0% found this document useful (0 votes)
147 views74 pages

Project M Com 2

1. The document discusses the topic of a case study on Life Insurance Corporation of India (LIC). 2. It outlines the objectives of the case study such as understanding LIC as an institution and its various schemes. 3. It also provides background on the history and establishment of the insurance sector in India and LIC, which was established in 1956 and is now the largest insurance company in India.

Uploaded by

Tarwade Nilesh
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
147 views74 pages

Project M Com 2

1. The document discusses the topic of a case study on Life Insurance Corporation of India (LIC). 2. It outlines the objectives of the case study such as understanding LIC as an institution and its various schemes. 3. It also provides background on the history and establishment of the insurance sector in India and LIC, which was established in 1956 and is now the largest insurance company in India.

Uploaded by

Tarwade Nilesh
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 74

Ikzdj.

k 1
izdYi vgoky vH;kl in~/krh
1.1 izdYi vH;kl fo’k;kph fuoM

1.2 izdYi vH;kl fo’k;kph mn~ns”k

1.3 foek {ks=kpk bfrgkl o LFkkiuk

1.4 Ekfgrh ladyu

1.5 iwoZ fLFkrh

1.6 Lkn~; fLFkrh

1.7 izdYi vH;klkps x`fgrds

1.8 izdYi vH;kl fo’k;kph O;kIrh

1.9 Hkkjrh; thou foek egkeaMG

1.10 izdYi vgokykP;k e;kZnk

1
1-1 izdYi vgoky vH;kl fo’k;kph
fuoM
Ekh laxeusj egkfon;ky;kr ,e-dkWe Hkkx 2 ;k oxkZr

f”k{k.k ?ksr vlwu vkEgkyk O;olk; iz”kklu 4 vgokyklkBh

dks.krk fo’k; fuoMk;pk gh rj dBh.k ckc gksrh- ^^fjyk;Ul thou

foek fuxe egkeaMGkph dk;Zin~/krh o uohu ;kstuk** gk fo’k;

fuoMyk vkgs- Hkkjrh; foek mn;ksx tkxfrd ekianMk Ik;Zar

iksgp.;klkBh yksdkauk foek [kjsnh dj.;kph lDrh dj.;k,soth

R;kauh foek [ksPNsusmrj.ks gs Qkj vko”;d vl.;kekxs lokZr

eksBk ?kVd gk xjhch gk vlY;kps y{kkr ;srs- vkt yksdkaps

thou gs /kkoiGhps vlwu rs /kkoiGhps thou lwjf{kr dj.;kph xjt

vkgs- gs y{kkr vkys- R;kosGh fjyk;Ul foek fuxe dj.;kpk Bke

fuf”pr dsyk-

2
1-2 izdYi vH;kl fo’k;kpk
mn~ns”k

1- fjyk;Ul thou foek fuxe gh ladYiuk letowu ?ks.ks-

2- fjyk;Ul thou foek fuxe ;k e/khy fofo/k ;kstukapk vH;kl

dj.ks-

3- fjyk;Ul thou foek fuxe ;kaps egRo letkowu ?ks.ks-

4- foek Eg.kts laj{k.k ekÖ;k ftoykxkaps vkf.k ekÖ;k

laiRrhps-

5- foek ekÖ;k Hkfo’;kps laj{k.k djrks foek ,taVP;k

Hkfo’;kps uOgs !

6- fjyk;Ul thou foek fuxe ;kaP;k dk;kZpk vH;kl dj.ks-

3
1-3 foek {ks=kpk bfrgkl o
LFkkiuk
foek {ks=kpk bfrgkl [kwi twuk vkgs- vxnh vk;Z

pk.kD;kP;k vFkZ”kklL=krgh foE;kph ladYiuk vk<Grs

foE;kph ifgyh ikWyhlh pkSnkO; “krdkr Eg.kts 1347 e/;s

fnysyh vk<Grs- lrjkO; o vBjkO; “krdkr fczVh”kkauh lq:

dsysyk gk O;olk; laiq.kZ txkr iljysyk vk<Grks-

Hkkjrkr 1818 e/;s foek O;olk;kph lq:okr >kyh-

^^vksfj;aVy bU”kqjUl** gh ifgyh foek daiuh LFkkiuk >kyh-

gh daiuh vxksnj dsoG ;qjksi; yksdkauk foek nsr vls- uarj eax

Hkkjrh; yksdkauk 15 VDds rs 20 VDds tkLrhr gIrk vkdk:u

foek fnyk tkr vls- R;kuarj Hkkjrke/;s [kkyhy izek.ks vusd

foek daiU;k LFkkiu >kY;k-

v- 1870 ckWEcs E;qP;wvy ykbZQ vW”;qjUl

lkslk;Vh

c- 1896 Hkkjr bUlqjUl daiuh

4
d- 1906 ;quk;VsM bafM;k daiuh

M- 1907 dks vkWijsVhOg bU”kqjUl daiuh

;klkj[;k brj vusd daiU;k Lokra=iwoZ dkGkiklqu

Hkkjrke/;s dk;Zjr gksR;k- lnj daiU;koj ljdkjps dqBysgh

fu;a=.k o fu.kZ/k uOgrs- xzkgdkauk R;kaps foek nkos ijr

dj.;klkBh lqfLFkrhr jkghyk ukghr- ;krhy cÚ;kp daiU;k

fnokG[kksjhr fu?kkY;k- ;keqGs loZlkekU; xzkgdkaph

Qlo.kqd gksm ykxyh-

fjyk;Ul thou foek fuxe


egkeaMGkph LFkkiuk
fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkph LFkiuk 1 lIVsacj

1966 jksth >kyh- R;k ckcnlansus dsysyk dk;n;kl 18 tqu 1956

jkssth jk’Vªirhuh ekU;rk fnyh o rks dk;nk ykbQ bU”kqjaUl

dkWiksZjs’ku vWDV vfLrRokr vkyk- R;k fnolkaiklwu

Hkkjrkr thou foek O;olk; dj.;kpk ,deso vf/kdkj izkIr >kyk-

ykbQ bU”kqjaUl vkWfM;Ul 1956 ns”kkyk tkghj djrsosgh

5
R;k ossGsps vFkZea=h Jh-fp-n~ok ns”keq[k ;kauh

jsfMvksrhy dsysY;k Hkk’k.kkryk dkgh Hkkx mOnr dj.ks

mfpr Bjsy rs Eg.kkys—

^^vk;qfoZek O;olk;kps jk’Vªh;hdj.k gk vkiY;k ns”kkus

LohdkjysY;k lektoknh lektjpusP;k ekxkZojhy vk.k[kh ,d BIik

gks;- nqljh iapokf’kZad ;kstuk vk.k.;kP;k dkeh ;keqGs Qkj

eksykph enr ?ks.kkj vkgs- QDr foE;keqGsp th lqj{ksph

Hkkouk mRiUu gksm “kdrs- r”kh Hkfo’; dkGklkBh rjrqn

dj.;kP;k Hkkousph tkx`rh ;keqGs [ksM;k ikM;krhy y{ko/kh

yksdkar mRiUu gksbZy- yksdkaph [kjh lsok dj.;kpk

Hkkousus gs jk’Vªh;dj.k dj.;kr ;sr vkgs-

6
1-4 ekfgrh ladyu
izkFkfed o nq¸;e vls nksUghgh i/nrhus izdYi vgokyklkBh

ekfgrh xksGk dsysyh vkgs- izkFkfed ekxkZrxZr fjyk;Ul thou

foek fuxe O;oLFkkiu o brj vf/kdkjh ;kaph eqyk[kr ?ksryh

vkgs- R;kaP;k eqyk[krhrwu egRokph ekfgrh feGkyh vkgs-

loZp ekfgrh eqyk[krhOnkjs u feGkY;keqGs eh la[;sdMwu

Nkihy Lo:ikrhy ekfgrh xksGk o ;k ekfgrho:u la[;sph izxrh

vH;klyh vkgs-

1- izkFkfed ekfgrh %

oS;Drhd fujh{k.k o rsFkhy O;oLFkkid] vf/kdkjh o

deZpkjh ;kaP;k ?ksrysY;k eqyk[krhrwu cjhp ekfgrh ladyhr

dsyh- ;k vuq’kaxkus ekfgrh feGfo.;klkBh eh [kkyhy i/nrhr

voyac dsyk vkgs-

v- FksV dk;kZy; HksV

c- izR;{k eqyk[kr

d- iz”ukoyh

7
2- nq¸;e ekfgrh %

;ke/;s eh la[;sps Nkihy vgoky vkfFkZd i=ds] ekfgrh

i=d laLFksph OgkmplZ ;k Onkjs ekfgrhps ladyu dsys-

8
1-5 iwoZfLFkrh
Lokra«; izkIrhuarj ns”kkr 245 [kktxh daiU;k dk;Zjr

gksR;k- rRdkyhu dsnzha; vFkZea=h ^^lj fpre.kjko

ns”keq[k** ;kauh loZ 245 daiU;kps jk’Vªh;dj.k d:u 1966

lkyh fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG LFkkiu dsys-

egkeaMGkus 1 lIVsacj 1966 jksth vkiyk dkjHkkj lq: dsyk-

Hkkjr ljdkjus egkeaMGkyk 5 dksVh :Ik;s HkkxHkkaMoy

iqjoys ;k vYi HkkxHkkaMoykP;k enrhus egkeaMGkus

vkiyk dkjHkkj lq: dsyk- eqacbZ ;sFks egkeaMGkps

eq[;ky; LFkkiu dj.;kr vkys- egkeaMGkps eq[;ky; LFkkiu

dj.;kr vkys- 5 {ks=h; 33 foHkkx.kh; 212 “kk[kkaOnkjs

vkiys dke lq: dsys- 55 o’kkZe/;s lq: >kysY;k ;k

egkeaMGkus xsY;k 55 o’kkZe/;s izapM izxrh dsyh vkgs-

laiw.kZ Hkkjrke/;s vkiY;k foek fodzh o Ik”;kr lsosOnkjs

Hkkjrh; ukxjhdkae/;s eksBk fo”okl laiknj dsyk vkgs-

9
egkeaMG xzkgdkae/;s ,y-vk;-lh ¼ykbZQ bU”kqjUl daiuh

vkWQ baMh;k½ ;k ukokjs yksdfiz; vkgs-

^^ftanxh ds lkFk Hkh vkSj ftanxh ds ckn Hkh** ;k

czhn okD;kus egkeaMGkyk ?kjk?kjkr iksgkspoys vkgs- o

vOoy LFkki izkIr dsys vkgs-

10
1-6 ln;fLFkrh
fjyk;Ul thou foek egkeaMG gh Hkkjr ljdkjP;k

ekydhph daiuh vkgs- rlsp Hkkjrkrhy lokZr eksBh daiuh

vkgs- daiuhps eqacbZ ;sFks eq[;ky; vlqu {ks=h; dk;kZy;

113 foHkkxh; 2048 “kk[kk 54 xkzgd lsok dsanzs 25

egkuxj lsok dsanzs ;kOnkjs egkeaMGkph xzkgdk”kh ukr

tksMyh xsyh vkgs- vusd n”kds egkeaMG gk lektkpk

xaqro.kqd o laj{k.kkP;k :ikus egRokpk Hkkx cuyk vkgs-

vktp ?kfMyk 20]00]000 fodkl vf/kdkjh 1]20]000

deZpkjh o 40]00]000 foek fodzh o Ik”pkr lsosph tckcnkjh

mRre ctkohr vkgs- eq[;r ikjaikfjd thou foek lsok

iqjo.kkÚ;k egkeaMGkus xsY;k dkgh o’kkZiklqu ;qyhi]

E;qP;qvy QaM] x`g dtZ b- lsok iqjors] gh vktP;k ?kfMyk

xqaro.kqd dsyh tk.kkjh lokZr eksBh daiuh vkgs-

11
1-7 izdYi vH;klph x`fgrds
fjyk;Ul thou foek fuxe ;k egkeaMGkus l|%rk [kkyhy ckch

x`fgr djrk ;srkr-

1- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG ,d foLr`r “kk[kk vlqu

frpk dkjHkkj gk eksBk vkgs-

2- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG ,d foLrh.kZ “kk[kk vlqu

frpk dkjHkkj gk eksBk vkgs-

3- jyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkdMs fofo/k izdkjP;k

;kstuspk vlqu euq’;kyk vkoMsy R;k ;kstuspk ykHk gksM

“kdrks-

4- Hkkjrh; thou foek egkeaMGkr fofo/k lsok iqjfoY;k tkrkr-

5- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkP;k “ksvlZ fyadhax

;kstukapk pkaxyk izfrlkn feGr vkgs-

6- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkP;k ;kstukaiSdh ygku

eqykaP;k ;kstuk g;k pkaxY;k vlqu R;kpk ykHk cjpls ikyd

oxkZauk gksr vkgs-

12
7- Hkkjrh; thou foek egkeaMGkP;k laxeusj “kk[kspk

dkjHkkj lqjGhr Lo:ikpk vlqu izxr”khy vkgs-

8- Hkkjrh; thou foek egkeaMGkekQZr iS”kkps O;oLFkhr

fu;kstu dsys rj vusd mf|’Vs vki.k lk/; d: “kdrks-

9- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkdMs ikWfylh ?ksrY;kl

bude VWDl¼vk;dj½ e/;s lqV feG.;kl enr gksrs-

1-8 izdYi vH;kl fo’k;kph O;kIrh


fjyk;Ul thou foek fuxe gh ,d v”kh laLFkk vkgs- dh

T;k ekQZr xqaro.kqdnkj xqaro.kqd O;oLFkkidkP;k

ekxZn”kZukuqlkj R;kaps fu/kh ;k laLFksdMs tek djrkr-

vkf.k Hkkjrh; thou foek fuxe R;k fu/khpk xqaro.kqd jks[ks

laxzg O;oLFkkiukekQZr jks[;kr djrkr- ;ke/;s ekscnyk

feG.;krhy tks[khe deh gksrs] o yksdkauk fLFkj mRiukps

lk/ku miyC/k gksrs-

fujfujkG;k xqaro.kqd /kkjdkadMqu mH;k jkg.kkÚ;k

HkkaMoykyk fjyk;Ul xfr”khyrk feGoqu nsrkr- fjyk;Ul

thou foek fuxe xqaro.kqdnkjkuk mi;ksxh B: “kdrkr dkj.k

13
R;kauk xqaro.kqdhP;k jks[ks cktkjkrhy O;ogkjkaps Kku

ulrs- fjyk;Ul thou foek fuxeP;k lgk¸;kus xqaro.kqdnkj

vkiyh xaqro.kqd d: “kdrkr- fujfujkG;k jks[;kaP;k

izdkjkrqu ;ksX; jks[;kr xqaro.kqd dj.;kdkeh gs fu/kh

xqaro.kqd nkjkauk mi;ksxh Bjrkr- fjyk;Ul thou foek

fuxe ;k la?kVusP;k daiU;ke/;s xqaro.kqdhlkBh osxosxG;k

foek ikWfylh vkgsr- R;kpizek.ks vusd O;Drh foek

ikWfylh dk<rp vkgsr-

;klkBh fjyk;Ul thou foek fuxe la?kVusP;k laxeusj

“kgj o rkyqD;krhy ,d pkaxY;k v”kk mRd`’V foek la[;spk

eh vH;kl djhr vkgs- ojhy fjyk;Ul thou foek fuxe la[;spk

dkjHkkj gk foLrkfjr Lo:ikpk vlqu R;kph O;kIrh gh [kqip

eksBh vkgs-

1-9 Hkkjrh; thou foek fuxe


egkeaMG
Ikzdkj foek daiuh

14
LFkkiuk 1 lIVsacj 1966
Ekq[;ky; eaqcbZ ¼Hkkjr½
m|ksx {ks= foek
mRiknus Tkhou foek] E;qP;kqvy QaM] x`g dtZ
deZpkjh 1]20]000
fodkl
22]000
vf/kdkjh
foek
13]46]000
lYykxkj
Xkzkgd
30 dksVh
la[;k
Ekglqyh
: 13-30 fu[koZ
mRiUu
Ckzhn okD; ftanxh ds lkFk Hkh] ftanxh ds ckn Hkh
Lakdsr
www.relianceinsurance.in
LFkG
?
kks’k.kkok ^^;ksxlse ogkE;ge**
D;

15
1-10 izdYi vgokykpk e;kZnk
1- fjyk;Ul thou foek fuxe ;k cn~nph ekfgrh letqu ?ks.;kl

vo?kM okVyh-

2- ;k izdYikph la”kks/ku i/nrh dkgh izek.kr dBh.k

Lo:ikph vkgs-

3- fjyk;Ul thou foek fuxe iqLrdkaps okpu ulY;kus

iqjs”kh ekfgrh miyC/k gksm “kdyh ukgh-

4- la[;sP;k xksifu;rsP;k n`f’Vdksukrqu egRokph

vkdMsokjh feGq “kdyh ukgh-

16
izdj.k 2
fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkph
ladYiuk
2-1 izLrkouk
2-2 O;k[;k
2-3 foek& lkekftd lqj{ksps ,d gR;kj
2-4 thou foek ,d djkj
2-5 fjyk;Ul thou foE;kP;k vkfFkZd xjtk o egRo
2-6 vkfFkZd fodklkr foE;kps LFkku
2-7 Hkkjrh; thou foek egk eaMGkph cka/khydh
2-8 thou foE;kps [kktxhdj.k

17
2-1 izLrkouk
dR;kZ iq:’kkaP;k gkrh fu;feri.ks ;s.kkÚ;k mRiUukoj

dks.kR;kgh dqVackph xqtjkuk vlrs- dqVaqc lq/nk vUu] oL=]

fuokjk ;klkBh R;koj voyacqu vlrs- drkZ iq:’k g;kr vlrks vkf.k

fu;feri.ks gkrh mRiUu ;srs rks Ik;Zr dqVaqc fu;fer vlrs- ijarq

vpkud dk;kZiq:’kkl e`R;q gk dk.kkykgh dsOgkgh vMp.khp

ukgh rj vkBjkfo”o nzkfjnz; ;sm “kdrs- e`R;q gk dks.kkykgh

dsOgkgh ;sm “kdrks R;keqGs vdkyh e`R;qeqGs gks.kkÚ;k

gkuhph rjrqn dj.;kph thou foek gk v”kk izdkjP;k ?kVd vkgs dh

;keqGs vfuf”prrsP;k tkxh fuf”prrk vk.kyh tkrs-

foE;kr xqaro.kqd Eg.kts frgsjh Qk;n;kpk lkSnk vkgs-

ifgyk Qk;nk Eg.kts foek gIR;kaeqGs vk;djkr lqV] nqljk Qk;nk

Eg.kts feG.kkjs djeqDr mRiUu vkf.k frljk Qk;nk Eg.kts

dqVaqckyk feG.kkjs foE;kps vkfFkZd laj{kd dop!!!

18
19
2-2 O;k[;k
^^fof”k’V ?kVuk ?kMY;kuarj foesnkjkyk Lor%yk fdaok

rks g;kr ulsy rj foE;kph jDde feG.;kl ik= vlysY;k okjlkyk jDde

feG.;kph T;kr rjrqn dsysyh vlrs vlk ,d djkj Eg.kts vk;qfoZek**

20
2-3 foek&lkekftd lqj{ksps ,d
gR;kj
tsOgk ?kjkrhy feGoR;k O;Drhpk vpkud e`R;q gksrks

rsOgk dqVaqckps mRiUugh R;kizek.kkr FkaMkorks-

dqVaqckph vkfFkZd fLFkrh gh foijhr gksrs- fLFkrh iqoZor

gks.;klkBh dkgh Ik;kZ;h O;oLFkk dsyh ulY;kl v”kh ifjLFkrh

mn~Hkow “kdrs- thou foek Ik;kZ;h O;oLFkk iqjforks-

tj v”kh O;k[;k >kyh rj ,d dqVaqc lekT;kP;k fuEu

vkfFkZd Lrjkoj <dyys tkrs lektkoj R;kPk ckstk iMrks- vuqnku

vFkZlgk¸; v”kk Lo:ikr g;k Lrjkoj enr djkoh ykxrs thou foek

Onkjk gh vMp.k lksMfo.;kl enr gksrs- Eg.ktqu foek O;olk;kyk

lkekftd lqj{ksps ,d gR;kj vls lacks/k.;kr vkysys vkgs-

21
2-4 thou foek ,d djkj
Tkhou foek ikWfylh gk ,d djkj vkgs- 1872 P;k Hkkjrh;

djkj dk;n;kuqlkj dk;nsf”kjfjR;k ca/kudkjd Bj.kkjs laca/k

fuekZ.k dj.;kP;k n`’Vhus nksu fdaok vf/kd O;Drhaef/ky ,d er

lk/; djkjkr iqf<y oSf”k’V;s vlyh ikfgtsr-

izLrko o R;kph fLod`rh

izfrQy

djkj {kerk

,d er

mf|’Vkapk dk;ns”khji.kk

iqrZrsph {kerk

dk;nsf”kj laca/k fuekZ.k dj.;kP;k gsrq

22
2-5 fjyk;Ul thou foek fuxe
vkfFkZd xjtk o egRo
Xkjtk %

Tkhou foE;kP;k eqyHkqr mn~ns”k gk tksf[ke cpr o`?

nkidkGkph o foifjr ijhfLFkrhy vkfFkZd rjrqn vlk vlyk rjh

xzkgdkauk R;kaP;k dkgh vkfFkZd xjtk lkdkjkY;k tkok vls

okVr vlrs-

1- thou foE;krhy tks[khe gk Hkkx dkgh xzkgdkauk vdf’kZr

djrks- R;keqGs mesfnP;k dkGkr e`R;q >kY;k dqVaqfc;kauk

Hkjiqj vkfFkZd laj{k.k gos vlrs ;klkBh foek gIrk fdeku vlkok

v”kh R;kaph vis{kk vlrs- foek ikWfylhph eqnr laiY;koj Qkj

eksBk vkfFkZd ykHk feGkyk ukgh rjh pkysy i.k nq?kZVuk ?

kVY;kl HkjHkDde vkfFkZd ykHk feGkyk ukgh rjh pkysy i.k

nq?kZVuk ?kMY;kl HkjHkDde vkfFkZd N= dqVqafc;kauk

ykHkkos vls R;kauk okVr vlrs-

2- tkf[ke o eqnriqfrZyk HkjHkDde jDde izkIr gks.;klkBh-

23
3- mPp f”k{k.kkP;k [kpkZph rjrqn] eqykeqyhpk f”k{k.k o

yXukpk [kpZ ;klkBh

4- ?kj cka/k.kh dtZ] oS;fDrd dtZ O;ogkjkar ikWfylh ?ksmu rh

rkj.k Bso.ks

5- foE;krqu feG.kkjk cksul] Bjkfod dkykarjkus foek jdesP;k

15]20]25 VDds brdk ijrkok feGkok-

6- lq:okrhyk 5 rs 6 o’kZ [kqi eksBk foek gIrk pkyq] R;kuarj rks

deh Ogkoh v”kh vis{kk dkgh xzkgdkauk vlrs-

7- lq:okrhyk 5 rs 6 o’kZ vR;ar deh gIR;kr eksBs foek laj{k.k o

R;kuarj ok<ho mIrUukaeqGs frIiV] pkSiV] foek gIrk >kyk

rjh Hkj.;kph r;kjh vl.kkjs xzkgd

8- vkfFkZd n`’V;k n`cZy ?kVdkarhy xzkgdkyk fulxkZP;k

ygjhaeqGs 2&3 o’kZ ;ksX; izdkjs mRiUu u feGkY;kus foek

gIrk Hkjrk vkyk ukgh rj foek laj{k.k pkyq jkghy v”kk ;kstuk

gIrk vlrkr-

24
egRo %

1- ,[kkn;k O;fDrpk e`R;q >kY;kl tj foek mrjoyk vlsy rj rh

jDde R;akP;k okjlkyk feGrs-

2- foE;keqGs dkVdlfjyk mRrstu feGqu lfDrph cpr gksrs-

3- foE;kph jDde lgt feGq “kdrs o frps /kudkaiklqu laj{k.k djrk

;srs- foesnkjkpk e`R;q vkY;kl foE;kps iSls dks.kkgh ,dkl

vxj vusd O;fDrauk ns.;kph la/kh foek/kkjd ukefunsZ’ku d:

“kdrks-

4- foE;koj pVdu dtZ mHks djrk ;srs rRdkyhu xjt

Hkkxfo.;klkBh foesnkj ikWfyflP;k rkj.kkoj dtZgh ?ksm

“kdrks-

5- dj loyr &

Hkkjrke/;s izkIrhdj vkdjrkauk O;DrhP;k djik= izkIrhrqu

thoufoek HkjysY;k gIR;kP;k jdesoj dkgh lqV feG.;kph

rjrqn Hkkjrh; vk;dj dk;n;ke/;s dsysyh vkgs- v”kk fjrhus lqV

feGkysY;k djkph jDde y{kkr ?ksryh rj foek gIrk [kqip deh

iMrks gs vk<Gqu ;srs-

25
26
2-6 vkfFkZd fodklkr foE;kps
LFkku
1- vkfFkZd fodklklkBh xqaro.kqd dj.ks vko”;d vlrs- xqaro.kqd

cprhrqu gksrs- yksdkadMqu fo”ks’kr% gk e/;e vkf.k fuEu

mRiUu xVkrhy O;DrhdMqu cprhps ladyu dj.;klkBh thou

foek daiuh ,d izeq[k lk/ku Bjrs- ;k cprh vkfFkZd fodklklkBh

okijY;k tkrkr-

2- thou foek daiU;kadMs eksBk fu/kh miyC/k vlrks- gk fu/kh

foek gIR;kP;k Onkjk ladfyr dsysyk vlrks- fjyk;l thou foek

fuxe egkeaMGkizek.ks R;kaP;k xaqro.kqdhgh lektkP;k

fgrklkBhp vlrkr-

3- 31-3-2002 jksth Hkkjrh; vk;qfoZek egkeaMGkph ,dq.k

xaqro.kqd : 2 yk[k 45 gtkj dksVh tkLr >kyh R;kiSdh 1 yk[k

30 gtkj dksVhgqu vf/kd gh izR;sd dsanz ljdkj’kh lacaf/kr

jks[;kr gksrh-

27
4- Xkaqro.kqdh [ksjht mn;ksx o O;kikj ;kaukgh foE;kOnkjs

ykHk gksrks- foE;kf”kok; /kank o O;kikj ;kauk vkx] Hkqdai]

iqj vkf.k eksB;k ladVkaP;k ifj.kkekauk rksaM ns.ks dBh.k

gksbZy tj T;k dkj[kk.;klkBh vki.k dtZ fnysys vkgs vlk

dkj[kkuk vkxhus HkLelkn >kyk rj cWadkizek.ks /kudksVh

dkslGrhy tj _.kdksauh dtZ QsM dsyh ukgh rj /kudkaasP;k

uqdlkuhpsgh thou foek laj{k.k djrs-

5- loZ mRre thou foek daiU;kadMs vok<O; fu/kh miyC/k

vlrks- O;Drhauh HkjysY;k gIR;kaOnkjs ygku ygku jdekrqu

gk fu/kh miyC/k gksrks- ;k fu/khph xqaro.kqd v”kk fjrhu

dsyh tkrs dh] T;k ns”kkr g;k daiU;k O;olk; djrkr rsFkhy

vkfFkZd fodklkBh R;k Hkj?kksl lgk¸; djrkr-

28
2-7 thou foE;kps [kktxhdj.k
Hkkjrh; thou foek gh QDr ljdkjP;k fu;ekuqlkj e;kZfnr

gksrs foE;kph jDde o egkeaMGkps tkfgj dsysys R;kojhy cksul

ns.;kph geh Hkkjr ljdkjus ?ksryh vkgs egkeaMGkps e/;orhZ

dk;kZy; eqacbZr vkgs- uarj R;kps izknsf”kd rlsp Hkkjrh; vls

dk;kZy;kps foHkktu dj.;kr vkys- ;k foHkkxh; dk;kZy;kP;k

vf/kdkjk[kkyh R;kP;k vusd “kk[kk LFkkiu >kY;k uarj

“kk[kkps [kktxhdj.k dj.;kr ;sm ykxrs-

e/;orhZ dk;kZy;kP;k “kk[kk vusd izns’kkr LFkkiu d:u

R;kpk dkjHkkj [kktxhfjR;k dsyk tkm ykxyk- R;kr ,d foek

/kank O;olk; dj.kkjk oxZ r;kj dsyk xsyk- R;kaukp foek ,taV

vls EgVys tkm ykxys-

foek ,taV dk;kZy;kekQZr foek O;olk; djrkr- Eg.ktsp

fjyk;Ul thou foek fuxe dkekdt i/nrh gh gGqgGq [kktxh >kyh

vls fnlwu ;srs-

29
izdj.k 3
fjyk;Ul thou foek fuxe
3-1lajpuk
3-2 dk;Z
3-3 ekfgrh ra=Kkukpk Lohdkj

3-4 ekfgrh ra=Kkukpk okij djrkauk fizeh;e

Hkj.;klkBh gs Ik;kZ;

3-5 fjyk;Ul thou foEkk egkeaMGkps O;oLFkkiu

30
3-1 ladYiukRed lajpuk
ladYiukRed lajpuk Eg.kts T;k izfdz;k O;olk; pkyorkauk

ikj ikM.ks vko”;d vlrs R;k [kjks[kjp O;ofLFkri.ks ikj ikMr

vkgs- ;kcn~nyph dkGth ?ks.;klkBh dsysyh O;oLFkk gks;-

lajpuk %

egkeaMGkps lnL; tkLrhr tkLr 16 vlrkr- R;kaP;kiSdh

,dkph v/;{k Eg.kqu use.kqd gksrs- v/;{k iq.kZosG deZpkjh

vlqu rs egkeaMGkps izeq[k dk;Zdkjh vf/kdkjh vlrkr-


“kk[kk
izca/kd

fodzh
vf/kdkjh

fodkl
izfrfu/kh

foek
izfrfu/kh

deZpkjh

xzkgd

31
3-2 dk;Z
1- thou foE;kP;k laHkkO; xzkgdkdMqu vkosnu i=s o izLrko

i=s fLodkj.ks-

2- foek izLrkokph Nkuuh d:u ;koj fu.kZ; ?ks.ks-

3- lqj{ksP;k vVh o “krhZ varZHkqr dj.kkjk ikWfylhpk

nLr,sot forfjr dj.ks-

4- foek djkjkps ikyu nksUgh i{kkdMqu gksr vkgs uk ;kph

dkGth ?ks.ks- mnk-gIR;kPkk Hkj.kk

5- djkjkP;k dkyko/khuarj mRiUu gks.kkÚ;k fofo/k fudMhoj

y{k Bso.ks- mnk- nkokps okVi

6- vU; lgk¸;d izfdz;k mnk- izpkj vkf.k izlkj ys[kikyu deZpkjh

izca/ku] ekfgrh izfdz;k oSKkfud fu;e vkf.k Qk;ns ;kaps

ikyu

32
3-3 ekfgrh ra=Kkukpk Lohdkj
Adoption of Information Technology -IT
^^rqeP;k thou foE;kph ekfgrh d:u ?;k** ;k

dk;ZdzekOnkjs Hkkjrh; thou foek egkeaMGkus vk/kqfud

ekfgrh ra=Kkukpk Lohdkj o okij fdrh FkksM;k dkGkr d:u ?

ksryk vkgs- gs nk[koqu fnysys vkgs- gk dk;Zdze Hkkjrh;

thou foek egkeaMGkus iq<hy i/nrhus vkeykr vk.kysyk vkgs-

^^R;kaP;k O;oLkk;kr ekfgrh ra=Kkukpk mi;ksx d:u ?ks.;kr

Hkkjrkr thou egkeaMG gh ifgY;k dkgh la[;kiSdh ,d vkgs-

Hkkjrh; thou foek egkeaMGkP;k lax.kdkr 85 n”ky{k

foeki=klaca/kh vkdMsokjh Bsoysyh vkgs-

xsY;k dkgh o’kkZr Hkkjrh; foek egkeaMGkus lacf/kr

vkf.k ;ksX; ra=Kkukpk fLodkj dsysyk vkgs-

tqu 1995 xzkgd izfrlkn o lsosr o`f/n dj.;kP;k n`f’Vus Hkkjrh;

thou foek egkeaMGkus foeki=/kkjd vkf.k e/;LFkkauk

lax.kdkOnkjs Rofjr lsok miyC/k d:u ns.;kpk dk;Zdze jkcfo.;kl

lq:okr dsysyh vkgs- ;k Rofjr lsoseqGs foeki= /kkjdkl

33
VsfyQksuojhy Rojhr R;kP;k foHkkxph fLFkrh R;kaP;k

gIR;kpka Rojhr Lohdj iqj:Tthou nji=d ekx.khuqlkj dtZ nji=d

b-VsfyQksuoj Rofjr R;kaP;k foeki=kph fLFkrh] R;kaP;k

gIR;kaP;k Rojhr Lohdkj] iqu:Tthou nji=d] i=kfry cny

uksan.khlq/nk Rofjr djrk ;srs- foek izLrko o foek dkxni=s

vkrk Rofjr feGq “kdrkr- ns”kHkjkrhy 2048 “kk[kkaiSdh

1775 “kk[kkapk Front End Operation [kkyh varHkkZo dj.;kr

vkysyk vkgs- 100 iSdh 100 foHkkxh; dk;kZy;kr 100 VDds

lax.kfd;dj.k dj.;kr vkysys vkgs-

1998&99 vkfFkZd o’kkZP;k v[ksji;Zr loZ lgk

ekWM;qYlus 98 VDds lax.kdhdj.k dj.;kP;k Hkkjrh; thou

foek egkeaMGkP;k ekul vkgs- uksOgscaj 1997 e/;s

eqacbZrhy 74 “kk[kkaph ,df=r tqG.kh] d:u Hkkjrh; thou foek

egkeaMGkus egkuxjh; tkGs dk;kZfUor dsysys vkgs-

10]000 is{kk tkLr O;ogkj dsys tkrk v”kk rÚgsph ekfgrh

iqjfo.kkjh ;a=.kk eqacbZ] psUubZ] fnYyh] dksydkrk

caxyksj] vgenkckn] iq.ks] gSnjkckn ;k “kgjkarqu dk;kZfUor

dj.;kr vkysyh vkgs-

34
Interactive, voice, Rresponse, system (IVRS) gh iz.kkyh

eqacbZ] psUubZ] caxyksj ;k “kgjkar dk;kZfUor dj.;kr vkysyh

vkgs- R;keqGs xzkgdkauk VsfyQksuo:u iq<P;k foekgIR;kph

ns; rkjh[k] foeki=kph fLFkrh] dtkZph jDde] eqnriqrhZuarj

feG.kkjh jDde tek >kysyk vf/kykHkak”k bR;knh Rofjr

miyC/k gksrs-

35
3-3 ekfgrh ra=Kkukpk okij
djrkuk
izfe;e Hkj.;klkBh gs Ik;kZ; miyC/k vkgsr-

1- dLVej iksVZyOnkjs vkWuykbZu &

usV cWafdax vdkamV vk;,eih,l fdok fOglk fdaok ekLVj

dkMZ fdaok vesDl] MasfcV dkMZ lOnkjs isesaV d:

“kdrk-

2- blh,l &

;k lqfo/kspk okij djrk ;sbZy v”kk fBdk.kh tsFks vkjblh,l

lqfo/k miyC/k vkgs v”kk jkT;kr ,d eWVsV QkWeZ Hk:u

nsmu rqEgh rqeph cWadkuk dk;eLo:ih lqpuk nsm “kdrk-

3- Mk;jsDV MsfcV &

Tkj rqEgh dkWikZsjs”ku o vk;-lh-vk;-lh-vk; cWadsps

[kkrs/kkjd vlky rj eWMsV QkWeZ Hk:u rqEgh rqeph

cWadkuk dk;e Lo:ih lqpuk nsm “kdrk-

4- fcy is fdaok blhihih &

36
dkWiksZjs”ku cWad] vk;-lh-vk;-lh-vk; cWad] flVh

cWad] ,p-Mh-,Q-lh cWad] vWfDll cWad ] QsMjy

cWad ;kaP;k Onkjs uksan.kh d: “kdrk-

5- vkWVkseWfVd fizfe;e isesaV lsok ¼APS½ ukseqjk

E;qP;qvy QaVOnkjs &

ukseqjk E;qP;qvy QaMke/;s T;kauh xqaro.kqd dsyh vkgs

vls xqaro.kqdnkj dk;eLo:ih vkiY;k E;qP;qvy QaMkP;k

[kkR;krqu fizfe;e Hkj.;klkBh dk;eLo:ih lqpuk nsm “kdrk-

6- ,-Vh-,e &

dkWiksZjs”ku cWad] vWfDll cWad o vk;-lkh-vk;-lh-vk;

cWadsP;k ,Vh,e Onkjs fizfe;e Hkjk-

7- cWadkOnkjs &

vWfDll cWad o dkWiksZjs’ku cWadsP;k dks.kR;k

“kk[ksr tkmu jks[k jDde fdaok /kukns”kkOnkj ,taV~l

vkf.k ,l ch ,P;k 2500 is{kk vf/kd dk;kZy;kae/;s jks[k jDde

o /kukns”kkOnkjs fizfe;e Hkjk-

8- fizfe;e ikWbV~l o ykbQ Iyl lsaVlZ &

37
vf/kd`r ,taV~l vkf.k fuo`Rr deZpkjh ;kapk 32000 is{kk

vf/kd fizfe;e ikWbV~l oj ,l ch ,P;k 2500 is{kk vf/kd

dk;kZy;kae/;s jks[k jDde o /kukns”kkOnkjs fizfe;e Hkjk-

9- QzWapk;lht %

,ih vkWuykbu ,eih vkWuykbu lqfo/kk o dkWeu lfoZl

lsaVj ;kaP;k dysD”ku lsaVjoj jks[k jDdesOnkjs fizfe;e

Hkjk-

10- Mobile Application&

foaMkst o vW.MªkWbM QksuOnkjs eksckbZy vWipk

okij d:u fizfe;e vkWuykbu Hkjrk ;sm “kdsy-

38
3-5 fjyk;Ul thou foek
egkeaMGkps O;oLFkiu
fu;ktu o iqujkoykdu
fodzhO;oL fodzh&izorZu
Fkiu tkfgjkr
foek ikWfylh lsok
ijdh; O;ogkj

xV foek
lsokfuo`Rrh ykHk
oS;fDrd xV
xV mi/ku
foek
lkekftd lqj{kk fu/kh
ljdkjh izk;ksftr

Ekuo lalk/ku o fodkl


vkSn;ksfxd laca/k
Je vkSn;ksfx izf”k{k.k
laca/k
euq’;cG rikl.kh

dk;Z in~/krh
la”kks/ku
O;oLFkidh; [kpZ o [kkl
lsok
39
foekxf.krh;
foekxf.krh; la”kks/ku
mRiknu vk[k.kh
eqY;kadu

eaMG fpV.khl
ljdkj laca/k
eaMGkpk
lkekU; fpV.khl
fpV.khl
xzaFkky;

fuf/kph xaqro.kqd
Xkqaro.kqd dtZ o xgk.k oV

;FkkFkZ fu;kstu
fn?kdkyhu iapokf’kZd ;kstuk
fu;kstu

vjk[kMk o fodkl
baftfuvfjax
lsok

40
egkeaMGkpk [kpZ
for o fg”ksc foRrh; vFkZladYi
daiuhps fg”kksc
izkIrh dj
Hkfo’;
fuokZg o fuo`Rrh
fu/kh fg”kksc foRr

lanHkZ lYyk
dk;nk]
x`gfuekZ.k o oS/kkfud rjrqnh
ekyeRrk&fo xzg o ekyeRrk
for ;kstuk

fuxe
Rkikl.kh
vkf.k fg”ksc rikl.kh

Lsok

ekyeRrk Lkaj{k.k o lqj{kk


vkf.k ekyeRrk O;oLFkkiu

41
Ikzdj.k 4
fjyk;Ul thou foek egkeaMG laxeusj
“kk[ksph ekfgrh
4-1LFkkiuk

4-2 Hkwehdk

4-3 lapkyd

4-4 brj ekfgrh

4-5 2015&16 P;k uohu ;kstuk

4-6 ikWfylh la[;k & ekxh iapokf’kZd

4-7 foek QkWeZ o dkxni=kph iqrZrk

42
4-1 LFkkiuk
fjyk;Ul thou fuxe foek egkeaMG ;k laLFksP;k laxeusj

“kk[ksph LFkkiuk 1 lIVsacj 1966 lkyh >kyh vlwu frpk

dkjHkkj dk;n;kus O;olkf;d rRokoj pkyrks-

43
4-2 Hkqfedk
{kfedkaph lqjf{krrk] foE;kP;k pkaxY;k vVh] foE;kps

LoLr nj] mRd`’V lsok] dkVdljhpk dkjHkkj vkf.k ,dnaj

ns”kkyk fdQk;r”khj v”kh iS”kkph xqaro.kqd d:u egkeaMG

vkiyh Hkqfek ;”kLohi.ks ikj ikMhr vkgs-

44
4-4 lapkyd eaMG
Ukko dk;Zy;
,e-jfopanze LkIVsa 1988 es 1990
Ikh-th lkriqrs Eks 1990 rs twu 1991
,e-vkj-fpys Tkqu 1991rs es 1993
MCY;q-,e-dkax.ks Eks 1993 rs tqu 1995
vkj-,e-iNkMs Tkqu 1995 rs tqyS 1998
vkj-,e-isdkeokj tqyS 1998 rs tqyS 2001
Ikh-ih-ikVhy Tkqu 2001 rs es 2004
Ikh-,l-ekus Eks 2004 rs es 2007
,-ts-oS| Eks 2007 rs es 2010
,l-,e-ve`rdj Eks 2010 rs 2011
ds-Ogh-vrdj.k Tkqu 2011&

45
4-4 brj ekfgrh
“kk[kspk iRrk % fjyk;Ul thou foek fuxe

eca.DI.ef.saI ba^Mk samaaor

navaIna nagar raoD

saMgamanaor

“kk[kspk dksM % 95 N

fczn okD; % ijaMdgaI ko saaqa BaI

ijaMdgaI ko baad BaI.

fodkl vf/kdkjh la[;k %15

deZpkjh la[;k %40

foek izfrfu/kh %1200

46
4-5 P;k uohu ;kstuk
Lkqj{kk gh ! cpr gh !

1- Ukohu lkof/k foek ;kstuk %

Lknj ikWfylh e/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 8 o’kZ

iklqu rs deky o; 55 o’kkZ Ik;Zar o fdeku eqnriqfrZ o; 75

o’khZ Ik;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy-

;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh

vof/k 12 o’kZ deky ikWfylh vo/kh 35 o’kkZ vlsy o fdeku

foekd`r jDde 1]00]000 Ik;Zar vkgs-

ykHk&

1- Ek`R;qizlaxh ns; YkkHk &

foekd`r O;Drhpk ikWfylh vof/k njE;ku e`R;q >kY;kl]

e`R;qykHk gk e`R;q >kY;kojph foekd`r jDde g;k [kky

Li’V dsysyh jDde] fofgr lk/k izR;korhZ cksul vkf.k vafre

vfrfjDr cksul] tj dkgh vlsy rj ns; vlsy- ftFks e`R;q

47
>kY;kojph dkgh foed`r jDde gh eqG foekd`r jDdeiSdh

mPp vlrs-

2- Ekqnr lekIrhyk ns; ykHk &

ikWfylh vof/kP;k lekIrh Ik;Zar ftoar jkfgY;kl lk/kk

izR;orhZ cksul o vafre vfrfjDr cksul dkgh vlY;kl R;klg

eqyHkqr foekd`r jDde ns; vlsy-

^^thoukP;k lkscrgh--------thoukP;k uarjgh------

2- Ukohu thou vkuan ;kstuk &

Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 18 o’khZ

iklqu rs deky o; 50 o’khZi;Zar o fdeku eqnrh iqrhZZ o; 75

o’khZi;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy-

;k ikWfylh e/;s fdeku o ikWfylh vof/k 15 o’kZ] deky

ikWfylh 35 o’kkZi;Zar vlsy fdeku foekd`r jDde 1]00]000

Ik;Zar vkgs-

ykHk&

1- Ekqnr lekIrh ykHk &

48
foekd`r O;Drh tj laiq.kZ ikWfylh vof/k njE;ku ftoar

jkfgyh rj R;kyk@fryk eqyHkqr foekr jDde fufgr lk/kk

izR;korhZ cksul ,Q,lh dkgh vlY;kl feGrs-

2- Ek`R;q ykHk &

foekd`r O;fDrhph ikWfylh vof/k njE;ku e`R;q >kY;kl

R;kP;k@frP;k ukefunsZf”kr O;fDryk gs feGsy ^^e`R;qq

>kY;kuarj foekr jDde th eqyHkqr jDde fdaok okf’kZd

gIR;kP;k 10 iV fufgr lk/k izR;korhZ cksul] ,Q,ch dkgh

vlY;kl feGrs-

cpr] rjyrkgh]VII;k&VII;koj iSls ijrgh o foek laj{k.kgh!

**

3- Ukfou foek cpr ;kstuk &

Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 15

o’khZiklqu rs deky o; 66 o’kkZi;Zar o fdeku eqnrhiqrhZ o;

75 o’khZ Ik;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy-

49
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 9 o’kZ] 12 o’ksZ

16 o’ksZ o deky ikWfylh 9] 12] 15 o’ksZi;Zar fdeku foed`r

jDde 35]000] 50]000] 70]000 Ik;Zar vkgs-

ykHk&

1- mRrjthfoRo ykHk &

foekd`r O;Drh tj ueqn dkyko/khP;k “ksoVi;Zar ftoar

jkfgyh rj &

v- 9 o’ksZ ikWfylh vo/khlkBh &

foekd`r jDdesP;k 15 VDds frlÚ;k o lgkO;k ikWfylh

o’khZP;k “ksoVh

c- 12 o’ksZ ikWfylh vof/klkBh &

foekd`r jDdesP;k 15 VDds izR;sd frlÚ;k] lgkO;k] o

uoO;k] ckjkO;k ikWfylh o’khZP;k “ksoVh

d- 15 o’ksZ ikWfylh vo/khlkBh &

foekd`r jDdesP;k 15 izR;sdh] lgkO;k] o uoO;k o

ckjkO;k ikWfylh o’kkZP;k “ksoVh-

2- eqnr lekIrh ykHk &

50
foekd`r O;Drh tj ikWfylh vof/kP;k “ksoVi;Zar ftoar

jkfgrh rj R;kyk@fryk ,dy gIrk vf/kd fu’Vk Hkj] dkgh

vlY;kl dj o vfrfjDr gIrk] dkgh vlY;kl feGrs-

3- e`R;q ykHk &

tj foekd`r O;fDrpk ifgY;k 5 ikWfylh o’khZr e`R;q

>kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZf”kr O;fDryk foekd`r

jDde feGsy-

51
4- ,dy gIrk lkof/k foek &

Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 90 fnol

rs deky o; 65 o’kZ Ik;Zar o fdeku eqnr iqrhZ o; 18 rs 75

o’khZ Ik;Zar gh ;kstuk gksrk ;sbZy

;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 10 o’kZ] deky ikWfylh

vof/k 25 o’kZ o’khZ;Zar vlsy o fdeku foekd`r jDde 50]000

Ik;Zar vkgs-

YkkHk &

1- Ekqnr lekIrh ykHk &

foekd`r O;Drh tj laiq.k ikWfylh vof/kP;k “ksoVi;Zar

ftoar jkfgyh rj R;kyk@fryk fufgr izR;orhZ cksul o vafre

vfrfjDr cksul] dkfg vlY;kl R;klg foekd`r jDde feGsy-

2- Ek`R;qykHk %

1- foekd`r O;Drhpk tksf[ke izkjaHk gks.;kP;k fno”kh

fdaok R;kiqohZ e`R;q >kY;kl] R;kP;k@frP;k fufgr

lk/kk izr;korhZ cksul o vafre vfrfjDr cksul dkgh vlY;kl

R;klg foekd`r jDde feGrs-

52
2- foekd`r O;DrhP;k tksf[ke izkjaHk >kY;kuarj e`R;q

>kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZf”kr O;fDryk

dks.kR;kgh O;kt o vfrfjDr gIR;kfouk dkgh vlY;kl dkgh

vlY;kl ,dy gIrk ijr dsyk tkbZy-

5- ufou euh cWad ;kstuk & 20 o’ksZ

lnj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 12 o’khZiklqu rs

deky o; 50 o’khZi;Zr o fdeku eqnriqohZ o; 70 o’khZi;Zar

gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-

;k ikWfylhe/;s fdeu ikWfylh vof/k 20 o’kkZi;Zar vlsy o

fdeku foed`r jDde 1]00]000 Ik;Zar vkgs-

1- mRrjftfoRo ykHk &

foekd`r O;drh tj ueqn dkyko/kh “ksoVhi;Zar ftoar

jkfgyh rj R;kyk@fryk foekd`r jDdesP;k 20 VDds] jDde

5 O;k] 10 O;k] 15 O;k o’khZ feGsy-

2- eqnr lekIrh ykHk &

53
foekd`r O;Drh tj ikWfylh vof/kP;k “ksoVi;Zar ftoar

jkfgyh rj R;kyk@fryk fufgr lk/kk izR;korhZ cksul o

vafre vfrfjDr cksulg eqyHkqr jDdesP;k 40 VDds jDde

feGrs-

3- e`R;qykHk &

foekd`r O;DrhP;k ikWfylh vof/k njE;ku uSlfxZd

e`R;q >kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZ’kr O;fDryk

^^e`R;q >kY;kojph foekd`r jDde** th eqyHkqr jDdesP;k

125 VDds fdaok okf’kZad gIR;kp 10 iV vf/kd fufgr

lk/kk izR;korhZ cksul vf/kd vafre vfrfjDr cksul dkgh

vlY;kl feGrs-

VII;k] VII;koj jDde ijrgh] foek lqj{kk dopgh !**

6- uohu euh cWad ;kstuk & 25 o’kZ &

lnj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 13 o’khZiklqu rs

deky o; 45 o’khZi;Zr o fdeku eqnriqohZ o; 70 o’khZi;Zar

gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-

54
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 25 o’kki;Zar vlsy

o fdeku foekd`r jDde 1]00]000 i;Zar vkgs-

1- mRrjthohRo ykHk &

foekd`r O;Drh tj ueqn dkyko/kh “ksoVi;Zar ftoar

jkfgyh rj R;kyk@fryk foekd`r jDdesP;k 25 VDds jDde 5

O;k] 10 O;k] 15 O;k o’khZ feGsy-

2- eqnr lekIrh ykHk &

foekd`r O;Drh tj ikWfylh vo/khP;k “ksoVi;Zar ftoar

jkfgyh rj R;kyk@fryk fughr lk/kk- izR;korhZ cksul o

vafre vfrfjDr cksullg eqyHkqr foekd`r jDdesP;k 40

VDds jDde feGrs-

3- e`R;qykHk &

foekd`r O;DrhP;k ikWfylh vof/k njE;ku uSlfxZd

e`R;q >kY;kl R;kP;k@frP;k ukefunsZf’kr O;fDryk

jDdesP;k 125 VDds fdaok okf’kZd gIR;kP;k 10 iV vf/kd

fufgr lk/kk izR;korhZ cksul vf/kd vafre vfrfjDr cksul

dkgh vlY;kl feGrs-

^^gIrk deh] tks[kesph geh !**

55
7- U;q vueksy thou ;kstuk &

Lknj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 18 o’khZiklqu rs

deky o; 55 o’khZi;aZar o fdeku eqnriqohZ o; 5 o’kkZi;Zar

gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-

;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 25 o’khZi;Zar

vlsy o fdeku foekd`r jDde 6]00]000 iklqu 2400]000

yk[kki;Zar vkgs-

ykHk&

e`R;q YkkHk &

lnj foekd`r O;DrhP;k vkdfLer nqnSoh fu/ku izlaxh

okjlkl eqG foek jDde fnyh tkbZy-

^^gIrk deh] tks[kesph geh !**

8- U;q veqY; thou ;kstuk &

Lknj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 18 o’khZiklqu rs

deky o; 60 o’khZi;Zar o fdeku eqnriqrhZ o; 5 o’khZi;Zar gh

;kstk ?ksrk ;sbZy-

56
;k ikWfylhe/;s fdeku ikWfylh vof/k 35 o’khZi;Zar

vlsy o fdeku foekd`r jDde 25]00]000 Ik;Zar vkgs-

ykHk&

1- Ek`R;q ykHk &

Lknj foekd`r O;Drhpk vkdfLer nqnSoh fu/ku izlaxh

okjlkl ewG foek jDde fnyh tkbZy-

9- Okfj’B isa”ku chek ;kstuk %

Lknj ikWfylh o; o’ksZ 60 vl.kkÚ;k O;Drhyk gh

;kstuk fdaok ikWfylh ?ksrk ;sm “kdrs-

Lknj ikWfylhr fdeku foek jDde 66]665 o deky foek

jDde 6]66]665 Ik;Zar vkgs- o R;kpizek.ks dehr deh 500 rs

5000 ekfld isU’ku fnys tkrs-

ykHk&

1- 10 o’kkZuarj ifjiDork chek jkf”k 15 VDds

2- 11 o’kkZuarj ifjiDrrk chrk jkf”k 20 VDds

3- Yksu lqfo/kk &

foekd`r O;Drhyk 1 o’khZuarj yksu lqfo/kk miyC/k

57
10- Tkhou j{kd ;kstuk &

Lknj ikWfylhe/;s o;kP;k fdeku o; 8 o’khZiklqu rs

deky o; 55 o’khZi;Zar o fdeku ikWfylh vo/kh 10&20

o’khZi;Zar gh ;kstuk ?ksrk ;sbZy-

;k ikWfylhe/;s fdeku foekd`r jDde 75]000 rs deky

2]00]000 yk[kki;Zar vkgs-

ykHk&

1- ifjiDork ykHk &

eqnrhuarj foek jDde] ykW;YVh vWmfe”ku

2- e`R;qykHk &

eqG foek jDde fdaok okf’kZad gIR;kP;k 10 iV

e`R;qP;k frFkhi;Zr HkjysY;k loZ gIR;kP;k jdesP;k 105

VDds vf/kd ykW;YVh vWfM”ku

3- Ik;kZ;h jk;Mj &

vf/kd fizfe;e Hk:u vi?kkrh Qk;n;klkBh Ik;kZ;h jk;Mj

miyC/k

4- gIR;kofjy lwV &

58
okf”kZd gIrk 2 VDds lgkekgh gIrk 1 VDds

59
11- fyfeVsM fizfe;e ,aMksesaV IyWu &

lnj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 18

o’khZiklqu rs deky o; 62 o’khZi;Zar gh ;kstuk ?ksrk ;srs-

;k ikWfylhph eqnr 12 o’ksZ] 16 o’kZs] 21 o’ksZ

vkgs- fizfe;e Hkj.;kph eqnr 8 o’ksZ] 9 o’ksZ] vkgs- o fdeku

foekd`r jDde 3]00]000 Ik;Zar vkgs-

ykHk&

1- ifjiDork ykHk &

eWP;qfjVh foek jDde vf/kd cksul vf/kd Qk;uy

vWfM”kuy cksul

2- e`R;qykHk &

lnj foekd`r O;fDrpk vi?kkr >kY;kl

1- eqG foek O;fDrpk vi?kkr >kY;kl

2- HkjysY;k fizfe;eP;k 105 VDds ; iSdh ts tkLr vlsy rs

vf/kd ykHk vf/kd cksul vf/kd Qk;uy vWfM”ku cksul

3- 2 o’ksZ fizfe;e HkjY;kuarj dtsZ miyC/k

4- VeZ jk;Mj ykHk 25]00]000 Ik;Zar ?ksrk ;sbZy

60
61
12- Tkhou v{k; 6 &

Lknj ikWfylhe/;s foesnkjkyk o;kP;k fdeku o; 35

o’khZiklwu rs deky o; 85 o’khZi;Zr gh ;kstuk ?ksrk ;srs- ;k

ikWfylhe/;s foekd`r jDde 1]00]000 Ik;Zar vkgs-

ykHk&

1- Ek`R;qykHk &

foesnkjkl rgg;kr ulY;kl R;kP;k e`R;qi”pkr iRuhl 50

VDds isU”ku

2- Ikjrkok &

foek/kkjdkauk 1 VDds vf/kd ijrkok ¼fjVUlZ½ feG.kkj

vkgs-

13-Ikariz/kku tu&/ku ;kstuk &

Ekksnh ljdkjus lq: dsysY;k iariz/kku tu&/ku ;kstusr &

1- Ikariz/kku tu&/ku ;kstuse/;s ifgY;kankp foek laj{k.kkph

O;oLFkk dj.;kr vkyh vkgs-

62
2- izR;sd [kkrsnkjkyk 1]00]000 :Ik;kai;Zar vi?kkr foek

laj{k.k feG.kkj vkgs] rj 30 gtkj :Ik;kai;Zarps vk;qfoZek

laj{k.k fnys tk.kkj vkgs-

3- iariz/kku tu&/ku ;kstusrhy vk;qfoZek ns.;kph tckcnkjh

vFkkZrp daiuhdMs lksio.;kr vkyh vkgs-

4- daiuh varxZr ,d lks”ku flD;qfjVh QaM pkyoyk tkrks- ;k

QaMke/kqu vke vkneh foek ;kstuk pkyfoyh tkrs-

5- xksjxjhc] nqcZy ?kVdkapk leqg foek dk<.;kph O;oLFkk ;k

;kstusr pkyoyh tkrs-

6- ;klkBh HkjkO;k ykx.kkÚ;k 200 : fizfe;eiSdh 50 VDds

jDde ;k flD;qfjVh QaMkrqu fnyh tkrs- uO;k

[kkrsnkjkauk ;kp ;kstuspk ykHk feG.kkj vkgs-

7- Xkfjckauk vi?kkr fdaok vpkud] e`R;quarj] vaR;

laLdkjkalkBh ns[khy lkodkjkiq<s gkr iljkos ykxrkr rs ;k

foek laj{k.kkeqGs can gksbZy

63
4-6 ikWfylh la[;k & ekxhy
iapokf’kZd
S.N Years No.Of Polices
1 2011-12 6130
2 2012-13 8500
3 2013-14 9500
4 2014-15 10230
5 2015-16 13203

No.Of Polices
14000

12000

10000
No.Of Polices
8000

6000

4000

2000

0
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16

64
EkWP;qfjVhps izek.k
Years Sub Benefit Maturity
2011-12 3800 1143
2012-13 4001 1204
2013-14 4200 1264
2014-15 4402 1325
2015-16 4700 1520

5000
4500
4000
3500
3000
2500 Sub Benefit
Maturity
2000
1500
1000
500
0
2011-12 2012-13 2013-14 2014-15 2015-16

65
4-7 foE;klkBh ykx.kkjk QkWeZ
o dkxni=kph iqrZrk
foek feG.;klkBh foek daiuhyk Nkihy QkWeZ e/;s

foek izLrko Hk:u ?;kok ykxrks] ;k izLrkoko:u daiuh

foE;kpk djkj djrs o foenkjkyk ikWfylh nsrs-

1- foesnkjkps uko (Name)

2- iRrk (Address)

3- nqj/orh dzekad (Telephone No.) E-mail

4- tUrLFkG (Place of Birth)

5- o; (Age)

6- foek mrjfo.;kpk gsrw (Object of Insurance)

7- jk’Vh;Ro (Nationality)

8- fu;ksftr O;Drhps ¼ukWfeusps laiw.kZ uko½ (Nominaee’s Full

Name

9- reP;k’kh vlysys ukrs (Relationship to yourself)

10- eqnr o vof/k(Plan & Term)

66
11- foE;kps gIrs ¼okf’kZd] lgkekgh] frekgh] ekfld½(Mode-
Yearly, Half-Yearly, Quarterly, Mothly)

12- O;olk;

13- “kSf{kf.kd ik=rk(Educational, Qualification)

14- Okkf’kZd izkIrh (Annual Income)

15- izkIrh lk/kus (Source of Income)

16- vkiY;k vf/kP;k foE;kph ekfgrh (Please Give Details of Your

Previous Insurance)

17- dkSVqafcd bfrgkl (Family History)

18- oS;fDrd bfrgkl (Personal History)

19- ikWfylh dzekad (Policy No.)

20- Bank Account Details

[kkR;kpk izdkj (Types of Account)

[kkrs dzekad (Account No- Saving/Current)

9 digits MICR

cWadsps uko o iRrk (Name & Address of your Bank)

21- Lok{kjh (Signature)

22- vfHkdrkZ@eq[; thou fcuk lYykgxkj dh fjiksVZ (Agents/CLIA

Confidential Report)

67
68
izdj.k 5

fu’d’kZ
 thou foek gh ladYiuk pkaxY;k i/nrhus letyh

 laxeusj ;sfFky fjyk;Ul thou foe fuxe egkeaMGkus

LFkkusiklwu rj vkrki;Zr dsysyh izxrh gh fuf”prp mRrqax

ns.kkjh vkgs-

 laxeusj “kk[ksr foek laj{k.k ns.kkÚ;k vlwu mRd`’V v”kk

vkgs-

 fjyk;Ul thou foek fuxe vH;kl dsyk vlrk vls fnlqu vkys dh]

thou foek izR;sd ?kjkr iksgpysyk vkgs-

 tj xqaro.kwdhr ;”k feGfo.k lksis vlrs rj izR;sdt.k Jhear cuyk

vlrk-

 yodj iSls feGfo.;kpk ekxZ gk osxkus o yodj iSls xefo.;kdMs

oyrks-

 rqeP;k nksu “k=qauk letqu ?;k-

69
1- fHkrh

2- v/kk”khi.kk

 oS;Drhd n`f’Vdksu egRokpk vkgs-

^^Xykl usgehp ,d rj v/kkZ Hkjysyk fdaok v/kkZ fjdkek

vlrks**

 ^^fVIl** oj vk/kkfjr d/khgh xqaro.kqd d: udk

 dks.khgh Hkfo’; ikgq “kdr ukgh ex nqjn`’Vh vl.ks fgrdkjd

 “ksoVps dVq lR; y{kkr Bso.ks vko”;d vkgs

^^Jhear usgeh xfjckarj jkT; djhr vkys vkgsr o dtZ ?ks.kkjks

gk ns.kkÚ;k ;kpk uksdj curks**

70
f”kQkj”kh@lqpuk
fjyk;Ul thou foek fuxe ;k laLFksrhy foE;kph

xqaro.kqd ok<fo.;klkBh [kkyhy f”kQkj”kh lqpfor vkgs

;ke/;s-

1-deh izek.kkr ?ks.kkÚ;k foek fuxe ;k xqro.kqdhe/;s ok<

gk.;klkBh xqaro.kqdnkjkauk vfHkizr dj.ks o ;ksX; ;kstuk

vlkoh-

2-fjyk;Ul thou foek fuxe ;ke/;s [kjsnh@fofdz djrk ;sbZy

;klkBh vk/kqfud iz.kkyh d;kZfUor djkoh-

3-xqaro.kqdnkjkauh vf/kd`r vWMOgk;tj ekQZrp daiuhps

O;ogkj djkosr T;keqGs xaqro.kqdnkjkauk ekscnyk

feGo.;krhy tksf[ked eh gksrs o yksdkauk fLFkj mRiUkkps

lk/ku miyC/k gksrs-

4-loZlk/kkj.k xqaro.kqdnkjkauk mRd`’V o papy cktkjisB

xqaro.kqd dj.;kbrds iqjsls Kku] dkS”kY;] osG urls Eg.kqu

xaqro.kqdnkjkalkBh fofo/k ;kstuk dk;Zdzd djkosr-

71
5-xqaro.kqd lYykxkjkalkBh dk;Z”kkGk vk;ksftr djkO;kr-

6-xqaro.kqd xqaro.kqdhP;k O;ogkjkr dks.krsgh Nqis O;ogkj

ulkosr e/;seoxhZ; o fuEu e/;ofxZ; yksdkauk R;kaP;k

cprhph xqaro.kqdhoj mRre ijrkok feGkok o R;kpizek.ks

ykHk feGkosr-

iz”ukoyh
1- 1-fjyk;Ul thou foek fuxe ekgeaMG laxeusj “kk[ksph

LFkkiuk

2- Lakxeusj “kk[kspk dksM uacj

3- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[kspk

vf/kdkjhoxZ

4- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[ksrhy

deZpkjh la[;k

5- fjyklUl thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[ksrhy

foekizrhuh/kh

72
6- fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMG laxeusj “kk[ksrhy

dk;Zi/nrh

7- daiuh e/;s dsysY;k xqaro.kqdhoj osGsoj ijrkok feGsy dk \

8- uO;kus vkysY;k ofj’B isa”ku chek ;kstusoj dtZ feGs dk \

9- daiuh rQsZ foekizfrfu/kh o “kk[kkdeZpkÚ;kalkBh dkgh

uohu ;kstuk vk[kyh tkrs dk \

73
izdj.k 7

lanHkZ xzaFk
1- vftr vkgsj & fjyk;Ul thou foek fuxe egkeaMGkP;k fofo/k

;kstuk

2- eaxs’k doMs & fjyk;Ul thou foek fuxe o ;kstuk5

3- furhu Aahor & ijavana ivamaa

4- osclkbZV

www.google.co.in

www.moneycontrol.com

www.reliancenipponlife.com

74

You might also like