Arganî

Loukîz a : «ôle d' argane»

Gros arganîs et des gades dilé

djaeye d' argane et amande d' argane

L' arganî (e cmon amazir marokin, «ⴰⵔⴳⴰⵏ», argan, /ar.ˈgæn/ ^{aschoûtez lu}), c' est èn åbe ki n' vént ki dins ene contrêye do Marok, sol divanteure atlantike, d' on pô a Bijhe d' Essawira, et disk' a Taroudinne.

I dene on frut ki rshonne a ene olive, k' on lome l' argane.

Sincieus no d' l' indje : Argania spinosa

Discrijhaedje

C' est on bea grand åbe, cwand on l' leye crexhe a si åjhe.

Les foyes sont ptites et stroetes.

Les fleurs sont rodjes.

Li frut est vete å cmince, pu i rodjixh tot mawrixhant.

• 
  fleurs et foyes, al tere
• 
  fleurs d' arganî so l' åbe
• 
  olive d' argane, co vete, so l' åbe
• 
  vete argane so ene pire
• 
  olives d' argane mawrixhant (divnant rodjes)
• 
  vete argane, drovowe, mostrant l' pelete

Eployaedje

Li frut est magnî voltî des gades, ki gripèt so l' åbe. Mins ele ni didjerèt nén li djaeye k' est ådvins. Ele li rtapèt foû avou l' roeme u avou les petales.

• 
  gade sitampêye a betchoter èn arganî
• 
  gade gripêye dins èn arganî
• 
  gades gripêyes tertotes dissu

Les gadlîs les rascodèt, et les vinde ås cmeres k' ont des moléns d' pire.

Dins les coperatives, on n' eploye nén les djaeyes d' argane ramassêyes des hierdîs. On ramasse l' olive toumêye di l' åbe, li leyî souwer, la kel schafiote va ratchitchî. Adon, el siplitchî.

Li djaeye d' argane (ki respond al pirete d' on frut) est adon spatêye, et ndè rexhe foû l' amande (ki respond å nawea del pirete di sacwants fruts), ki va esse broyeye dins les moléns d' pire, po fé di l' ôle d' argane.

Dizo-prodûts

• li schafiote (e-n amazir : ⴰⵍⵉⴳ, alig u ⴰⴼⵢⴰⵛ, afyach u ⵜⴰⴼⵢⴰⵛⵜ, tafyacht) sieve a fé do feu.
• cwand on-z a rsaetchî l' ôle, i dmane li tortea d' argane (e-n amazir : ⵜⴰⵣⴳⵎⵓⵜ, tazegmot u ⵣⴳⵎⵓⵏⴰ, zegmona) k' on rdene a magnî ås biesses (vatches, berbis, gades).

Vicansté d' l' indje

L' arganî esteut on mancî åbe, eco dins les anêyes 1980.

Mins dispu ki l' ôle d' argane a divnou foirt ricwerowe, on respectêye mî les bwès d' arganî k' egzistént dedja. Et ndè rplanter des noveas, so des tchamps di ptits cinsîs, po ki lzès disfindexhe disconte des berbis et des gades tins del crexhince. Po çoula, i rshuvnut l' aidance di soces nén recwårlantes ki lzî bayèt les plants.

• 
  laid scoxhî arganî
• 
  beazet gros arganî, avou des arganes a hotches

Hårdêyes difoûtrinnes

• Rapoirtaedje so les arganîs et leus fruts (sol tévé walon-cåzante)
• (de) (en) (fr) L' arganî