР (1919–1990¹) • Бурят АССР (1923–1990¹; 1923–1958 Бурят-Монгол АССР) • Тау АССР (1921–1924) • Дагстан АССР (1921–1990¹) • Кабарда-Балкария АССР (1936–1990¹; 1944–1957 Кабарда АССР) • Казакъ АССР (1920–1936; 1920–1925 Кыргыз АССР) • Калмык АССР (1935–1943; 1958–1990¹) • Каракалпакстан АССР (1932–1936) • Карел АССР (1923–1940; 1956–1990¹) • Кыргыз АССР (1926–1936) • Коми АССР (1936–1990¹) • Кырым АССР (1921–1945) • Мари АССР (1936–1990¹) • Мордва АССР (1934–1990¹) • Идел буе Алманнары АССР (1918–1941) •Төньяк Осетия АССР (1936–1990¹) • Татарстан АССР (1920–1990¹) • Тыва АССР (1961–1990¹) • Төркистан АССР (1918–1924) • Удмурт АССР (1934–1990¹) • Чечен-Ингуш АССР (1936–1944; 1957–1990) • Чуаш АССР (1925–1990¹) • Якут АССР (1922–1990¹) | |
Адыг АӨ (1922–1991; 1922–1928 Адыг (Чиркәс) АӨ) • Бурят-Монгол АӨ (1921–1923) • Таулы Алтай АӨ (1948–1991) • Яһуди АӨ (1934–…) • Ингуш АӨ (1924–1934) • Кабарда АӨ (1921–1922) • Кабарда-Балкария АӨ (1922–1936) • Калмык АӨ (1920–1935; 1957–1958) • Каракалпакстан АӨ (1925–1932) • Карачай-Чиркәс АӨ (1922–1926; 1957–1991) • Карачай АӨ (1926–1943) • Коми (Зыряннар) АӨ (1921–1936) • Мари АӨ (1920–1936) • Монголо-Бурят АӨ (1921–1923) • Мордва АӨ (1930–1934) • Идел буе Алманнары АӨ (1918–1924) • Ойрат (1922–1932) / Ойрот АӨ (1932–1948) • Төньяк Осетин АӨ (1924–1936) • Тыва АӨ (1944–1961) • Удмурт АӨ (1920–1934) • Хакас АӨ (1930–1991) • Адыг (Чиркәс) АӨ (1922) • Чиркәс АӨ (1928–1957) • Чечен АӨ (1922–1934) • Чечен-Ингуш АӨ (1934–1936) • Чуаш АӨ (1920–1925) | |
Автономияле һәм милли округлар:
Агинское Бурят АО (1937–2008; 1937–1958 Агинское Бурят-Монгол МО) • Аргаяш МО (1934) • Балкар МО (1921–1922) • Витим-Олёкма МО (1931–1938) • Ингуш МО (1921–1924) • Иштәк-Вогул МО (1930–1940) • Кабарда МО (1920–1921) • Карачай МО (1920–1922) • Карел МО (1937–1939) • Коми-Пермяк МО (1925–2005) • Коряк АО (1930–2007) • Ненец АО (1929–…; 1929–1977 МО) • Охотск Эвен МО (1930–1934) • Төньяк Осетия (1920–1921) • Сунжа казак (1920–1929) • Таймыр (Долган-Ненец) АО (1930–2006; 1930–1977 МО) • Усть-Ордынский Бурят АО (1937–2008; 1937–1978 МО) • Хант-Манси АО (1940–…; 1940–1978 МО) • Чечен МО (1920–1922) • Чиркәс МО (1926–1928) • Чукотка АО (1930–…) • Эвенк АО (1930–2007) • Ямал-Ненец АО (1930–…) | |
¹ Суверенитет турында декларацияне кабул итү елы ² Республика статусын раслау елы |