Ikzdj.
k 1
izdYi vgoky vH;kl in~/krh
1.1 izdYi vH;kl fo’k;kph fuoM
1.2 izdYi vH;kl fo’k;kph mn~ns”k
1.3 foek {ks=kpk bfrgkl o LFkkiuk
1.4 Ekfgrh ladyu
1.5 iwoZ fLFkrh
1.6 Lkn~; fLFkrh
1.7 izdYi vH;klkps x`fgrds
1.8 izdYi vH;kl fo’k;kph O;kIrh
1.9 Hkkjrh; thou foek egkeaMG
1.10 izdYi vgokykP;k e;kZnk
1
1-1 izdYi vgoky vH;kl fo’k;kph
fuoM
Ekh laxeusj egkfon;ky;kr ,e-dkWe Hkkx 2 ;k oxkZr
f”k{k.k ?ksr vlwu vkEgkyk O;olk; iz”kklu 4 vgokyklkBh
dks.krk fo’k; fuoMk;pk gh rj dBh.k ckc gksrh- ^^fjyk;Ul thou
foek fuxe egkeaMGkph dk;Zin~/krh o uohu ;kstuk** gk fo’k;
fuoMyk vkgs- Hkkjrh; foek mn;ksx tkxfrd ekianMk Ik;Zar
iksgp.;klkBh yksdkauk foek [kjsnh dj.;kph lDrh dj.;k,soth
R;kauh foek [ksPNsusmrj.ks gs Qkj vko”;d vl.;kekxs lokZr
eksBk ?kVd gk xjhch gk vlY;kps y{kkr ;srs- vkt yksdkaps
thou gs /kkoiGhps vlwu rs /kkoiGhps thou lwjf{kr dj.;kph xjt
vkgs- gs y{kkr vkys- R;kosGh fjyk;Ul foek fuxe dj.;kpk Bke
fuf”pr dsyk-
2
1-2 izdYi vH;kl fo’k;kpk
mn~ns”k
1- fjyk;Ul thou foek fuxe gh ladYiuk letowu ?ks.ks-
2- fjyk;Ul thou foek fuxe ;k e/khy fofo/k ;kstukapk vH;kl
dj.ks-
3- fjyk;Ul thou foek fuxe ;kaps egRo letkowu ?ks.ks-
4- foek Eg.kts laj{k.k ekÖ;k ftoykxkaps vkf.k ekÖ;k
laiRrhps-
5- foek ekÖ;k Hkfo’;kps laj{k.k djrks foek ,taVP;k
Hkfo’;kps uOgs !
6- fjyk;Ul thou foek fuxe ;kaP;k dk;kZpk vH;kl dj.ks-
3
1-3 foek {ks=kpk bfrgkl o
LFkkiuk
foek {ks=kpk bfrgkl [kwi twuk vkgs- vxnh vk;Z
pk.kD;kP;k vFkZ”kklL=krgh foE;kph ladYiuk vk<Grs
foE;kph ifgyh ikWyhlh pkSnkO; “krdkr Eg.kts 1347 e/;s
fnysyh vk<Grs- lrjkO; o vBjkO; “krdkr fczVh”kkauh lq:
dsysyk gk O;olk; laiq.kZ txkr iljysyk vk<Grks-
Hkkjrkr 1818 e/;s foek O;olk;kph lq:okr >kyh-
^^vksfj;aVy bU”kqjUl** gh ifgyh foek daiuh LFkkiuk >kyh-
gh daiuh vxksnj dsoG ;qjksi; yksdkauk foek nsr vls- uarj eax
Hkkjrh; yksdkauk 15 VDds rs 20 VDds tkLrhr gIrk vkdk:u
foek fnyk tkr vls- R;kuarj Hkkjrke/;s [kkyhy izek.ks vusd
foek daiU;k LFkkiu >kY;k-
v- 1870 ckWEcs E;qP;wvy ykbZQ vW”;qjUl
lkslk;Vh
c- 1896 Hkkjr bUlqjUl daiuh
4
d- 1906 ;quk;VsM bafM;k daiuh
M- 1907 dks vkWijsVhOg bU”kqjUl daiuh
;klkj[;k brj vusd daiU;k Lokra=iwoZ dkGkiklqu
Hkkjrke/;s dk;Zjr gksR;k- lnj daiU;koj ljdkjps dqBysgh
fu;a=.k o fu.kZ/k uOgrs- xzkgdkauk R;kaps foek nkos ijr
dj.;klkBh lqfLFkrhr jkghyk ukghr- ;krhy cÚ;kp daiU;k
fnokG[kksjhr fu?kkY;k- ;keqGs loZlkekU; xzkgdkaph
Qlo.kqd gksm ykxyh-
fjyk;Ul thou foek fuxe
egkeaMGkph LFkkiuk
fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkph LFkiuk 1 lIVsacj
1966 jksth >kyh- R;k ckcnlansus dsysyk dk;n;kl 18 tqu 1956
jkssth jk’Vªirhuh ekU;rk fnyh o rks dk;nk ykbQ bU”kqjaUl
dkWiksZjs’ku vWDV vfLrRokr vkyk- R;k fnolkaiklwu
Hkkjrkr thou foek O;olk; dj.;kpk ,deso vf/kdkj izkIr >kyk-
ykbQ bU”kqjaUl vkWfM;Ul 1956 ns”kkyk tkghj djrsosgh
5
R;k ossGsps vFkZea=h Jh-fp-n~ok ns”keq[k ;kauh
jsfMvksrhy dsysY;k Hkk’k.kkryk dkgh Hkkx mOnr dj.ks
mfpr Bjsy rs Eg.kkys—
^^vk;qfoZek O;olk;kps jk’Vªh;hdj.k gk vkiY;k ns”kkus
LohdkjysY;k lektoknh lektjpusP;k ekxkZojhy vk.k[kh ,d BIik
gks;- nqljh iapokf’kZad ;kstuk vk.k.;kP;k dkeh ;keqGs Qkj
eksykph enr ?ks.kkj vkgs- QDr foE;keqGsp th lqj{ksph
Hkkouk mRiUu gksm “kdrs- r”kh Hkfo’; dkGklkBh rjrqn
dj.;kP;k Hkkousph tkx`rh ;keqGs [ksM;k ikM;krhy y{ko/kh
yksdkar mRiUu gksbZy- yksdkaph [kjh lsok dj.;kpk
Hkkousus gs jk’Vªh;dj.k dj.;kr ;sr vkgs-
6
1-4 ekfgrh ladyu
izkFkfed o nq¸;e vls nksUghgh i/nrhus izdYi vgokyklkBh
ekfgrh xksGk dsysyh vkgs- izkFkfed ekxkZrxZr fjyk;Ul thou
foek fuxe O;oLFkkiu o brj vf/kdkjh ;kaph eqyk[kr ?ksryh
vkgs- R;kaP;k eqyk[krhrwu egRokph ekfgrh feGkyh vkgs-
loZp ekfgrh eqyk[krhOnkjs u feGkY;keqGs eh la[;sdMwu
Nkihy Lo:ikrhy ekfgrh xksGk o ;k ekfgrho:u la[;sph izxrh
vH;klyh vkgs-
1- izkFkfed ekfgrh %
oS;Drhd fujh{k.k o rsFkhy O;oLFkkid] vf/kdkjh o
deZpkjh ;kaP;k ?ksrysY;k eqyk[krhrwu cjhp ekfgrh ladyhr
dsyh- ;k vuq’kaxkus ekfgrh feGfo.;klkBh eh [kkyhy i/nrhr
voyac dsyk vkgs-
v- FksV dk;kZy; HksV
c- izR;{k eqyk[kr
d- iz”ukoyh
7
2- nq¸;e ekfgrh %
;ke/;s eh la[;sps Nkihy vgoky vkfFkZd i=ds] ekfgrh
i=d laLFksph OgkmplZ ;k Onkjs ekfgrhps ladyu dsys-
8
1-5 iwoZfLFkrh
Lokra«; izkIrhuarj ns”kkr 245 [kktxh daiU;k dk;Zjr
gksR;k- rRdkyhu dsnzha; vFkZea=h ^^lj fpre.kjko
ns”keq[k** ;kauh loZ 245 daiU;kps jk’Vªh;dj.k d:u 1966
lkyh fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG LFkkiu dsys-
egkeaMGkus 1 lIVsacj 1966 jksth vkiyk dkjHkkj lq: dsyk-
Hkkjr ljdkjus egkeaMGkyk 5 dksVh :Ik;s HkkxHkkaMoy
iqjoys ;k vYi HkkxHkkaMoykP;k enrhus egkeaMGkus
vkiyk dkjHkkj lq: dsyk- eqacbZ ;sFks egkeaMGkps
eq[;ky; LFkkiu dj.;kr vkys- egkeaMGkps eq[;ky; LFkkiu
dj.;kr vkys- 5 {ks=h; 33 foHkkx.kh; 212 “kk[kkaOnkjs
vkiys dke lq: dsys- 55 o’kkZe/;s lq: >kysY;k ;k
egkeaMGkus xsY;k 55 o’kkZe/;s izapM izxrh dsyh vkgs-
laiw.kZ Hkkjrke/;s vkiY;k foek fodzh o Ik”;kr lsosOnkjs
Hkkjrh; ukxjhdkae/;s eksBk fo”okl laiknj dsyk vkgs-
9
egkeaMG xzkgdkae/;s ,y-vk;-lh ¼ykbZQ bU”kqjUl daiuh
vkWQ baMh;k½ ;k ukokjs yksdfiz; vkgs-
^^ftanxh ds lkFk Hkh vkSj ftanxh ds ckn Hkh** ;k
czhn okD;kus egkeaMGkyk ?kjk?kjkr iksgkspoys vkgs- o
vOoy LFkki izkIr dsys vkgs-
10
1-6 ln;fLFkrh
fjyk;Ul thou foek egkeaMG gh Hkkjr ljdkjP;k
ekydhph daiuh vkgs- rlsp Hkkjrkrhy lokZr eksBh daiuh
vkgs- daiuhps eqacbZ ;sFks eq[;ky; vlqu {ks=h; dk;kZy;
113 foHkkxh; 2048 “kk[kk 54 xkzgd lsok dsanzs 25
egkuxj lsok dsanzs ;kOnkjs egkeaMGkph xzkgdk”kh ukr
tksMyh xsyh vkgs- vusd n”kds egkeaMG gk lektkpk
xaqro.kqd o laj{k.kkP;k :ikus egRokpk Hkkx cuyk vkgs-
vktp ?kfMyk 20]00]000 fodkl vf/kdkjh 1]20]000
deZpkjh o 40]00]000 foek fodzh o Ik”pkr lsosph tckcnkjh
mRre ctkohr vkgs- eq[;r ikjaikfjd thou foek lsok
iqjo.kkÚ;k egkeaMGkus xsY;k dkgh o’kkZiklqu ;qyhi]
E;qP;qvy QaM] x`g dtZ b- lsok iqjors] gh vktP;k ?kfMyk
xqaro.kqd dsyh tk.kkjh lokZr eksBh daiuh vkgs-
11
1-7 izdYi vH;klph x`fgrds
fjyk;Ul thou foek fuxe ;k egkeaMGkus l|%rk [kkyhy ckch
x`fgr djrk ;srkr-
1- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG ,d foLr`r “kk[kk vlqu
frpk dkjHkkj gk eksBk vkgs-
2- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG ,d foLrh.kZ “kk[kk vlqu
frpk dkjHkkj gk eksBk vkgs-
3- jyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkdMs fofo/k izdkjP;k
;kstuspk vlqu euq’;kyk vkoMsy R;k ;kstuspk ykHk gksM
“kdrks-
4- Hkkjrh; thou foek egkeaMGkr fofo/k lsok iqjfoY;k tkrkr-
5- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkP;k “ksvlZ fyadhax
;kstukapk pkaxyk izfrlkn feGr vkgs-
6- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkP;k ;kstukaiSdh ygku
eqykaP;k ;kstuk g;k pkaxY;k vlqu R;kpk ykHk cjpls ikyd
oxkZauk gksr vkgs-
12
7- Hkkjrh; thou foek egkeaMGkP;k laxeusj “kk[kspk
dkjHkkj lqjGhr Lo:ikpk vlqu izxr”khy vkgs-
8- Hkkjrh; thou foek egkeaMGkekQZr iS”kkps O;oLFkhr
fu;kstu dsys rj vusd mf|’Vs vki.k lk/; d: “kdrks-
9- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkdMs ikWfylh ?ksrY;kl
bude VWDl¼vk;dj½ e/;s lqV feG.;kl enr gksrs-
1-8 izdYi vH;kl fo’k;kph O;kIrh
fjyk;Ul thou foek fuxe gh ,d v”kh laLFkk vkgs- dh
T;k ekQZr xqaro.kqdnkj xqaro.kqd O;oLFkkidkP;k
ekxZn”kZukuqlkj R;kaps fu/kh ;k laLFksdMs tek djrkr-
vkf.k Hkkjrh; thou foek fuxe R;k fu/khpk xqaro.kqd jks[ks
laxzg O;oLFkkiukekQZr jks[;kr djrkr- ;ke/;s ekscnyk
feG.;krhy tks[khe deh gksrs] o yksdkauk fLFkj mRiukps
lk/ku miyC/k gksrs-
fujfujkG;k xqaro.kqd /kkjdkadMqu mH;k jkg.kkÚ;k
HkkaMoykyk fjyk;Ul xfr”khyrk feGoqu nsrkr- fjyk;Ul
thou foek fuxe xqaro.kqdnkjkuk mi;ksxh B: “kdrkr dkj.k
13
R;kauk xqaro.kqdhP;k jks[ks cktkjkrhy O;ogkjkaps Kku
ulrs- fjyk;Ul thou foek fuxeP;k lgk¸;kus xqaro.kqdnkj
vkiyh xaqro.kqd d: “kdrkr- fujfujkG;k jks[;kaP;k
izdkjkrqu ;ksX; jks[;kr xqaro.kqd dj.;kdkeh gs fu/kh
xqaro.kqd nkjkauk mi;ksxh Bjrkr- fjyk;Ul thou foek
fuxe ;k la?kVusP;k daiU;ke/;s xqaro.kqdhlkBh osxosxG;k
foek ikWfylh vkgsr- R;kpizek.ks vusd O;Drh foek
ikWfylh dk<rp vkgsr-
;klkBh fjyk;Ul thou foek fuxe la?kVusP;k laxeusj
“kgj o rkyqD;krhy ,d pkaxY;k v”kk mRd`’V foek la[;spk
eh vH;kl djhr vkgs- ojhy fjyk;Ul thou foek fuxe la[;spk
dkjHkkj gk foLrkfjr Lo:ikpk vlqu R;kph O;kIrh gh [kqip
eksBh vkgs-
1-9 Hkkjrh; thou foek fuxe
egkeaMG
Ikzdkj foek daiuh
14
LFkkiuk 1 lIVsacj 1966
Ekq[;ky; eaqcbZ ¼Hkkjr½
m|ksx {ks= foek
mRiknus Tkhou foek] E;qP;kqvy QaM] x`g dtZ
deZpkjh 1]20]000
fodkl
22]000
vf/kdkjh
foek
13]46]000
lYykxkj
Xkzkgd
30 dksVh
la[;k
Ekglqyh
: 13-30 fu[koZ
mRiUu
Ckzhn okD; ftanxh ds lkFk Hkh] ftanxh ds ckn Hkh
Lakdsr
www.relianceinsurance.in
LFkG
?
kks’k.kkok ^^;ksxlse ogkE;ge**
D;
15
1-10 izdYi vgokykpk e;kZnk
1- fjyk;Ul thou foek fuxe ;k cn~nph ekfgrh letqu ?ks.;kl
vo?kM okVyh-
2- ;k izdYikph la”kks/ku i/nrh dkgh izek.kr dBh.k
Lo:ikph vkgs-
3- fjyk;Ul thou foek fuxe iqLrdkaps okpu ulY;kus
iqjs”kh ekfgrh miyC/k gksm “kdyh ukgh-
4- la[;sP;k xksifu;rsP;k n`f’Vdksukrqu egRokph
vkdMsokjh feGq “kdyh ukgh-
16
izdj.k 2
fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkph
ladYiuk
2-1 izLrkouk
2-2 O;k[;k
2-3 foek& lkekftd lqj{ksps ,d gR;kj
2-4 thou foek ,d djkj
2-5 fjyk;Ul thou foE;kP;k vkfFkZd xjtk o egRo
2-6 vkfFkZd fodklkr foE;kps LFkku
2-7 Hkkjrh; thou foek egk eaMGkph cka/khydh
2-8 thou foE;kps [kktxhdj.k
17
2-1 izLrkouk
dR;kZ iq:’kkaP;k gkrh fu;feri.ks ;s.kkÚ;k mRiUukoj
dks.kR;kgh dqVackph xqtjkuk vlrs- dqVaqc lq/nk vUu] oL=]
fuokjk ;klkBh R;koj voyacqu vlrs- drkZ iq:’k g;kr vlrks vkf.k
fu;feri.ks gkrh mRiUu ;srs rks Ik;Zr dqVaqc fu;fer vlrs- ijarq
vpkud dk;kZiq:’kkl e`R;q gk dk.kkykgh dsOgkgh vMp.khp
ukgh rj vkBjkfo”o nzkfjnz; ;sm “kdrs- e`R;q gk dks.kkykgh
dsOgkgh ;sm “kdrks R;keqGs vdkyh e`R;qeqGs gks.kkÚ;k
gkuhph rjrqn dj.;kph thou foek gk v”kk izdkjP;k ?kVd vkgs dh
;keqGs vfuf”prrsP;k tkxh fuf”prrk vk.kyh tkrs-
foE;kr xqaro.kqd Eg.kts frgsjh Qk;n;kpk lkSnk vkgs-
ifgyk Qk;nk Eg.kts foek gIR;kaeqGs vk;djkr lqV] nqljk Qk;nk
Eg.kts feG.kkjs djeqDr mRiUu vkf.k frljk Qk;nk Eg.kts
dqVaqckyk feG.kkjs foE;kps vkfFkZd laj{kd dop!!!
18
19
2-2 O;k[;k
^^fof”k’V ?kVuk ?kMY;kuarj foesnkjkyk Lor%yk fdaok
rks g;kr ulsy rj foE;kph jDde feG.;kl ik= vlysY;k okjlkyk jDde
feG.;kph T;kr rjrqn dsysyh vlrs vlk ,d djkj Eg.kts vk;qfoZek**
20
2-3 foek&lkekftd lqj{ksps ,d
gR;kj
tsOgk ?kjkrhy feGoR;k O;Drhpk vpkud e`R;q gksrks
rsOgk dqVaqckps mRiUugh R;kizek.kkr FkaMkorks-
dqVaqckph vkfFkZd fLFkrh gh foijhr gksrs- fLFkrh iqoZor
gks.;klkBh dkgh Ik;kZ;h O;oLFkk dsyh ulY;kl v”kh ifjLFkrh
mn~Hkow “kdrs- thou foek Ik;kZ;h O;oLFkk iqjforks-
tj v”kh O;k[;k >kyh rj ,d dqVaqc lekT;kP;k fuEu
vkfFkZd Lrjkoj <dyys tkrs lektkoj R;kPk ckstk iMrks- vuqnku
vFkZlgk¸; v”kk Lo:ikr g;k Lrjkoj enr djkoh ykxrs thou foek
Onkjk gh vMp.k lksMfo.;kl enr gksrs- Eg.ktqu foek O;olk;kyk
lkekftd lqj{ksps ,d gR;kj vls lacks/k.;kr vkysys vkgs-
21
2-4 thou foek ,d djkj
Tkhou foek ikWfylh gk ,d djkj vkgs- 1872 P;k Hkkjrh;
djkj dk;n;kuqlkj dk;nsf”kjfjR;k ca/kudkjd Bj.kkjs laca/k
fuekZ.k dj.;kP;k n`’Vhus nksu fdaok vf/kd O;Drhaef/ky ,d er
lk/; djkjkr iqf<y oSf”k’V;s vlyh ikfgtsr-
izLrko o R;kph fLod`rh
izfrQy
djkj {kerk
,d er
mf|’Vkapk dk;ns”khji.kk
iqrZrsph {kerk
dk;nsf”kj laca/k fuekZ.k dj.;kP;k gsrq
22
2-5 fjyk;Ul thou foek fuxe
vkfFkZd xjtk o egRo
Xkjtk %
Tkhou foE;kP;k eqyHkqr mn~ns”k gk tksf[ke cpr o`?
nkidkGkph o foifjr ijhfLFkrhy vkfFkZd rjrqn vlk vlyk rjh
xzkgdkauk R;kaP;k dkgh vkfFkZd xjtk lkdkjkY;k tkok vls
okVr vlrs-
1- thou foE;krhy tks[khe gk Hkkx dkgh xzkgdkauk vdf’kZr
djrks- R;keqGs mesfnP;k dkGkr e`R;q >kY;k dqVaqfc;kauk
Hkjiqj vkfFkZd laj{k.k gos vlrs ;klkBh foek gIrk fdeku vlkok
v”kh R;kaph vis{kk vlrs- foek ikWfylhph eqnr laiY;koj Qkj
eksBk vkfFkZd ykHk feGkyk ukgh rjh pkysy i.k nq?kZVuk ?
kVY;kl HkjHkDde vkfFkZd ykHk feGkyk ukgh rjh pkysy i.k
nq?kZVuk ?kMY;kl HkjHkDde vkfFkZd N= dqVqafc;kauk
ykHkkos vls R;kauk okVr vlrs-
2- tkf[ke o eqnriqfrZyk HkjHkDde jDde izkIr gks.;klkBh-
23
3- mPp f”k{k.kkP;k [kpkZph rjrqn] eqykeqyhpk f”k{k.k o
yXukpk [kpZ ;klkBh
4- ?kj cka/k.kh dtZ] oS;fDrd dtZ O;ogkjkar ikWfylh ?ksmu rh
rkj.k Bso.ks
5- foE;krqu feG.kkjk cksul] Bjkfod dkykarjkus foek jdesP;k
15]20]25 VDds brdk ijrkok feGkok-
6- lq:okrhyk 5 rs 6 o’kZ [kqi eksBk foek gIrk pkyq] R;kuarj rks
deh Ogkoh v”kh vis{kk dkgh xzkgdkauk vlrs-
7- lq:okrhyk 5 rs 6 o’kZ vR;ar deh gIR;kr eksBs foek laj{k.k o
R;kuarj ok<ho mIrUukaeqGs frIiV] pkSiV] foek gIrk >kyk
rjh Hkj.;kph r;kjh vl.kkjs xzkgd
8- vkfFkZd n`’V;k n`cZy ?kVdkarhy xzkgdkyk fulxkZP;k
ygjhaeqGs 2&3 o’kZ ;ksX; izdkjs mRiUu u feGkY;kus foek
gIrk Hkjrk vkyk ukgh rj foek laj{k.k pkyq jkghy v”kk ;kstuk
gIrk vlrkr-
24
egRo %
1- ,[kkn;k O;fDrpk e`R;q >kY;kl tj foek mrjoyk vlsy rj rh
jDde R;akP;k okjlkyk feGrs-
2- foE;keqGs dkVdlfjyk mRrstu feGqu lfDrph cpr gksrs-
3- foE;kph jDde lgt feGq “kdrs o frps /kudkaiklqu laj{k.k djrk
;srs- foesnkjkpk e`R;q vkY;kl foE;kps iSls dks.kkgh ,dkl
vxj vusd O;fDrauk ns.;kph la/kh foek/kkjd ukefunsZ’ku d:
“kdrks-
4- foE;koj pVdu dtZ mHks djrk ;srs rRdkyhu xjt
Hkkxfo.;klkBh foesnkj ikWfyflP;k rkj.kkoj dtZgh ?ksm
“kdrks-
5- dj loyr &
Hkkjrke/;s izkIrhdj vkdjrkauk O;DrhP;k djik= izkIrhrqu
thoufoek HkjysY;k gIR;kP;k jdesoj dkgh lqV feG.;kph
rjrqn Hkkjrh; vk;dj dk;n;ke/;s dsysyh vkgs- v”kk fjrhus lqV
feGkysY;k djkph jDde y{kkr ?ksryh rj foek gIrk [kqip deh
iMrks gs vk<Gqu ;srs-
25
26
2-6 vkfFkZd fodklkr foE;kps
LFkku
1- vkfFkZd fodklklkBh xqaro.kqd dj.ks vko”;d vlrs- xqaro.kqd
cprhrqu gksrs- yksdkadMqu fo”ks’kr% gk e/;e vkf.k fuEu
mRiUu xVkrhy O;DrhdMqu cprhps ladyu dj.;klkBh thou
foek daiuh ,d izeq[k lk/ku Bjrs- ;k cprh vkfFkZd fodklklkBh
okijY;k tkrkr-
2- thou foek daiU;kadMs eksBk fu/kh miyC/k vlrks- gk fu/kh
foek gIR;kP;k Onkjk ladfyr dsysyk vlrks- fjyk;l thou foek
fuxe egkeaMGkizek.ks R;kaP;k xaqro.kqdhgh lektkP;k
fgrklkBhp vlrkr-
3- 31-3-2002 jksth Hkkjrh; vk;qfoZek egkeaMGkph ,dq.k
xaqro.kqd : 2 yk[k 45 gtkj dksVh tkLr >kyh R;kiSdh 1 yk[k
30 gtkj dksVhgqu vf/kd gh izR;sd dsanz ljdkj’kh lacaf/kr
jks[;kr gksrh-
27
4- Xkaqro.kqdh [ksjht mn;ksx o O;kikj ;kaukgh foE;kOnkjs
ykHk gksrks- foE;kf”kok; /kank o O;kikj ;kauk vkx] Hkqdai]
iqj vkf.k eksB;k ladVkaP;k ifj.kkekauk rksaM ns.ks dBh.k
gksbZy tj T;k dkj[kk.;klkBh vki.k dtZ fnysys vkgs vlk
dkj[kkuk vkxhus HkLelkn >kyk rj cWadkizek.ks /kudksVh
dkslGrhy tj _.kdksauh dtZ QsM dsyh ukgh rj /kudkaasP;k
uqdlkuhpsgh thou foek laj{k.k djrs-
5- loZ mRre thou foek daiU;kadMs vok<O; fu/kh miyC/k
vlrks- O;Drhauh HkjysY;k gIR;kaOnkjs ygku ygku jdekrqu
gk fu/kh miyC/k gksrks- ;k fu/khph xqaro.kqd v”kk fjrhu
dsyh tkrs dh] T;k ns”kkr g;k daiU;k O;olk; djrkr rsFkhy
vkfFkZd fodklkBh R;k Hkj?kksl lgk¸; djrkr-
28
2-7 thou foE;kps [kktxhdj.k
Hkkjrh; thou foek gh QDr ljdkjP;k fu;ekuqlkj e;kZfnr
gksrs foE;kph jDde o egkeaMGkps tkfgj dsysys R;kojhy cksul
ns.;kph geh Hkkjr ljdkjus ?ksryh vkgs egkeaMGkps e/;orhZ
dk;kZy; eqacbZr vkgs- uarj R;kps izknsf”kd rlsp Hkkjrh; vls
dk;kZy;kps foHkktu dj.;kr vkys- ;k foHkkxh; dk;kZy;kP;k
vf/kdkjk[kkyh R;kP;k vusd “kk[kk LFkkiu >kY;k uarj
“kk[kkps [kktxhdj.k dj.;kr ;sm ykxrs-
e/;orhZ dk;kZy;kP;k “kk[kk vusd izns’kkr LFkkiu d:u
R;kpk dkjHkkj [kktxhfjR;k dsyk tkm ykxyk- R;kr ,d foek
/kank O;olk; dj.kkjk oxZ r;kj dsyk xsyk- R;kaukp foek ,taV
vls EgVys tkm ykxys-
foek ,taV dk;kZy;kekQZr foek O;olk; djrkr- Eg.ktsp
fjyk;Ul thou foek fuxe dkekdt i/nrh gh gGqgGq [kktxh >kyh
vls fnlwu ;srs-
29
izdj.k 3
fjyk;Ul thou foek fuxe
3-1lajpuk
3-2 dk;Z
3-3 ekfgrh ra=Kkukpk Lohdkj
3-4 ekfgrh ra=Kkukpk okij djrkauk fizeh;e
Hkj.;klkBh gs Ik;kZ;
3-5 fjyk;Ul thou foEkk egkeaMGkps O;oLFkkiu
30
3-1 ladYiukRed lajpuk
ladYiukRed lajpuk Eg.kts T;k izfdz;k O;olk; pkyorkauk
ikj ikM.ks vko”;d vlrs R;k [kjks[kjp O;ofLFkri.ks ikj ikMr
vkgs- ;kcn~nyph dkGth ?ks.;klkBh dsysyh O;oLFkk gks;-
lajpuk %
egkeaMGkps lnL; tkLrhr tkLr 16 vlrkr- R;kaP;kiSdh
,dkph v/;{k Eg.kqu use.kqd gksrs- v/;{k iq.kZosG deZpkjh
vlqu rs egkeaMGkps izeq[k dk;Zdkjh vf/kdkjh vlrkr-
“kk[kk
izca/kd
fodzh
vf/kdkjh
fodkl
izfrfu/kh
foek
izfrfu/kh
deZpkjh
xzkgd
31
3-2 dk;Z
1- thou foE;kP;k laHkkO; xzkgdkdMqu vkosnu i=s o izLrko
i=s fLodkj.ks-
2- foek izLrkokph Nkuuh d:u ;koj fu.kZ; ?ks.ks-
3- lqj{ksP;k vVh o “krhZ varZHkqr dj.kkjk ikWfylhpk
nLr,sot forfjr dj.ks-
4- foek djkjkps ikyu nksUgh i{kkdMqu gksr vkgs uk ;kph
dkGth ?ks.ks- mnk-gIR;kPkk Hkj.kk
5- djkjkP;k dkyko/khuarj mRiUu gks.kkÚ;k fofo/k fudMhoj
y{k Bso.ks- mnk- nkokps okVi
6- vU; lgk¸;d izfdz;k mnk- izpkj vkf.k izlkj ys[kikyu deZpkjh
izca/ku] ekfgrh izfdz;k oSKkfud fu;e vkf.k Qk;ns ;kaps
ikyu
32
3-3 ekfgrh ra=Kkukpk Lohdkj
Adoption of Information Technology -IT
^^rqeP;k thou foE;kph ekfgrh d:u ?;k** ;k
dk;ZdzekOnkjs Hkkjrh; thou foek egkeaMGkus vk/kqfud
ekfgrh ra=Kkukpk Lohdkj o okij fdrh FkksM;k dkGkr d:u ?
ksryk vkgs- gs nk[koqu fnysys vkgs- gk dk;Zdze Hkkjrh;
thou foek egkeaMGkus iq<hy i/nrhus vkeykr vk.kysyk vkgs-
^^R;kaP;k O;oLkk;kr ekfgrh ra=Kkukpk mi;ksx d:u ?ks.;kr
Hkkjrkr thou egkeaMG gh ifgY;k dkgh la[;kiSdh ,d vkgs-
Hkkjrh; thou foek egkeaMGkP;k lax.kdkr 85 n”ky{k
foeki=klaca/kh vkdMsokjh Bsoysyh vkgs-
xsY;k dkgh o’kkZr Hkkjrh; foek egkeaMGkus lacf/kr
vkf.k ;ksX; ra=Kkukpk fLodkj dsysyk vkgs-
tqu 1995 xzkgd izfrlkn o lsosr o`f/n dj.;kP;k n`f’Vus Hkkjrh;
thou foek egkeaMGkus foeki=/kkjd vkf.k e/;LFkkauk
lax.kdkOnkjs Rofjr lsok miyC/k d:u ns.;kpk dk;Zdze jkcfo.;kl
lq:okr dsysyh vkgs- ;k Rofjr lsoseqGs foeki= /kkjdkl
33
VsfyQksuojhy Rojhr R;kP;k foHkkxph fLFkrh R;kaP;k
gIR;kpka Rojhr Lohdj iqj:Tthou nji=d ekx.khuqlkj dtZ nji=d
b-VsfyQksuoj Rofjr R;kaP;k foeki=kph fLFkrh] R;kaP;k
gIR;kaP;k Rojhr Lohdkj] iqu:Tthou nji=d] i=kfry cny
uksan.khlq/nk Rofjr djrk ;srs- foek izLrko o foek dkxni=s
vkrk Rofjr feGq “kdrkr- ns”kHkjkrhy 2048 “kk[kkaiSdh
1775 “kk[kkapk Front End Operation [kkyh varHkkZo dj.;kr
vkysyk vkgs- 100 iSdh 100 foHkkxh; dk;kZy;kr 100 VDds
lax.kfd;dj.k dj.;kr vkysys vkgs-
1998&99 vkfFkZd o’kkZP;k v[ksji;Zr loZ lgk
ekWM;qYlus 98 VDds lax.kdhdj.k dj.;kP;k Hkkjrh; thou
foek egkeaMGkP;k ekul vkgs- uksOgscaj 1997 e/;s
eqacbZrhy 74 “kk[kkaph ,df=r tqG.kh] d:u Hkkjrh; thou foek
egkeaMGkus egkuxjh; tkGs dk;kZfUor dsysys vkgs-
10]000 is{kk tkLr O;ogkj dsys tkrk v”kk rÚgsph ekfgrh
iqjfo.kkjh ;a=.kk eqacbZ] psUubZ] fnYyh] dksydkrk
caxyksj] vgenkckn] iq.ks] gSnjkckn ;k “kgjkarqu dk;kZfUor
dj.;kr vkysyh vkgs-
34
Interactive, voice, Rresponse, system (IVRS) gh iz.kkyh
eqacbZ] psUubZ] caxyksj ;k “kgjkar dk;kZfUor dj.;kr vkysyh
vkgs- R;keqGs xzkgdkauk VsfyQksuo:u iq<P;k foekgIR;kph
ns; rkjh[k] foeki=kph fLFkrh] dtkZph jDde] eqnriqrhZuarj
feG.kkjh jDde tek >kysyk vf/kykHkak”k bR;knh Rofjr
miyC/k gksrs-
35
3-3 ekfgrh ra=Kkukpk okij
djrkuk
izfe;e Hkj.;klkBh gs Ik;kZ; miyC/k vkgsr-
1- dLVej iksVZyOnkjs vkWuykbZu &
usV cWafdax vdkamV vk;,eih,l fdok fOglk fdaok ekLVj
dkMZ fdaok vesDl] MasfcV dkMZ lOnkjs isesaV d:
“kdrk-
2- blh,l &
;k lqfo/kspk okij djrk ;sbZy v”kk fBdk.kh tsFks vkjblh,l
lqfo/k miyC/k vkgs v”kk jkT;kr ,d eWVsV QkWeZ Hk:u
nsmu rqEgh rqeph cWadkuk dk;eLo:ih lqpuk nsm “kdrk-
3- Mk;jsDV MsfcV &
Tkj rqEgh dkWikZsjs”ku o vk;-lh-vk;-lh-vk; cWadsps
[kkrs/kkjd vlky rj eWMsV QkWeZ Hk:u rqEgh rqeph
cWadkuk dk;e Lo:ih lqpuk nsm “kdrk-
4- fcy is fdaok blhihih &
36
dkWiksZjs”ku cWad] vk;-lh-vk;-lh-vk; cWad] flVh
cWad] ,p-Mh-,Q-lh cWad] vWfDll cWad ] QsMjy
cWad ;kaP;k Onkjs uksan.kh d: “kdrk-
5- vkWVkseWfVd fizfe;e isesaV lsok ¼APS½ ukseqjk
E;qP;qvy QaVOnkjs &
ukseqjk E;qP;qvy QaMke/;s T;kauh xqaro.kqd dsyh vkgs
vls xqaro.kqdnkj dk;eLo:ih vkiY;k E;qP;qvy QaMkP;k
[kkR;krqu fizfe;e Hkj.;klkBh dk;eLo:ih lqpuk nsm “kdrk-
6- ,-Vh-,e &
dkWiksZjs”ku cWad] vWfDll cWad o vk;-lkh-vk;-lh-vk;
cWadsP;k ,Vh,e Onkjs fizfe;e Hkjk-
7- cWadkOnkjs &
vWfDll cWad o dkWiksZjs’ku cWadsP;k dks.kR;k
“kk[ksr tkmu jks[k jDde fdaok /kukns”kkOnkj ,taV~l
vkf.k ,l ch ,P;k 2500 is{kk vf/kd dk;kZy;kae/;s jks[k jDde
o /kukns”kkOnkjs fizfe;e Hkjk-
8- fizfe;e ikWbV~l o ykbQ Iyl lsaVlZ &
37
vf/kd`r ,taV~l vkf.k fuo`Rr deZpkjh ;kapk 32000 is{kk
vf/kd fizfe;e ikWbV~l oj ,l ch ,P;k 2500 is{kk vf/kd
dk;kZy;kae/;s jks[k jDde o /kukns”kkOnkjs fizfe;e Hkjk-
9- QzWapk;lht %
,ih vkWuykbu ,eih vkWuykbu lqfo/kk o dkWeu lfoZl
lsaVj ;kaP;k dysD”ku lsaVjoj jks[k jDdesOnkjs fizfe;e
Hkjk-
10- Mobile Application&
foaMkst o vW.MªkWbM QksuOnkjs eksckbZy vWipk
okij d:u fizfe;e vkWuykbu Hkjrk ;sm “kdsy-
38
3-5 fjyk;Ul thou foek
egkeaMGkps O;oLFkiu
fu;ktu o iqujkoykdu
fodzhO;oL fodzh&izorZu
Fkiu tkfgjkr
foek ikWfylh lsok
ijdh; O;ogkj
xV foek
lsokfuo`Rrh ykHk
oS;fDrd xV
xV mi/ku
foek
lkekftd lqj{kk fu/kh
ljdkjh izk;ksftr
Ekuo lalk/ku o fodkl
vkSn;ksfxd laca/k
Je vkSn;ksfx izf”k{k.k
laca/k
euq’;cG rikl.kh
dk;Z in~/krh
la”kks/ku
O;oLFkidh; [kpZ o [kkl
lsok
39
foekxf.krh;
foekxf.krh; la”kks/ku
mRiknu vk[k.kh
eqY;kadu
eaMG fpV.khl
ljdkj laca/k
eaMGkpk
lkekU; fpV.khl
fpV.khl
xzaFkky;
fuf/kph xaqro.kqd
Xkqaro.kqd dtZ o xgk.k oV
;FkkFkZ fu;kstu
fn?kdkyhu iapokf’kZd ;kstuk
fu;kstu
vjk[kMk o fodkl
baftfuvfjax
lsok
40
egkeaMGkpk [kpZ
for o fg”ksc foRrh; vFkZladYi
daiuhps fg”kksc
izkIrh dj
Hkfo’;
fuokZg o fuo`Rrh
fu/kh fg”kksc foRr
lanHkZ lYyk
dk;nk]
x`gfuekZ.k o oS/kkfud rjrqnh
ekyeRrk&fo xzg o ekyeRrk
for ;kstuk
fuxe
Rkikl.kh
vkf.k fg”ksc rikl.kh
Lsok
ekyeRrk Lkaj{k.k o lqj{kk
vkf.k ekyeRrk O;oLFkkiu
41
Ikzdj.k 4
fjyk;Ul thou foek egkeaMG laxeusj
“kk[ksph ekfgrh
4-1LFkkiuk
4-2 Hkwehdk
4-3 lapkyd
4-4 brj ekfgrh
4-5 2015&16 P;k uohu ;kstuk
4-6 ikWfylh la[;k & ekxh iapokf’kZd
4-7 foek QkWeZ o dkxni=kph iqrZrk
42
4-1 LFkkiuk
fjyk;Ul thou fuxe foek egkeaMG ;k laLFksP;k laxeusj
“kk[ksph LFkkiuk 1 lIVsacj 1966 lkyh >kyh vlwu frpk
dkjHkkj dk;n;kus O;olkf;d rRokoj pkyrks-
43
4-2 Hkqfedk
{kfedkaph lqjf{krrk] foE;kP;k pkaxY;k vVh] foE;kps
LoLr nj] mRd`’V lsok] dkVdljhpk dkjHkkj vkf.k ,dnaj
ns”kkyk fdQk;r”khj v”kh iS”kkph xqaro.kqd d:u egkeaMG
vkiyh Hkqfek ;”kLohi.ks ikj ikMhr vkgs-
44
4-4 lapkyd eaMG
Ukko dk;Zy;
,e-jfopanze LkIVsa 1988 es 1990
Ikh-th lkriqrs Eks 1990 rs twu 1991
,e-vkj-fpys Tkqu 1991rs es 1993
MCY;q-,e-dkax.ks Eks 1993 rs tqu 1995
vkj-,e-iNkMs Tkqu 1995 rs tqyS 1998
vkj-,e-isdkeokj tqyS 1998 rs tqyS 2001
Ikh-ih-ikVhy Tkqu 2001 rs es 2004
Ikh-,l-ekus Eks 2004 rs es 2007
,-ts-oS| Eks 2007 rs es 2010
,l-,e-ve`rdj Eks 2010 rs 2011
ds-Ogh-vrdj.k Tkqu 2011&
45
4-4 brj ekfgrh
“kk[kspk iRrk % fjyk;Ul thou foek fuxe
eca.DI.ef.saI ba^Mk samaaor
navaIna nagar raoD
saMgamanaor
“kk[kspk dksM % 95 N
fczn okD; % ijaMdgaI ko saaqa BaI
ijaMdgaI ko baad BaI.
fodkl vf/kdkjh la[;k %15
deZpkjh la[;k %40
foek izfrfu/kh %1200
46
4-5 P;k uohu ;kstuk
Lkqj{kk gh ! cpr gh !
1- Ukohu lkof/k foek ;kstuk %
Lknj ikWfylh e/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 8 o’kZ
iklqu rs deky o; 55 o’kkZ Ik;Zar o fdeku eqnriqfrZ o; 75
o’khZ Ik;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy-
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh
vof/k 12 o’kZ deky ikWfylh vo/kh 35 o’kkZ vlsy o fdeku
foekd`r jDde 1]00]000 Ik;Zar vkgs-
ykHk&
1- Ek`R;qizlaxh ns; YkkHk &
foekd`r O;Drhpk ikWfylh vof/k njE;ku e`R;q >kY;kl]
e`R;qykHk gk e`R;q >kY;kojph foekd`r jDde g;k [kky
Li’V dsysyh jDde] fofgr lk/k izR;korhZ cksul vkf.k vafre
vfrfjDr cksul] tj dkgh vlsy rj ns; vlsy- ftFks e`R;q
47
>kY;kojph dkgh foed`r jDde gh eqG foekd`r jDdeiSdh
mPp vlrs-
2- Ekqnr lekIrhyk ns; ykHk &
ikWfylh vof/kP;k lekIrh Ik;Zar ftoar jkfgY;kl lk/kk
izR;orhZ cksul o vafre vfrfjDr cksul dkgh vlY;kl R;klg
eqyHkqr foekd`r jDde ns; vlsy-
^^thoukP;k lkscrgh--------thoukP;k uarjgh------
2- Ukohu thou vkuan ;kstuk &
Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 18 o’khZ
iklqu rs deky o; 50 o’khZi;Zar o fdeku eqnrh iqrhZZ o; 75
o’khZi;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy-
;k ikWfylh e/;s fdeku o ikWfylh vof/k 15 o’kZ] deky
ikWfylh 35 o’kkZi;Zar vlsy fdeku foekd`r jDde 1]00]000
Ik;Zar vkgs-
ykHk&
1- Ekqnr lekIrh ykHk &
48
foekd`r O;Drh tj laiq.kZ ikWfylh vof/k njE;ku ftoar
jkfgyh rj R;kyk@fryk eqyHkqr foekr jDde fufgr lk/kk
izR;korhZ cksul ,Q,lh dkgh vlY;kl feGrs-
2- Ek`R;q ykHk &
foekd`r O;fDrhph ikWfylh vof/k njE;ku e`R;q >kY;kl
R;kP;k@frP;k ukefunsZf”kr O;fDryk gs feGsy ^^e`R;qq
>kY;kuarj foekr jDde th eqyHkqr jDde fdaok okf’kZd
gIR;kP;k 10 iV fufgr lk/k izR;korhZ cksul] ,Q,ch dkgh
vlY;kl feGrs-
cpr] rjyrkgh]VII;k&VII;koj iSls ijrgh o foek laj{k.kgh!
**
3- Ukfou foek cpr ;kstuk &
Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 15
o’khZiklqu rs deky o; 66 o’kkZi;Zar o fdeku eqnrhiqrhZ o;
75 o’khZ Ik;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy-
49
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 9 o’kZ] 12 o’ksZ
16 o’ksZ o deky ikWfylh 9] 12] 15 o’ksZi;Zar fdeku foed`r
jDde 35]000] 50]000] 70]000 Ik;Zar vkgs-
ykHk&
1- mRrjthfoRo ykHk &
foekd`r O;Drh tj ueqn dkyko/khP;k “ksoVi;Zar ftoar
jkfgyh rj &
v- 9 o’ksZ ikWfylh vo/khlkBh &
foekd`r jDdesP;k 15 VDds frlÚ;k o lgkO;k ikWfylh
o’khZP;k “ksoVh
c- 12 o’ksZ ikWfylh vof/klkBh &
foekd`r jDdesP;k 15 VDds izR;sd frlÚ;k] lgkO;k] o
uoO;k] ckjkO;k ikWfylh o’khZP;k “ksoVh
d- 15 o’ksZ ikWfylh vo/khlkBh &
foekd`r jDdesP;k 15 izR;sdh] lgkO;k] o uoO;k o
ckjkO;k ikWfylh o’kkZP;k “ksoVh-
2- eqnr lekIrh ykHk &
50
foekd`r O;Drh tj ikWfylh vof/kP;k “ksoVi;Zar ftoar
jkfgrh rj R;kyk@fryk ,dy gIrk vf/kd fu’Vk Hkj] dkgh
vlY;kl dj o vfrfjDr gIrk] dkgh vlY;kl feGrs-
3- e`R;q ykHk &
tj foekd`r O;fDrpk ifgY;k 5 ikWfylh o’khZr e`R;q
>kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZf”kr O;fDryk foekd`r
jDde feGsy-
51
4- ,dy gIrk lkof/k foek &
Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 90 fnol
rs deky o; 65 o’kZ Ik;Zar o fdeku eqnr iqrhZ o; 18 rs 75
o’khZ Ik;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 10 o’kZ] deky ikWfylh
vof/k 25 o’kZ o’khZ;Zar vlsy o fdeku foekd`r jDde 50]000
Ik;Zar vkgs-
YkkHk &
1- Ekqnr lekIrh ykHk &
foekd`r O;Drh tj laiq.k ikWfylh vof/kP;k “ksoVi;Zar
ftoar jkfgyh rj R;kyk@fryk fufgr izR;orhZ cksul o vafre
vfrfjDr cksul] dkfg vlY;kl R;klg foekd`r jDde feGsy-
2- Ek`R;qykHk %
1- foekd`r O;Drhpk tksf[ke izkjaHk gks.;kP;k fno”kh
fdaok R;kiqohZ e`R;q >kY;kl] R;kP;k@frP;k fufgr
lk/kk izr;korhZ cksul o vafre vfrfjDr cksul dkgh vlY;kl
R;klg foekd`r jDde feGrs-
52
2- foekd`r O;DrhP;k tksf[ke izkjaHk >kY;kuarj e`R;q
>kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZf”kr O;fDryk
dks.kR;kgh O;kt o vfrfjDr gIR;kfouk dkgh vlY;kl dkgh
vlY;kl ,dy gIrk ijr dsyk tkbZy-
5- ufou euh cWad ;kstuk & 20 o’ksZ
lnj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 12 o’khZiklqu rs
deky o; 50 o’khZi;Zr o fdeku eqnriqohZ o; 70 o’khZi;Zar
gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-
;k ikWfylhe/;s fdeu ikWfylh vof/k 20 o’kkZi;Zar vlsy o
fdeku foed`r jDde 1]00]000 Ik;Zar vkgs-
1- mRrjftfoRo ykHk &
foekd`r O;drh tj ueqn dkyko/kh “ksoVhi;Zar ftoar
jkfgyh rj R;kyk@fryk foekd`r jDdesP;k 20 VDds] jDde
5 O;k] 10 O;k] 15 O;k o’khZ feGsy-
2- eqnr lekIrh ykHk &
53
foekd`r O;Drh tj ikWfylh vof/kP;k “ksoVi;Zar ftoar
jkfgyh rj R;kyk@fryk fufgr lk/kk izR;korhZ cksul o
vafre vfrfjDr cksulg eqyHkqr jDdesP;k 40 VDds jDde
feGrs-
3- e`R;qykHk &
foekd`r O;DrhP;k ikWfylh vof/k njE;ku uSlfxZd
e`R;q >kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZ’kr O;fDryk
^^e`R;q >kY;kojph foekd`r jDde** th eqyHkqr jDdesP;k
125 VDds fdaok okf’kZad gIR;kp 10 iV vf/kd fufgr
lk/kk izR;korhZ cksul vf/kd vafre vfrfjDr cksul dkgh
vlY;kl feGrs-
VII;k] VII;koj jDde ijrgh] foek lqj{kk dopgh !**
6- uohu euh cWad ;kstuk & 25 o’kZ &
lnj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 13 o’khZiklqu rs
deky o; 45 o’khZi;Zr o fdeku eqnriqohZ o; 70 o’khZi;Zar
gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-
54
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 25 o’kki;Zar vlsy
o fdeku foekd`r jDde 1]00]000 i;Zar vkgs-
1- mRrjthohRo ykHk &
foekd`r O;Drh tj ueqn dkyko/kh “ksoVi;Zar ftoar
jkfgyh rj R;kyk@fryk foekd`r jDdesP;k 25 VDds jDde 5
O;k] 10 O;k] 15 O;k o’khZ feGsy-
2- eqnr lekIrh ykHk &
foekd`r O;Drh tj ikWfylh vo/khP;k “ksoVi;Zar ftoar
jkfgyh rj R;kyk@fryk fughr lk/kk- izR;korhZ cksul o
vafre vfrfjDr cksullg eqyHkqr foekd`r jDdesP;k 40
VDds jDde feGrs-
3- e`R;qykHk &
foekd`r O;DrhP;k ikWfylh vof/k njE;ku uSlfxZd
e`R;q >kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZf’kr O;fDryk
jDdesP;k 125 VDds fdaok okf’kZd gIR;kP;k 10 iV vf/kd
fufgr lk/kk izR;korhZ cksul vf/kd vafre vfrfjDr cksul
dkgh vlY;kl feGrs-
^^gIrk deh] tks[kesph geh !**
55
7- U;q vueksy thou ;kstuk &
Lknj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 18 o’khZiklqu rs
deky o; 55 o’khZi;aZar o fdeku eqnriqohZ o; 5 o’kkZi;Zar
gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 25 o’khZi;Zar
vlsy o fdeku foekd`r jDde 6]00]000 iklqu 2400]000
yk[kki;Zar vkgs-
ykHk&
e`R;q YkkHk &
lnj foekd`r O;DrhP;k vkdfLer nqnSoh fu/ku izlaxh
okjlkl eqG foek jDde fnyh tkbZy-
^^gIrk deh] tks[kesph geh !**
8- U;q veqY; thou ;kstuk &
Lknj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 18 o’khZiklqu rs
deky o; 60 o’khZi;Zar o fdeku eqnriqrhZ o; 5 o’khZi;Zar gh
;kstk ?ksrk ;sbZy-
56
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 35 o’khZi;Zar
vlsy o fdeku foekd`r jDde 25]00]000 Ik;Zar vkgs-
ykHk&
1- Ek`R;q ykHk &
Lknj foekd`r O;Drhpk vkdfLer nqnSoh fu/ku izlaxh
okjlkl ewG foek jDde fnyh tkbZy-
9- Okfj’B isa”ku chek ;kstuk %
Lknj ikWfylh o; o’ksZ 60 vl.kkÚ;k O;Drhyk gh
;kstuk fdaok ikWfylh ?ksrk ;sm “kdrs-
Lknj ikWfylhr fdeku foek jDde 66]665 o deky foek
jDde 6]66]665 Ik;Zar vkgs- o R;kpizek.ks dehr deh 500 rs
5000 ekfld isU’ku fnys tkrs-
ykHk&
1- 10 o’kkZuarj ifjiDork chek jkf”k 15 VDds
2- 11 o’kkZuarj ifjiDrrk chrk jkf”k 20 VDds
3- Yksu lqfo/kk &
foekd`r O;Drhyk 1 o’khZuarj yksu lqfo/kk miyC/k
57
10- Tkhou j{kd ;kstuk &
Lknj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 8 o’khZiklqu rs
deky o; 55 o’khZi;Zar o fdeku ikWfylh vo/kh 10&20
o’khZi;Zar gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-
;k ikWfylhe/;s fdeku foekd`r jDde 75]000 rs deky
2]00]000 yk[kki;Zar vkgs-
ykHk&
1- ifjiDork ykHk &
eqnrhuarj foek jDde] ykW;YVh vWmfe”ku
2- e`R;qykHk &
eqG foek jDde fdaok okf’kZad gIR;kP;k 10 iV
e`R;qP;k frFkhi;Zr HkjysY;k loZ gIR;kP;k jdesP;k 105
VDds vf/kd ykW;YVh vWfM”ku
3- Ik;kZ;h jk;Mj &
vf/kd fizfe;e Hk:u vi?kkrh Qk;n;klkBh Ik;kZ;h jk;Mj
miyC/k
4- gIR;kofjy lwV &
58
okf”kZd gIrk 2 VDds lgkekgh gIrk 1 VDds
59
11- fyfeVsM fizfe;e ,aMksesaV IyWu &
lnj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 18
o’khZiklqu rs deky o; 62 o’khZi;Zar gh ;kstuk ?ksrk ;srs-
;k ikWfylhph eqnr 12 o’ksZ] 16 o’kZs] 21 o’ksZ
vkgs- fizfe;e Hkj.;kph eqnr 8 o’ksZ] 9 o’ksZ] vkgs- o fdeku
foekd`r jDde 3]00]000 Ik;Zar vkgs-
ykHk&
1- ifjiDork ykHk &
eWP;qfjVh foek jDde vf/kd cksul vf/kd Qk;uy
vWfM”kuy cksul
2- e`R;qykHk &
lnj foekd`r O;fDrpk vi?kkr >kY;kl
1- eqG foek O;fDrpk vi?kkr >kY;kl
2- HkjysY;k fizfe;eP;k 105 VDds ; iSdh ts tkLr vlsy rs
vf/kd ykHk vf/kd cksul vf/kd Qk;uy vWfM”ku cksul
3- 2 o’ksZ fizfe;e HkjY;kuarj dtsZ miyC/k
4- VeZ jk;Mj ykHk 25]00]000 Ik;Zar ?ksrk ;sbZy
60
61
12- Tkhou v{k; 6 &
Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 35
o’khZiklwu rs deky o; 85 o’khZi;Zr gh ;kstuk ?ksrk ;srs- ;k
ikWfylhe/;s foekd`r jDde 1]00]000 Ik;Zar vkgs-
ykHk&
1- Ek`R;qykHk &
foesnkjkl rgg;kr ulY;kl R;kP;k e`R;qi”pkr iRuhl 50
VDds isU”ku
2- Ikjrkok &
foek/kkjdkauk 1 VDds vf/kd ijrkok ¼fjVUlZ½ feG.kkj
vkgs-
13-Ikariz/kku tu&/ku ;kstuk &
Ekksnh ljdkjus lq: dsysY;k iariz/kku tu&/ku ;kstusr &
1- Ikariz/kku tu&/ku ;kstuse/;s ifgY;kankp foek laj{k.kkph
O;oLFkk dj.;kr vkyh vkgs-
62
2- izR;sd [kkrsnkjkyk 1]00]000 :Ik;kai;Zar vi?kkr foek
laj{k.k feG.kkj vkgs] rj 30 gtkj :Ik;kai;Zarps vk;qfoZek
laj{k.k fnys tk.kkj vkgs-
3- iariz/kku tu&/ku ;kstusrhy vk;qfoZek ns.;kph tckcnkjh
vFkkZrp daiuhdMs lksio.;kr vkyh vkgs-
4- daiuh varxZr ,d lks”ku flD;qfjVh QaM pkyoyk tkrks- ;k
QaMke/kqu vke vkneh foek ;kstuk pkyfoyh tkrs-
5- xksjxjhc] nqcZy ?kVdkapk leqg foek dk<.;kph O;oLFkk ;k
;kstusr pkyoyh tkrs-
6- ;klkBh HkjkO;k ykx.kkÚ;k 200 : fizfe;eiSdh 50 VDds
jDde ;k flD;qfjVh QaMkrqu fnyh tkrs- uO;k
[kkrsnkjkauk ;kp ;kstuspk ykHk feG.kkj vkgs-
7- Xkfjckauk vi?kkr fdaok vpkud] e`R;quarj] vaR;
laLdkjkalkBh ns[khy lkodkjkiq<s gkr iljkos ykxrkr rs ;k
foek laj{k.kkeqGs can gksbZy
63
4-6 ikWfylh la[;k & ekxhy
iapokf’kZd
S.N Years No.Of Polices
1 2011-12 6130
2 2012-13 8500
3 2013-14 9500
4 2014-15 10230
5 2015-16 13203
No.Of Polices
14000
12000
10000
No.Of Polices
8000
6000
4000
2000
0
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
64
EkWP;qfjVhps izek.k
Years Sub Benefit Maturity
2011-12 3800 1143
2012-13 4001 1204
2013-14 4200 1264
2014-15 4402 1325
2015-16 4700 1520
5000
4500
4000
3500
3000
2500 Sub Benefit
Maturity
2000
1500
1000
500
0
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16
65
4-7 foE;klkBh ykx.kkjk QkWeZ
o dkxni=kph iqrZrk
foek feG.;klkBh foek daiuhyk Nkihy QkWeZ e/;s
foek izLrko Hk:u ?;kok ykxrks] ;k izLrkoko:u daiuh
foE;kpk djkj djrs o foenkjkyk ikWfylh nsrs-
1- foesnkjkps uko (Name)
2- iRrk (Address)
3- nqj/orh dzekad (Telephone No.) E-mail
4- tUrLFkG (Place of Birth)
5- o; (Age)
6- foek mrjfo.;kpk gsrw (Object of Insurance)
7- jk’Vh;Ro (Nationality)
8- fu;ksftr O;Drhps ¼ukWfeusps laiw.kZ uko½ (Nominaee’s Full
Name
9- reP;k’kh vlysys ukrs (Relationship to yourself)
10- eqnr o vof/k(Plan & Term)
66
11- foE;kps gIrs ¼okf’kZd] lgkekgh] frekgh] ekfld½(Mode-
Yearly, Half-Yearly, Quarterly, Mothly)
12- O;olk;
13- “kSf{kf.kd ik=rk(Educational, Qualification)
14- Okkf’kZd izkIrh (Annual Income)
15- izkIrh lk/kus (Source of Income)
16- vkiY;k vf/kP;k foE;kph ekfgrh (Please Give Details of Your
Previous Insurance)
17- dkSVqafcd bfrgkl (Family History)
18- oS;fDrd bfrgkl (Personal History)
19- ikWfylh dzekad (Policy No.)
20- Bank Account Details
[kkR;kpk izdkj (Types of Account)
[kkrs dzekad (Account No- Saving/Current)
9 digits MICR
cWadsps uko o iRrk (Name & Address of your Bank)
21- Lok{kjh (Signature)
22- vfHkdrkZ@eq[; thou fcuk lYykgxkj dh fjiksVZ (Agents/CLIA
Confidential Report)
67
68
izdj.k 5
fu’d’kZ
thou foek gh ladYiuk pkaxY;k i/nrhus letyh
laxeusj ;sfFky fjyk;Ul thou foe fuxe egkeaMGkus
LFkkusiklwu rj vkrki;Zr dsysyh izxrh gh fuf”prp mRrqax
ns.kkjh vkgs-
laxeusj “kk[ksr foek laj{k.k ns.kkÚ;k vlwu mRd`’V v”kk
vkgs-
fjyk;Ul thou foek fuxe vH;kl dsyk vlrk vls fnlqu vkys dh]
thou foek izR;sd ?kjkr iksgpysyk vkgs-
tj xqaro.kwdhr ;”k feGfo.k lksis vlrs rj izR;sdt.k Jhear cuyk
vlrk-
yodj iSls feGfo.;kpk ekxZ gk osxkus o yodj iSls xefo.;kdMs
oyrks-
rqeP;k nksu “k=qauk letqu ?;k-
69
1- fHkrh
2- v/kk”khi.kk
oS;Drhd n`f’Vdksu egRokpk vkgs-
^^Xykl usgehp ,d rj v/kkZ Hkjysyk fdaok v/kkZ fjdkek
vlrks**
^^fVIl** oj vk/kkfjr d/khgh xqaro.kqd d: udk
dks.khgh Hkfo’; ikgq “kdr ukgh ex nqjn`’Vh vl.ks fgrdkjd
“ksoVps dVq lR; y{kkr Bso.ks vko”;d vkgs
^^Jhear usgeh xfjckarj jkT; djhr vkys vkgsr o dtZ ?ks.kkjks
gk ns.kkÚ;k ;kpk uksdj curks**
70
f”kQkj”kh@lqpuk
fjyk;Ul thou foek fuxe ;k laLFksrhy foE;kph
xqaro.kqd ok<fo.;klkBh [kkyhy f”kQkj”kh lqpfor vkgs
;ke/;s-
1-deh izek.kkr ?ks.kkÚ;k foek fuxe ;k xqro.kqdhe/;s ok<
gk.;klkBh xqaro.kqdnkjkauk vfHkizr dj.ks o ;ksX; ;kstuk
vlkoh-
2-fjyk;Ul thou foek fuxe ;ke/;s [kjsnh@fofdz djrk ;sbZy
;klkBh vk/kqfud iz.kkyh d;kZfUor djkoh-
3-xqaro.kqdnkjkauh vf/kd`r vWMOgk;tj ekQZrp daiuhps
O;ogkj djkosr T;keqGs xaqro.kqdnkjkauk ekscnyk
feGo.;krhy tksf[ked eh gksrs o yksdkauk fLFkj mRiUkkps
lk/ku miyC/k gksrs-
4-loZlk/kkj.k xqaro.kqdnkjkauk mRd`’V o papy cktkjisB
xqaro.kqd dj.;kbrds iqjsls Kku] dkS”kY;] osG urls Eg.kqu
xaqro.kqdnkjkalkBh fofo/k ;kstuk dk;Zdzd djkosr-
71
5-xqaro.kqd lYykxkjkalkBh dk;Z”kkGk vk;ksftr djkO;kr-
6-xqaro.kqd xqaro.kqdhP;k O;ogkjkr dks.krsgh Nqis O;ogkj
ulkosr e/;seoxhZ; o fuEu e/;ofxZ; yksdkauk R;kaP;k
cprhph xqaro.kqdhoj mRre ijrkok feGkok o R;kpizek.ks
ykHk feGkosr-
iz”ukoyh
1- 1-fjyk;Ul thou foek fuxe ekgeaMG laxeusj “kk[ksph
LFkkiuk
2- Lakxeusj “kk[kspk dksM uacj
3- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[kspk
vf/kdkjhoxZ
4- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[ksrhy
deZpkjh la[;k
5- fjyklUl thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[ksrhy
foekizrhuh/kh
72
6- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[ksrhy
dk;Zi/nrh
7- daiuh e/;s dsysY;k xqaro.kqdhoj osGsoj ijrkok feGsy dk \
8- uO;kus vkysY;k ofj’B isa”ku chek ;kstusoj dtZ feGs dk \
9- daiuh rQsZ foekizfrfu/kh o “kk[kkdeZpkÚ;kalkBh dkgh
uohu ;kstuk vk[kyh tkrs dk \
73
izdj.k 7
lanHkZ xzaFk
1- vftr vkgsj & fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkP;k fofo/k
;kstuk
2- eaxs’k doMs & fjyk;Ul thou foek fuxe o ;kstuk5
3- furhu Aahor & ijavana ivamaa
4- osclkbZV
www.google.co.in
www.moneycontrol.com
www.reliancenipponlife.com
74