bilan

Oʻzbekcha (uz)

Morfologik va sintaktik xususiyatlari

bi-lan

Etimologiyasi

BILAN ’birga’ maʼnosini ifodalaydigan koʻmakchi. Qizim oʻ gʻ l i b i l a n xolasinikiga ketdi. Bu soʻz asli qadimgi turkiy tilda bir sonidan ’birga’ maʼnosini ifodalovchi —lä qoʻshimchasi bilan hosil qi— lingan soʻzga qadimgi joʻnalish kelishigining —n qoʻ— shimchasini qoʻshib hosil qilingan (ЭСТЯ, II, 141); ke-yinroq l undoshi taʼsirida r undoshi l undoshiga al— mashgan, ikkita l undoshidan biri talaffuz qilinmay qoʻygan (ДС, 99): (bir + lä = birlä) + n = birlän > bil— län > bilän. Oʻzbek tilida bilän koʻmakchisi ilä shak — lida, hatto qisqarib, qoʻshimchaga oʻxshab qolgan -lä shak-

41-4

lida ham ishlatiladi: "Boy ila xazmatchi". Q oʻ _l-kin) ^{SOZLab    ya}R"®gai    Hayxplimni    (A.S.Push-
Oʻzbek tilining etimologik lugʻati (I-jild) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q. Adabiyotlar roʻyxati.

Maʼnoviy xususiyatlari

Maʼnosi

koʻm. 1 Bosh kelishikdagi turli soʻzlar bilan ishlatilib: 1) ish-harakatning amalga oshishidagi birgalik, hamkorlikni ifodalaydi.◆  Otam bilan keldim. yat ◆ Koʻchalarni, qishloqni, ayniqsa Mahvash bilan birga dare tayyorlagan joylarni.. juda-juda qoʻmsadim. T. Ashurov, Oq ot; 2) ish-harakat yoki hodisaga vosita boʻlgan narsani bildiradi.◆  Oshning tami tuz bilan, odam taʼmi soʻz bilan. Maqol.◆  Sut bilan kirgan — jon bilan chiqar. Maqol. ■■◆  Kosada lagʻmon koʻtarib kirgan Margʻuba bir qoʻli bilan shishani ushladi. S. Zunnunova, Koʻk chiroqlar. ◆ Inson xatoni koʻproq oʻz tili bilan sodir qshshdi. Gazetadan; 3) ish-harakatningtarzi, holati va shu kabilarni bildiradi.◆  Butun kuchi bilan. Botirlik bilan. Osonlik bshshn. Diq-qat bilan. n Xatda Sanobar erining.. qaytishini sabrsizlik bilan kutayotganini yozar edi. S. Zunnunova, Koʻk chiroqlar.◆  Akba-rali tuproqqa yonboshi bilan tushdi. S. Ahmad, Ufq.◆  Oysha xola bu ovozni butun qalbi, bor-ligi bilan tinglardi. S. Zunnunova, Koʻk chiroqlar; 4) ish-harakatning qachon sodir boʻlgani va qancha vaqt davom etganligini bildiradi. Mahvash ham kunduzi bshshn shu yerda boʻladi. T. Ashurov, Oq ot; 5) ish-harakatning biror joy boʻylab yoʻnalishini bildiradi.◆  Bu rastada ikki tomonda besh-oltita katta doʻkon boʻlib, tor, kamgak yoʻl bilan bazzozlikka, shohifuruishk rastasiga tutashar edi. Oybek, Tanlangan asarlar; 6) ish-harakat yoki holatning roʻy berishi, yuzaga chiqishiga qaysi narsa sabab (asos) boʻlganligini bildiradi.◆  Komandirning buyrugʻi bilan keldim. m Har bir narsaga oldindan hukm etish toʻgʻri emas.. har bir ish Ollohning buyrugʻi bilan boʻladi. Oybek, Tanlangan asarlar.

2 brkt. bogʻl. vazifasida. 1) gap boʻlaklarini, asosan, uyushiq boʻlaklarni bogʻlaydi va vazifasiga koʻra „va“ bogʻlovchisiga teng keladi. U qalam bshshn qogʻozni choʻntagiga solib, oʻrnidan turganda, Boʻtaboy keldi. A. Qahhor, Asarlar.◆  Bular koʻzdan gʻoyib boʻlgandan keyin, Kanizak bilan Sidiqjon butaning orqasidan chiqishdi. A. Qahhor, Qoʻshchinor chiroqlari; 2) payt va toʻsiqsiz ergash gapli qoʻshma gaplarda bosh gap bilan ergash gapni bogʻlash uchun xizmat qiladi. ◆ Deraza ochilishi bilan, Ioʻlchi boshini koʻ-tardi. Oybek, Tanlangan asarlar.◆  Barmoq saraklatib, soʻzga ogʻiz juftlashi bilan, birdan yoʻtali tutdi. A. Obidjon, Akang qaragʻay Gulmat.◆  Halvo degan bilan, ogʻiz chuchimaydi. Maqol.◆  Yer boʻlgani bilan, hosil boʻlmasa qiyin. A. Qahhor, Qoʻshchinor.

Shu bilan 1) q. shu(ning) bilan; 2) shu yerda, shu yerga kelganda.◆  Shu bilan ishni toʻxtatamiz. Shu bilan majlis tamom; 3) shunday qilib; xullas.{{misol| Shu bilan, Umri be-nom-nishon yoʻqoldi.|[[w:Abdulla Qahhor|A. Qahhor|Xotinlar}}. Shu(ning) bilan Shuning barobarida, shu bilan bir qatorda.◆  Shuning bilan maʼlum qilamizki.. Shuning bilan yetib maʼlum boʻlsinki..

Antonimlari

БИЛАН. Oʻzbek tilining izohli lugʻati (2022) maʼlumotlaridan foydalanilgan; q.Adabiyotlar roʻyxati.

Tarjimalari

OʻTIL

Ruscha _ru

bilan
1 послелог 1) употребляется с основным п.; при личн. и указат. мест. может управлять родительным п.; обозначает совместность, соучастие или сопровождение с, со, вместе с; ◆ oʻqituvchi bilan (birga) (вместе) с учителем; ◆ qand bilan с сахаром; ◆ shu(ning) bilan birga (baravar) вместе с тем, наряду с этим; ◆ shu bilan 1) этим, с этим; 2) на этом; ◆ shu bilan majlis tamom boʻldi на этом собрание закончилось; ◆ oshning tami tuz bilan, odam tami soʻz bilan (Навоий) пищу красит соль, а человека — слово; ◆ baliqning tirikligi suv bilan, dehqonning tirikligi yer bilan посл. рыба жива водой, а дехканин — землёй; ◆ soqoli shu ish bilan oqargan он поседел на этом деле; ◆ mehnat bilan kun kechirmoq жить за счёт средств, добываемых трудом; ◆ Jinoyat qonunining 144-nchi moddasi bilan по 144 статье Уголовного кодекса; 2) в сочетании с некоторыми существительными, а также с существительными на -lik характеризует действие и часто переводится на русский язык наречием или наречными выражениями; ◆ istehzo bilan с сарказмом, насмешливо; ◆ ishtaha bilan с аппетитом; охотно; ◆ navbat bilan по очереди; ◆ butun kuchi bilan со всей силой, изо всех сил; ◆ botirlik bilan храбро; ◆ osonlik bilan легко, с лёгкостью; ◆ sabrsizlik bilan нетерпеливо, с нетерпением; 3) имеет инструментальное значение, в прям. и перен. смысле; ◆ bolta bilan топором; ◆ oʻz qoʻli bilan своею собственной рукой; собственноручно; ◆ poyezd bilan keldi он приехал поездом, на поезде; ◆ oyni etak bilan yopib boʻlmaydi посл. луну не прикроешь подолом; соотв. шила в мешке не утаишь; 4) передаёт временные значения; в сочетании с отглагольными именами на -(i)sh и реже на -gan передаёт действие, одновременно с которым произошло или произойдёт другое действие; ◆ kuni bilan весь день, в течение всего дня; ◆ yozi bilan всё лето, в течение всего лета; ◆ koʻklam kelishi bilan(oq) с наступлением весны, как только наступит (или наступила) весна; ◆ uni koʻrishim bilan (oq) как только я увидел его; ◆ kunlar oʻtishi bilan по мере того, как проходили дни; ◆ xalvo degan bilan ogʻiz chuchimaydi посл. оттого, что скажешь „халва“, во рту сладко не станет; 5) передаёт пространственные значения, в прям. и перен. смысле; ◆ soʻkmoq yoʻl bilan yurmoq идти тропинкой; ◆ oʻrmon bilan yurmoq идти лесом; ◆ qishloqning ichi bilan через кишлак, по улицам кишлака; ◆ biz Lenin yoʻli bilan boramiz мы идём по ленинскому пути; 6) передаёт причинные значения; часто переводится предлогами из-за, вследствие, благодаря, от и т. п.; ◆ komandir buyrugʻi bilan по приказу командира; ◆ oʻz ajali bilan oʻldi умер естественной смертью;
2 употребляется в роли соединительного союза и, с; ◆ shahar bilan qishloq город и деревня; ◆ yigit bilan qiz парень и девушка, парень с девушкой; ◆ osmon bilan yercha farqi bor погов. отличается как небо от земли.