0% found this document useful (0 votes)
491 views19 pages

Shanti Havan

The document discusses different types of Hindu religious ceremonies including Shanti Havan, Navagraha Pooja, Graha Shanti, and Gayatri Havan Yagna. It provides details on the purpose and procedure for performing a Havan ceremony, including the required materials and mantras recited during different parts of the ritual.

Uploaded by

dl
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
491 views19 pages

Shanti Havan

The document discusses different types of Hindu religious ceremonies including Shanti Havan, Navagraha Pooja, Graha Shanti, and Gayatri Havan Yagna. It provides details on the purpose and procedure for performing a Havan ceremony, including the required materials and mantras recited during different parts of the ritual.

Uploaded by

dl
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 19

Shanti Havan

Shanti Havan is performed to bring about peace within the home ,to bless your family
members the whole dynasty.

The Navagraha Pooja


According to the movements of the planets certain events takes place just as the
gravitational forces governs the physical equilibrium ,Similarly the movements of the planets
brings about the destiny .The horoscope tells you in which particular order the planets where
at the time of the birth accordingly some planets are not in favorable position, so in order to
maximize their strength certain fasting on particular days have to be observed and poojas
have to be performed accordingly,such as the mangal vrat for people finding it difficult to find
partners for marriage or who are manglik with mangal in the sixth position.

Graha Shanti
The nine planets as well as the Sun and the whole Cosmos is brought to your presence to
worship.Usually this is done at the time of marriage and done on many occasions when ever
a wish is fulfilled,

Gayatri Havan Yagna


Gayatri Mata is the Mata of the Vedas. There are four Vedas ,Rig Veda,Yajur Veda,Samved
and Arthwa Veda.That is why Panchmukhi Gayatri Mata has four extra faces representing
each one of the Veda like the lord Brahma the father of Saraswati the Godess of
Knowledge.Gaytri Yagna is performed to bring about happiness within the family .
Procedure of Havan
http://havan1.blogspot.co.uk/p/havan.html

HAVANAM:
Is the term for a sacred purifying ritual in Hinduism that involves a fire ceremony. It is a ritual of
sacrifice made to the fire god Agni. After lighting a Havan Kund (sacrificial fire), objects such as fruits,
honey, or wooden goods are put into the sacred fire. If there are any spirits that are evil around you
or even inside you they get burned off in the sacred fire. It is believed that this sacrifice will bring
health, happiness, luck and prosperity.

NEEDS:
 Ghi 200gm;
 Samagri 400gm;
 Sweet (Halva);
 Dry Wood;
 Dhoop; Camphor;
 Roli or Haldi and Chaval for Tika;
 Kalava; Flower;
 Matches;
 Havan Kund;
 4 Bowls,
 4 Spoons,
 1 Lota,
 4 Plates,
 1 big spoon,
 Metal bowl to heat Ghi;
 Diya with cotton wick (you can use a small bowl for this if need be).

PREPARE: 
Person doing havan should sit on the south (facing north) and head of household should sit in the
west facing east. Other attendees can sit anywhere. Put some water in the 4 bowls and some
samagri in the 3 plates for attendees use during the Havan. The 4th is the main plate used below.
Set up the diya by putting some Ghi and the cotton wick in it. Put some halwa (or other sweet stuff)
in plate.
The following practices vary, the below is one of them. Almost all of this is optional .Tie some kalava
around the Lota and fill it with water and place near Havan Kund's south west corner. Tie some
kalava around a small piece of wood stick and put in plate. Put some roli or haldi and some chaval in
the same plate (we will use this for tika). Put a few flowers in the same plate.
Prepration is now done - lets start the chants.

START: VEDIC SANDHYA or BHRAMA-YAGYA


Om Bhur Bhuvah Swah , Tat Savitur Varenyam ,
Bhargo Devasya Dhimahi , Dhiyo Yo Nah Prachodayat

AACHMAN MANTRAS: 
[Take water in Right hand : 3 times]
 Om amrito pastaran masi svaha |  [Drink water]
 Om amrita pidhaan masi svaha |  [Drink water]
 Om satyam yash shreer mayi shree shrya taam svaha |  [ Drink water]
[Wash Hands. Now take water in Left and use mid two Right hand fingers to touch. Right then Left ]
 Om vaangma aasye stu |  {Mouth}
 Om nasorme praano stu |  {Nose}
 Om aakshor me chak shur astu |  {Eyes}
 Om karnyor me shrotram astu |  {Ears}
 Om bahu vor me balam astu |  {Arms}
 Om uur vorma ojo stu |  {Knees}
 Om arishtaani megaani tanoo stanva mi sah santu |  {All Over}

VISHWANI DEVA: 
 Om vishwaani deva savitur duri taani paraa suva | yad bhad ram tanna aasuva |
 Om hiranya garbha samavarta taagre bhootasya jaata patirek aaseet | sadaa dhaar prithvi
dhyamu te maam kasmayee devaa ya havishaa vidhema |
 Om yaatmada balada yasya vishve upaasate prashisham yasya deva yasya chhaaya
amritam yasya mrityu kasmayee devaa ya havishaa vidhema |
 Om yapraanato nimi shato mahitvaik idraajaa jagato babhoova | ya eeshe asya dwipadash
chatush pada  kasmai devaa ya havishaa vidhema |
 Om yendhyo rugra prithvi ch dridha yen svastam bhi tam yen naak  | Yo antariksha rajso
viman  kasmayee deva ya havisha vidhema |
 Om prjaapate natva deta nyan yo vishwa jaataani prita vabhoova | yatka maste juhu
mastanno astu vayam syaam patayo rayeenaam |
 Om sano bandhur janita savidhata dhaa maa ni veda bhuva naani vishwa | yatra devaa amrit
maan shaa naastri tee ye dhaa manna dhyai rayanta |
 Om agne naya supatha raaye aasmaan vishwani deva vayu naani vidwaan | Yuyo dhyas ma
ju hu raana me no bhuyish thaante naam unktim vidhema |

FIRE STARTING MANTRAS:


 Om bhoor bhuvah  svaha  | [Light the Diya. Light camphor in spoon]
[Put camphor into havan kund at the end of the following manta]
 Om bhoor bhuvah  swar dyo riva bhoomanaa prithvi vava rimnaa | tasya aste prithvi deva
yajani prish thae agn manna da manna dya ya da dhe |
[Add Ghi and small sticks to the fire with this mantra to get the fire going]
 Om ud.bhud.yas-waag.ne prati.jaag.ri.hi tvam.ishta.poorte.sam.srije.tham.a.yan ch |
asmin.t.sadhas.the ad.dhyut.tar.asmin vish.ve.deva yajmaa.nashch see.da.ta |
[Use 3 wood bits about 5-8 inches each, dipped in Ghi. Add one per svaha]
 Om ayant idma aatma jaat.vedas-te-nain dhasya vardhasya che.dha.vardhaya chaas.maan
prajaya pashu.bhi-brahma.varchasain.naan.naa dhain same.dha.ya svaha | id.m-agnaye jaat veda se
idanna-mamah:|   [1]
 Om sami.dhag.nim du.vasya.ta ghri.ter.bo.dhaya.ta.ti.tham aasmin hav.vyaa juho.tana |
 Om su.samidha ya.sho.chi.she ghri.tam teev.ram juho.tana | aagnaye jaat veda-se svaha |
id.m-agnaye jaat veda se idanna-mamah:|   [2]
 Om tantva samid.bhir.angiro ghri.tain vardhaya-masi bri.hish.chho.chaa ya.vish.chya svaha |
id.m-agnaye inge.ra.se idanna-mamah:|   [3]
[Read the next mantra 5 times adding only Ghi to the fire]
 Om ayant idhma aatma jaat.vedas-te-nain dhasya.vardhasya che.dha.vardhaya chaas.maan
prajayaa pashu.bhi-brahma.var.cha.se.n.naan.naa dhain same.dha.ya svaha | id.m-agnaye jaat veda
se idanna-mamah:|   [1] [2] [3] [4] [5]

WATER MANTRAS:
 Om adi.tain.u.manya’sva |   [Sprinkle water in the East]
 Om anu.matain.u.manya’sva |   [Sprinkle water in the West]
 Om saras.vat.tyan.u.manya’sva   [Sprinkle water in the North]
 Om deva savita: pra.suva yagyam pra.suva yagya.patim bhagaaya | divyo gandharva:
ke.ta.puh: ke.tanna punaatu vaa.chas.patir.vaa.cham.na: sva.datu |   [Sprinkle water: East-South-
West-North-East]
GHI AND SWEET STUFF AAHUTI   [Put in Ghi and a little bit of the Halwa or other sweet stuff into
the fire as directed below]
 Om agnaye svaha | id.m-agnaye idanna-mamah: |   [North Side]
 Om somaaya svaha | id.m-somaaya idanna-mamah: |   [South Side]
 Om prajaa.pataye svaha | idam prajaa.pataye idanna-mamah: |   [Center]
 Om indraa.ya svaha | idam indraa.ya idanna-mamah: |   [Center]
GHI and SAMAGRI MANTRAS
[Add Ghi as before. Attendees to add samagri on svaha]

MORNING MANTRAS: 
 Om sooryo jyotir.jyoti: surya: svaha |
 Om sooryo varcho.jyotir.varcha: svaha |
 Om jyoti: soorya: sooryo.jyoti: svaha |
 Om sajur.de.vain savitra sajoo-ru.sha.sen.dra.vatyaa | jushan^u: sooryo vetu svaha |
 Om bhur.agnaye.praan^aye svaha | id.m-agnaye praan^aya idanna-mamah: |
 Om bhuvar.vaa.ya.ve paa.naa.ya svaha | id-m vaa.ya.ve paa.naa.ya idanna-mamah: |
 Om svara.dityaay vya.naaya svaha | id-m-aadityaay vya.naaya idanna-mamah: |
 Om bhur bhuvah: swaragni.vaa.ya.va.di.te.bhya: praa.n^aa.paa.na vyaa.nai.bhya: svaha | idr-
magna vaaya.vaa.di.te.bhya: praa.n^aa.paa.na vyaa.ne.bhya: idanna-mamah: |
 Om aapo jyoti raso-amritam brahma bhur bhuvah: svarom svaha |
 Om yaam me.dhaam deva ga.n^aa: pita.rashcho.paa.sate | Tayaa
maa.m.dh.ya.me.dha.yaagne me.dhaa vinam kuroo svaha |
 Om vishwani deva savitur duri taani para suva | yad bhad.ram tanna aasuva svaha |
 Om agne naya supatha raaye asmaan vishwaani deva vayu.naani vidwaan | Yuyo
dhyas.ma.ju.hu.raa.n^a.me.no bhuyish.th^aante na.m: unktim vidhema svaha |

EVENING MANTRAS: 
 Om agnir.jyotir.jyotir.agni: svaha |
 Om agnir.varcho.jyotir.varchaa: svaha |  [Silent MANTRA]
 Om agnir.jyotir.jyotir.agni: svaha |  [Do not speak this out. Do this one in Mind Only]
 Om sajur de.vain savitra saju.ra.traindra.vatya jushan^o agnir.vetu svaha |
 Om bhur.agnaye.prn^aye svaha |
 Om bhuvar.vaa.yave-paa.naa.ya svaha |
 Om svara.dityaay vya.naaya svaha |
 Om bhur bhu.vah: sva.ragni.vaaya.vaa.di.te.bhya: praa.n^aa.paa.na vyaa.ne.bhya: svaha |
 Om aapo jyoti raso-amritam brahma bhur bhu.vah: svarom svaha |  [Do GAYTRI MANTRA 3
times ]
 Om bhur bhuvah: svaha: tat savitur varn^ae-niyam bhargo devasya dhi mahi dhiyo yona
pracho da.ya-t svaha |   [1] [2] [3]
[Do VISHWANI DEVA 3 times]
 Om vishwaani deva savitur duri taani para suva | yad bhad.ram tanna aasuva svaha |   [1] [2]
[3]
PURNA AHUTI [ All remaining ghi and samagri into the fire: do 3 times]
 Om sar.vang.vayi purn^am svaha |    [1] [2] [3]

SHANTI: 
                        Om shanti antariksha shanti: prithvi shanti rapa: shantir-oshadhaya: shanti: |
vanaspataya: shantir-vish.ve.deva: shantir-brahma shanti: sarvatram shanti: shanti-reva shanti: saa
maa shanti-re.dhi | Om shanti-sh-shanti-sh-shanti |

AARTI: 
END OF MAIN HAVAN:
Tie kalava around the wrist of all participants. Right hand for all kids and men, left for women. Add a
bit of water to roli/haldi and do tilak. Serve out the halwa (or other sweet stuff) as the "prasaad". The
havan kund should be allowed to burn down to ashes on its own, but if necessary, use water to shut it
down. The havan kund can be moved to the outside of the house or other place as need be. If the
dwelling has a garden - empty the ashes into the soil. Similarly, empty the water used in the havan
into the garden or even any potted plants if possible. Adapt as parctical.
WHAT ARE THE RITES (RITUALS) ?
Life of all Human Beings, according to all civilizations including Aryan, is composed of two parts
Mortal & Immortal, depending on one another, like 2 sides of a coin. Another thing to be noted is
that this world is the result of visible & invisible things. Personal as well as whole mankind's
continuous efforts are directed toward nothing but attainment of dual Happiness. However the
definition of happiness is subject to person, time & place. Man has identified long ago the need of
divine support for the fulfillment of every wish, every achievement, beside human hard tries.
Keeping in mind welfare of the person & mankind as whole, at different places & at different times
many Sages,Profets & Saints laid down the laws & bylaws to direct human behavior, which later
came to be known as "Religon". The Practices like worships,prayers which were formulated
according to these guidelines to achieve the Blessings of Almighty, to acquire alignment of invisible
with visible can be termed as " Religious Rites or Rituals"

KINDS OF THE RITUALS


Rites or Rituals can be divided according to their status
1) Regular , Occasional , Casual
2) Personal , Public ( collective )
1) Regular- Survival priority is meeting the basic needs like air,water & food. These primary
requisites of all living organisms are supplied by nature. Nature is considered as
representative of God or manifest of God. For continuous & uninterrupted supply of these
things & to express feeling of gratitude towards Nature & God, Rite are performed which can
be termed as regular e.g. daily worships,prayers etc.
Occasional- When person happens to meet unexpected crisis,problems or society is posed
to face famine due to drought or floods etc, Rituals are done to overcome personally or
collectively. Sometimes these occasions can be happier ones like promotion in job, progress
of business, purchasing or building of the house,wedding etc, then Thanks giving rites are
done.
Casuals- Due to reasons, some rituals are done. e.g. Vastushanti or Passage of rites
(sanskar), Shantis done after completion of particular age, Birth on inauspicious time etc.
2) Personal- Majority of the rituals are of personal types. They are mostly carried out in
houses but sometimes at shrines,temples. Funeral rites are done in crematories.
Public- When rituals are done by group of people, they are done at shrines,temples or
specially erected pavilions, Someone is appointed by all to carry out whole procedure.

PLACES OF THE RITES


Generally personal rituals are done at homes but sometimes they are done at shrines,temples.
Wedding Ceremonies are done at normal or banquet halls, sometimes special pavilions are erected.
But there are few rites which are or cannot be done elsewhere but either in crematories like funeral
rites or Narayan bali, Nag bali, Tripindi shraddha at the banks of river etc. Social rites are performed
at shrines, temples or pavilions strictly. Many often they are kind of Festivals, Carnivals or
Celebrations. e.g. Ganeshotsav, Navratra etc.

WHEN THEY ARE PERFORMED


 Majority of them are done in Mornings, Shraddhas are done in late morning or afternoon.
Many of the Vrata Poojas are done in evening like Shri SatyaNarayn Pooja, Laghurudra
Abhishek is also done in evenings. Rakshoghna ohm, a prior rite to Vastushanti is done after
sunset. In majority of Indian states 'Wedding' ritual is done in night.
 Vastushanti is never done on Sunday or Tuesday either.
 Some rituals have fixed days according to Indian Calendar (panchang) e.g. Ramnavami,
Ganesh jayanti. Dipavali, Holi etc.
 Requisites for some rituals are approveriate Day, Tithi, Nakshatra, Yog & Karan
 Except Yagas many of the shanties or havans require 'agnichakra' calculated considering day
& tithe. Sometime 'ahutichakra' is also calculated by counting day nakshatra from surya
nakshatra.
 Though not mandatory 'chandrabal' & 'tarabal' is too calculated considering Doer's janma
nakshtra & janma rashi ( zodiac sign).
 Not only combination of proper day,nakshtra but timing (muhurta) is also important for
rituals like Upnayan (munj, thread ceremony), Vivah (wedding), grin pravesh etc.
 Guru (Jyupitor) & Shukra (Venus) are considered as important Grahas (Planets), so when
they are 'astangat' means very close to the Sun, some like Weddings, Munj etc, cannot be
performed.
 All these 'Rules' were prepared in Ancient times. Following these rules everytime literally in
modern world is next to impossible & obviously illogical too. Therefore today derivated
muhurtas ( considering maximum favorable factors) are used to do many rites specially like
Weddings.

HOW THESE RITUALS ARE PERFORMED


Aryan civilization is 'Yadnya ( Yagya ), hom, havan' culture, obviously in those good old days All rites
were done through yadnyas. With the passage of time drastic changes have taken place. Presently
rites & rituals are performed as 'Pooja (worship), Prayers, Jap (repeated recitation of incantationns,
mantras), Hom (yadnya), Abhishek ( streaming of water or milk on idol ) etc. Though the core part of
any rite or ritual is & should be to praise, to commend the Almighty, the God, very often ritual takes
a form of gala day according to its span.
Generally ceremonial rites are performed by the Priests (Brahmins, Pandits). To be authoritative to
perform rites & rituals one has to learn for considerable period of time on both the scales, Theory &
Practicals. (misconceptions prevails among many people that by birth brahmin is a priest,in fact it
takes years of hardship for a student to become the Priest). of course small kind of rituals can be
done by doer (yajman) himself but with the help of the priest.
दै निक यज्ञ
http://hi.wikipedia.org/s/19md
मुक्त ज्ञानकोश विकिपीडिया से

||अथ अग्निहोत्रमंत्र:||

अनुक्रम

  [छुपाएँ] 

 1 जल से आचमन करने के मंत्र


 2 जल से अंग स्पर्श करने के मंत्र
 3 ईश्वर की स्तति
ु - प्रार्थना – उपासना के मंत्र
 4 दीपक जलाने का मंत्र
 5 यज्ञ कुण्ड में अग्नि स्थापित करने का मंत्र
 6 अग्नि प्रदीप्त करने का मंत्र
 7 जल - प्रसेचन के मन्त्र
 8 चार घी की आहुतियाँ
 9 दै निक अग्निहोत्र की प्रधान आहुतियां - प्रातः कालीन आहुति के मन्त्र
 10 सायं कालीन आहुति के मन्त्र
 11 गायत्री मन्त्र
 12 पूर्णाहुति

जल से आचमन करने के मंत्र[संपादित करें ]

इससे पहला

ॐ अमत
ृ ोपस्तरणमसि स्वाहा। १।

इससे दस
ू रा

ॐ अमत
ृ ापिधानमसि स्वाहा। २।

इससे तीसरा

ॐ सत्यं यश: श्रीर्मयि श्री: श्रयतां स्वाहा। ३।

मंत्रार्थ – हे सर्वरक्षक अमर परमेश्वर! यह सख


ु प्रद जल प्राणियों का आश्रयभत
ू है , यह हमारा कथन शभ
ु हो।
यह मैं सत्यनिष्ठापूर्वक मानकर कहता हूँ और सुष्ठूक्रिया आचमन के सदृश आपको अपने अंत:करण में
ग्रहण करता हूँ।। 1।।
हे सर्वरक्षक अविनाशिस्वरूप, अजर परमेश्वर! आप हमारे आच्छादक वस्त्र के समान अर्थात सदा-सर्वदा सब
और से रक्षक हों, यह सत्यवचन मैं सत्यनिष्ठापूर्वक मानकर कहता हूँ और सुष्ठूक्रिया आचमन के सदृश
आपको अपने अंत:करण में ग्रहण करता हूँ।। 2।।

हे सर्वरक्षक ईश्वर सत्याचरण, यश एवं प्रतिष्ठा. विजयलक्ष्मी, शोभा धन-ऐश्वर्य मुझमे स्थित हों, यह मैं
सत्यनिष्ठापूर्वक प्रार्थना करता हूँ और सष्ु ठूक्रिया आचमन के सदृश आपको अपने अंत:करण में ग्रहण
करता हूँ।। 3।।

जल से अंग स्पर्श करने के मंत्र[संपादित करें ]

इसका प्रयोजन है -शरीर के सभी महत्त्वपूर्ण अंगों में पवित्रता का समावेश तथा अंतः की चेतना को जगाना
ताकि यज्ञ जैसा श्रेष्ठ कृत्य किया जा सके। बाएँ हाथ की हथेली में जल लेकर दाहिने हाथ की उँ गलियों
को उनमें भिगोकर बताए गए स्थान को मंत्रोच्चार के साथ स्पर्श करें ।

इस मंत्र से मुख का स्पर्श करें

ॐ वाङ्म आस्येऽस्तु ॥

इस मंत्र से नासिका के दोनों भाग

ॐ नसोर्मे प्राणोऽस्तु ॥

इससे दोनों आँखें

ॐ अक्ष्णोर्मे चक्षुरस्तु ॥

इससे दोनों कान

ॐ कर्णयोर्मे श्रोत्रमस्तु ॥

इससे दोनों भुजाऐं

ॐ बाह्वोर्मे बलमस्तु ॥

इससे दोनों जंघाएं

ॐ ऊर्वोर्म ओजोऽस्तु ॥

इससे सारे शरीर पर जल का मार्जन करें

ॐ अरिष्टानि मेऽङ्गानि तनूस्तन्वा मे सह सन्तु ॥

मंत्रार्थ – हे रक्षक परमेश्वर! मैं आपसे प्रार्थना करता हूँ कि मेरे मुख में वाक इन्द्रिय पूर्ण आयुपर्यन्त
स्वास्थ्य एवं सामर्थ्य सहित विद्यमान रहे ।

हे रक्षक परमेश्वर! मेरे दोनों नासिका भागों में प्राणशक्ति पूर्ण आयुपर्यन्त स्वास्थ्य एवं सामर्थ्यसहित
विद्यमान रहे ।

हे रक्षक परमेश्वर! मेरे दोनों आखों में दृष्टिशक्ति पर्ण


ू आयप
ु र्यन्त स्वास्थ्य एवं सामर्थ्यसहित विद्यमान
रहे ।
हे रक्षक परमेश्वर! मेरे दोनों कानों में सुनने की शक्ति पूर्ण आयुपर्यन्त स्वास्थ्य एवं सामर्थ्यसहित
विद्यमान रहे ।

हे रक्षक परमेश्वर! मेरी भुजाओं में पूर्ण आयुपर्यन्त बल विद्यमान रहे ।

हे रक्षक परमेश्वर! मेरी जंघाओं में बल-पराक्रम सहित सामर्थ्य पूर्ण आयुपर्यन्त विद्यमान रहे।

हे रक्षक परमेश्वर! मेरा शरीर और अंग-प्रत्यंग रोग एवं दोष रहित बने रहें , ये अंग-प्रत्यंग मेरे शरीर के
साथ सम्यक् प्रकार संयक्
ु त हुए सामर्थ्य सहित विद्यमान रहें ।

ईश्वर की स्तति
ु - प्रार्थना – उपासना के मंत्र[संपादित करें ]

ॐ विश्वानि दे व सवितर्दुरितानि परासुव।

यद् भद्रं तन्न आ सुव ॥१॥

मंत्रार्थ – हे सब सुखों के दाता ज्ञान के प्रकाशक सकल जगत के उत्पत्तिकर्ता एवं समग्र ऐश्वर्ययुक्त
परमेश्वर! आप हमारे सम्पर्ण
ू दर्गु
ु णों, दर्व्य
ु सनों और दख
ु ों को दरू कर दीजिए और जो कल्याणकारक गण
ु ,
कर्म, स्वभाव, सुख और पदार्थ हैं, उसको हमें भलीभांति प्राप्त कराइये।

हिरण्यगर्भ: समवर्त्तताग्रे भूतस्य जात: पतिरे क आसीत ्।

स दाधार पथि
ृ वीं द्यामुतेमां कस्मै दे वाय हविषा विधेम ॥२॥

मंत्रार्थ – सष्टि
ृ के उत्पन्न होने से पूर्व और सष्टि
ृ रचना के आरम्भ में स्वप्रकाशस्वरूप और जिसने
प्रकाशयुक्त सूर्य, चन्द्र, तारे , ग्रह-उपग्रह आदि पदार्थों को उत्पन्न करके अपने अन्दर धारण कर रखा है , वह
परमात्मा सम्यक् रूप से वर्तमान था। वही उत्पन्न हुए सम्पर्ण
ू जगत का प्रसिद्ध स्वामी केवल अकेला एक
ही था। उसी परमात्मा ने इस पथ्ृ वीलोक और द्युलोक आदि को धारण किया हुआ है , हम लोग उस
सुखस्वरूप, सष्टि
ृ पालक, शुद्ध एवं प्रकाश-दिव्य-सामर्थ्य युक्त परमात्मा की प्राप्ति के लिये ग्रहण करने
योग्य योगाभ्यास व हव्य पदार्थों द्वारा विशेष भक्ति करते हैं। 

य आत्मदा बलदा यस्य विश्व उपासते प्रशिषं यस्य दे वा:।

यस्य छायाऽमत
ृ ं यस्य मत्ृ य:ु कस्मै दे वाय हविषा विधेम ॥३॥

मंत्रार्थ – जो परमात्मा आत्मज्ञान का दाता शारीरिक, आत्मिक और सामाजिक बल का दे ने वाला है ,


जिसकी सब विद्वान लोग उपासना करते हैं, जिसकी शासन, व्यवस्था, शिक्षा को सभी मानते हैं, जिसका
आश्रय ही मोक्षसुखदायक है और जिसको न मानना अर्थात भक्ति न करना मत्ृ यु आदि कष्ट का हे तु है ,
हम लोग उस सख
ु स्वरूप एवं प्रजापालक शुद्ध एवं प्रकाशस्वरूप, दिव्य सामर्थ्य युक्त परमात्मा की प्राप्ति
के लिये ग्रहण करने योग्य योगाभ्यास व हव्य पदार्थों द्वारा विशेष भक्ति करते हैं।

य: प्राणतो निमिषतो महित्वैक इन्द्राजा जगतो बभूव।

य ईशे अस्य द्विपदश्चतुष्पद: कस्मै दे वाय हविषा विधेम ॥४॥

मंत्रार्थ – जो प्राणधारी चेतन और अप्राणधारी जड जगत का अपनी अनंत महिमा के कारण एक अकेला ही
सर्वोपरी विराजमान राजा हुआ है , जो इस दो पैरों वाले मनुष्य आदि और चार पैरों वाले पशु आदि प्राणियों
की रचना करता है और उनका सर्वोपरी स्वामी है , हम लोग उस सुखस्वरूप एवं प्रजापालक शुद्ध एवं
प्रकाशस्वरूप, दिव्यसामर्थ्ययुक्त परमात्मा की प्रप्ति के लिये योगाभ्यास एवं हव्य पदार्थों द्वारा विशेष
भक्ति करते हैं।

येन द्यौरुग्रा पथि


ृ वी च दृढा येन स्व: स्तभितं येन नाक:।

यो अन्तरिक्षे रजसो विमान: कस्मै दे वाय हविषा विधेम ॥५॥

मंत्रार्थ – जिस परमात्मा ने तेजोमय द्युलोक में स्थित सूर्य आदि को और पथि
ृ वी को धारण कर रखा है ,
जिसने समस्त सख
ु ों को धारण कर रखा है , जिसने मोक्ष को धारण कर रखा है , जो अंतरिक्ष में स्थित
समस्त लोक-लोकान्तरों आदि का विशेष नियम से निर्माता धारणकर्ता, व्यवस्थापक एवं व्याप्तकर्ता है , हम
लोग उस शुद्ध एवं प्रकाशस्वरूप, दिव्यसामर्थ्ययुक्त परमात्मा की प्रप्ति के लिये ग्रहण करने योग्य
योगाभ्यास एवं हव्य पदार्थों द्वारा विशेष भक्ति करते हैं।

प्रजापते न त्वदे तान्यन्यो विश्वा जातानि परिता बभव


ू ।

यत्कामास्ते जह
ु ु मस्तन्नो अस्तु वयं स्याम पतयो रयीणाम ् ॥६॥

मंत्रार्थ – हे सब प्रजाओं के पालक स्वामी परमत्मन! आपसे भिन्न दस


ू रा कोई उन और इन अर्थात दरू और
पास स्थित समस्त उत्पन्न हुए जड-चेतन पदार्थों को वशीभूत नहीं कर सकता, केवल आप ही इस जगत
को वशीभूत रखने में समर्थ हैं। जिस-जिस पदार्थ की कामना वाले हम लोग अपकी योगाभ्यास, भक्ति और
हव्यपदार्थों से स्तुति-प्रार्थना-उपासना करें उस-उस पदार्थ की हमारी कामना सिद्ध होवे, जिससे की हम
उपासक लोग धन-ऐश्वर्यों के स्वामी होवें।

स नो बन्धुर्जनिता स विधाता धामानि वेद भुवनानि विश्वा।

यत्र दे वा अमत
ृ मानशाना स्तत
ृ ीये धामन्नध्यैरयन्त ॥७॥

मंत्रार्थ – वह परमात्मा हमारा भाई और सम्बन्धी के समान सहायक है , सकल जगत का उत्पादक है , वही
सब कामों को पूर्ण करने वाला है । वह समस्त लोक-लोकान्तरों को, स्थान-स्थान को जानता है । यह वही
परमात्मा है जिसके आश्रय में योगीजन मोक्ष को प्राप्त करते हुए, मोक्षानन्द का सेवन करते हुए तीसरे
धाम अर्थात परब्रह्म परमात्मा के आश्रय से प्राप्त मोक्षानन्द में स्वेच्छापूर्वक विचरण करते हैं। उसी
परमात्मा की हम भक्ति करते हैं।

अग्ने नय सुपथा राये अस्मान ् विश्वानि दे व वयुनानि विद्वान।

युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम ॥८॥

मंत्रार्थ – हे ज्ञानप्रकाशस्वरूप, सन्मार्गप्रदर्शक, दिव्यसामर्थयुक्त परमात्मन! हमें ज्ञान-विज्ञान, ऐश्वर्य आदि की


प्राप्ति कराने के लिये धर्मयुक्त, कल्याणकारी मार्ग से ले चल। आप समस्त ज्ञानों और कर्मों को जानने
वाले हैं। हमसे कुटिलतायुक्त पापरूप कर्म को दरू कीजिये। इस हेतु से हम आपकी विविध प्रकार की और
अधिकाधिक स्तति
ु -प्रार्थना-उपासना सत्कार व नम्रतापर्व
ू क करते हैं।

दीपक जलाने का मंत्र[संपादित करें ]

ॐ भर्भु
ू व: स्व: ॥

मंत्रार्थ – हे सर्वरक्षक परमेश्वर! आप सब के उत्पादक, प्राणाधार सब द:ु खों को दरू करने वाले सख
ु स्वरूप
एवं सख
ु दाता हैं। आपकी कृपा से मेरा यह अनष्ु ठान सफल होवे। अथवा हे ईश्वर आप सत, चित्त,
आनन्दस्वरूप हैं। आपकी कृपा से यह यज्ञीय अग्नि पथि
ृ वीलोक में , अन्तरिक्ष में , द्युलोक में विस्तीर्ण
होकर लोकोपकारक सिद्ध होवे।

यज्ञ कुण्ड में अग्नि स्थापित करने का मंत्र[संपादित करें ]

ॐ भर्भु
ू व: स्वर्द्यौरिव भूम्ना पथि
ृ वीव वरिम्णा।

तस्यास्ते पथि
ृ वि दे वयजनि पष्ृ ठे ऽग्निमन्नादमन्नाद्यायादधे ॥

मंत्रार्थ – हे सर्वरक्षक सबके उत्पादक और प्राणाधार दख


ु विनाशक सुखस्वरूप एवं सुखप्रदाता परमेश्वर!
आपकी कृपा से मैं महत्ता या गरिमा में द्युलोक के समान, श्रेष्ठता या विस्तार में पथि
ृ वी लोक के समान
हो जाऊं। दे वयज्ञ की आधारभूमि पथि
ृ वी! के तल पर हव्य द्रव्यों का भक्षण करने वाली यज्ञीय अग्नि को,
भक्षणीय अन्न एवं धर्मानुकूल भोगों की प्राप्ति के लिए तथा भक्षण सामर्थ्य और भोग सामर्थ्य प्राप्ति के
लिए यज्ञकुण्ड में स्थापित करता हूँ।

अग्नि प्रदीप्त करने का मंत्र[संपादित करें ]

ॐ उद् बध्
ु यस्वाग्ने प्रतिजागहि
ृ त्व्मिष्टापर्ते
ू सं सज
ृ ेथामयं च।

अस्मिन्त्सधस्थे अध्युत्तरस्मिन ् विश्वे दे वा यजमानश्च सीदत ॥

मंत्रार्थ – मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करता हुअ यहाँ कामना करता हूँ कि हे यज्ञाग्ने  ! तू भलीभांति
उद्दीप्त हो और प्रत्येक समिधा को प्रज्वलित करती हुई पर्याप्त ज्वालामयी हो जा। तू और यह यजमान
इष्ट और पूर्त्त कर्मों को मिल्कर सम्पादित करें । इस अति उत्कृष्ट, भव्य और अत्युच्च यज्ञशाला में सब
विद्वान और यज्ञकर्त्ता जन मिलकर बैठें।

घत
ृ की तीन समिधायें रखने के मंत्र

इस मंत्र से प्रथम समिधा रखें।

ॐ अयन्त इध्म आत्मा जातवेदस्तेनेध्यस्व वर्द्धस्व चेद्ध वर्धयचास्मान ् प्रजयापशुभिर्ब्रह्मवर्चसेनान्नाद्येन

समेधय स्वाहा। इदमग्नेय जातवेदसे – इदं न मम ॥१॥

मन्त्रार्थ- मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करता हुआ कामना करता हूँ कि हे सब उत्पन्न पदार्थों के
प्रकाशक अग्नि! यह समिधा तेरे जीवन का हे तु है ज्वलित रहने का आधार है । उस समिधा से तू प्रदीप्त
हो, सबको प्रकाशित कर और सब को यज्ञीय लाभों से लाभान्वित कर और हमें संतान से, पशु सम्पित्त से
बढ़ा। ब्रह्मतेज (विद्या, ब्रह्मचर्य एवं अध्यात्मिक तेज से और अन्नादि धन-ऐश्वयर् तथा भक्षण एवं भोग-
सामथ्यर् से समद्ध
ृ कर। मैं त्यागभाव से यह समिधा- हवि प्रदान करना चाहता हूँ | यह आहुति जातवेदस
संज्ञक अग्नि के लिए है , यह मेरी नही है ||1||

इन दो मन्त्रों से दस
ू री समिधा रखें

ओं समिधाग्निं दव
ु स्यत घत
ृ ैर्बोधयतातिथम ् |

आस्मिन हव्या जुहोतन स्वाहा |

इदमग्नये इदन्न मम ||२||


मन्त्रार्थ- मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करते हुए वेद के आदे श का कथन करता हूँ कि हे मनुष्यो!
समिधा के द्वारा यज्ञाग्नि की सेवा करो -भक्ति से यज्ञ करो। घत ृ ाहुतियों से गतिशील एवं अतिथ के
समान प्रथम सत्करणीय यज्ञाग्नि को प्रबुद्ध करो, इसमें हव्यों को भलीभांति अपिर्त करो। मैं त्यागभाव से
यह समिधा- हवि प्रदान करना चाहता हूँ। यह आहुति यज्ञाग्नि के लिए है , यह मेरी नहीं है ||२||

सुसमिद्धाय शोचिषे घत
ृ ं तीव्रं जुहोतन अग्नये जातवेदसे स्वाहा।

इदमग्नये जातवेदसे इदन्न मम ||३||

मन्त्रार्थ- मैं सर्वरक्षक परमेश्वर के स्मरणपूर्वक वेद के आदे श का कथन करता हूँ कि हे मनुष्यों! अच्छी
प्रकार प्रदीप्त ज्वालायुक्त जातवेदस ् संज्ञक अग्नि के लिए वस्तुमात्र में व्याप्त एवं उनकी प्रकाशक अग्नि
के लिए उत्कृष्ट घतृ की आहुतियाँ दो . मैं त्याग भाव से समिधा की आहुति प्रदान करता हूँ यह आहुति
जातवेदस ् संज्ञक माध्यमिक अग्नि के लिए है यह मेरी नहीं।। ३।। इस मन्त्र से तीसरी समिधा रखें।

तन्त्वा समिदि्भरङि्गरो घत
ृ ेन वर्द्धयामसि।

बहृ च्छोचा यविष्ठय स्वाहा।। इदमग्नेऽङिगरसे इदं न मम।। ४।।

मन्त्रार्थ - मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करते हुए यह कथन करता हूँ कि हे तीव्र प्रज्वलित यज्ञाग्नि!
तुझे हम समिधायों से और धत ृ ाहुतियों से बढ़ाते हैं। हे पदार्थों को मिलाने और पथ
ृ क करने की महान
शक्ति से सम्पन्न अग्नि ! तू बहुत अधिक प्रदीप्त हो, मैं त्यागभाव से समिधा की आहुति प्रदान करता हूँ।
यह अंगिरस संज्ञक पथि
ृ वीस्थ अग्नि के लिए है यह मेरी नहीं है ।

नीचे लिखे मन्त्र से घत


ृ की पांच आहुति दे वें

ओम ् अयं त इध्म आत्मा जातवेदस्तेनेध्यस्व वद्धर्स्व चेद्ध वधर्य चास्मान ् प्रजयापशुभिब्रह्मवर्चसेनान्नाद्येन

समेधय स्वाहा। इदमग्नये जातवेदसे - इदं न मम।। १।।

मन्त्रार्थ- मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करता हुआ कामना करता हूँ कि हे सब उत्पन्न पदार्थों के
प्रकाशक अग्नि! यह धत ृ जो जीवन का हेतु है ज्वलित रहने का आधार है । उस धत
ृ से तू प्रदीप्त हो और
ज्वालाओं से बढ़ तथा सबको प्रकाशित कर = सब को यज्ञीय लाभों से लाभान्वित कर और हमें संतान से,
पशु सम्पित्त से बढ़ा। विद्या, ब्रह्मचर्य एवं आध्यात्मिक तेज से और अन्नादि धन ऐश्वर्य तथा भक्षण एवं
भोग सामर्थ्य से समद्ध
ृ कर। मैं त्यागभाव से यह धत
ृ प्रदान करता हूँ। यह आहुति जातवेदस संज्ञक अग्नि
के लिए है , यह मेरी नहीं है | ||१||

जल - प्रसेचन के मन्त्र[संपादित करें ]

इस मन्त्र से पूर्व में

ओम ् अदितेऽनम
ु न्यस्व।।

मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक अखण्ड परमेश्वर! मेरे इस यज्ञकर्म का अनम


ु ोदन कर अर्थात मेरा यह यज्ञानष्ु ठान
अखिण्डत रूप से सम्पन्न होता रहे । अथवा, पूर्व दिशा में , जलसिञ्चन के सदृश, मैं यज्ञीय पवित्र भावनाओं
का प्रचार प्रसार निबार्ध रूप से कर सकँू , इस कार्य में मेरी सहायता कीजिये।

इससे पश्चिम में

ओम ् अनुमतेऽनुमन्यस्व।।
मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक यज्ञीय एवं ईश्वरीय संस्कारों के अनुकूल बुद्धि बनाने में समर्थ परमात्मन! मेरे इस
यज्ञकर्म का अनुकूलता से अनुमोदन कर अर्थात यह यज्ञनुष्ठान आप की कृपा से सम्पन्न होता रहे ।
अथवा, पश्चिम दिशा में जल सिञ्चन के सदृश मैं यज्ञीय पवित्र भावनाओं का प्रचार-प्रसार आपकी कृपा से
कर सकंू , इस कार्य में मेरी सहायता कीजिये।

इससे उत्तर में

ओम ् सरस्वत्यनुमन्यस्व।।

मन्त्रार्थ-हे सर्वरक्षक प्रशस्त ज्ञानस्वरूप एवं ज्ञानदाता परमेश्वर! मेरे इस यज्ञकर्म का अनुमोदन कर अर्थात
आप द्वारा प्रदत्त उत्तम बुद्वि से मेरा यह यज्ञनुष्ठान सम्यक विधि से सम्पन्न होता रहे। अथवा, उत्तर
दिशा में जलसिञ्चन के सदृश मैं यज्ञीय ज्ञान का प्रचार-प्रसार आपकी कृपा से करता रहूँ, इस कार्य में मेरी
सहायता कीजिये।

और - इस मन्त्र से वेदी के चारों और जल छिड़कावें।

ओं दे व सवितः प्रसुव यज्ञं प्रसुव यज्ञपतिं भगाय। दिव्यो

गन्धर्वः केतपःू केतं नः पुनातु वाचस्पतिर्वाचं नः स्वदतु।।

मन्त्रार्थ-- हे सर्वरक्षक दिव्यगुण शक्ति सम्पन्न सब जगत के उत्पादक परमेश्वर! मेरे इस यज्ञ कर्म को
बढाओ। आनन्द, ऐश्वर्य आदि की प्राप्ति के लिए याग्यकर्त्ता को यज्ञकर्म की अभिवद्धि
ृ के लिए और
अधिक प्रेरित करो। आप विलक्षण ज्ञान के प्रकाशक हैं पवित्र वेदवाणी अथवा पवित्र ज्ञान के आश्रय हैं,
ज्ञान-विज्ञान से बुद्धि मन को पवित्र करने वाले हैं, अतः हमारे बुद्धि-मन को पवित्र कीजिये। आप वाणी के
स्वामी हैं, अतः हमारी वाणी को मधरु बनाइये। अथवा, चारों दिशायों में जल सिञ्चन के सदृश मैं यज्ञीय
पवित्र भावनाओं का प्रचार-प्रसार कर सकँू , इस कार्य के लिए मुझे उत्तम ज्ञान, पवित्र आचरण और मधुर-
प्रशस्त वाणी में समर्थ बनाइये।

चार घी की आहुतियाँ[संपादित करें ]

इस मन्त्र से वेदी के उत्तर भाग में जलती हुई समिधा पर आहुति दे वें।

ओम ् अग्नये स्वाहा | इदमग्नये - इदं न मम।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक प्रकाशस्वरूप दोषनाशक परमात्मा के लिए मैं त्यागभावना से धत


ृ की हवि दे ता हूँ। यह
आहुति अग्निस्वरूप परमात्मा के लिए है , यह मेरी नहीं है । अथवा, यज्ञाग्नि के लिए यह आहुति प्रदान
करता हूँ।

इस मन्त्र से वेदी के दक्षिण भाग में जलती हुई समिधा पर आहुति दे वें।

ओम ् सोमाय स्वाहा | इदं सोमाय - इदं न मम।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, शांति -सख


ु -स्वरूप और इनके दाता परमात्मा के लिए त्यागभावना से धत
ृ की आहुति
दे ता हूँ। अथवा, आनन्दप्रद चन्द्रमा के लिए यह आहुति प्रदान करता हूँ।

इन दो मन्त्रों से यज्ञ कुण्ड के मध्य में दो आहुति दे वें।

ओम ् प्रजापतये स्वाहा | इदं प्रजापतये - इदं न मम।।


मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक प्रजा अर्थात सब जगत के पालक, स्वामी, परमात्मा के लिए मैं त्यागभाव से यह आहुति
दे ता हूँ। अथवा, प्रजापति सूर्य के लिए यह आहुति प्रदान करता हूँ

ओम ् इन्द्राय स्वाहा | इदं इन्द्राय - इदं न मम।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक परमऐश्वर्य-सम्पन्न तथा उसके दाता परमेश्वर के लिए मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ।
अथवा ऐश्वयर्शाली, शक्तिशाली वायु व विद्यत ु के लिए यह आहुति प्रदान करता हूँ।

दै निक अग्निहोत्र की प्रधान आहुतियां - प्रातः कालीन आहुति के


मन्त्र[संपादित करें ]
इन मन्त्रों से घत
ृ के साथ साथ सामग्री आदि अन्य होम द्रव्यों की भी आहुतियां दें ।

ओम ् ज्योतिर्ज्योति: सूर्य: स्वाहा।। १।।

ओम ् सूर्यो वर्चो ज्योतिर्वर्च: स्वाहा।। २।।

ओम ् ज्योतिः सूर्य: सुर्योज्योति स्वाहा।। ३।।

ओम ् सजूर्दे वेन सवित्रा सजूरूषसेन्द्रव्यता जुषाणः सूर्यो वेतु स्वाहा।। ४।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वगतिशील सबका प्रेरक परमात्मा प्रकाशस्वरूप है और प्रत्येक प्रकाशस्वरूप वस्तु या
ज्योति परमात्ममय = परमेश्वर से व्याप्त है । उस परमेश्वर अथवा ज्योतिष्मान उदयकालीन सूर्य के लिए
मैं यह आहुति दे ता हूं।। १।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वगतिशील और सबका प्रेरक परमात्मा तेजस्वरूप है , जैसे प्रकाश तेजस्वरूप होता है ,
उस परमात्मा अथवा तेजःस्वरूप प्रातःकालीन सूर्य के लिए मैं यह आहुति दे ता हूं।। २।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, ब्रह्मज्योति =ब्रह्मज्ञान परमात्ममय है परमात्मा की द्योतक है परमात्मा ही ज्ञान का


प्रकाशक है। मैं ऐसे परमात्मा अथवा सबके प्रकाशक सूर्य के लिए यह आहुति प्रदान करता हूं।। ३।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वव्यापक, सर्वत्रगतिशील परमात्मा सर्वोत्पादक, प्रकाश एवं प्रकाशक सूर्य से प्रीति रखने
वाला, तथा ऐश्वयर्शाली = प्रसन्न्ता, शक्ति तथा धनैश्वर्य दे ने वाली प्राणमयी उषा से प्रीति रखनेवाला है
अर्थात प्रीतिपूर्वक उनको उत्पन्न कर प्रकाशित करने वाला है , हमारे द्वारा स्तति
ु किया हुआ वह परमात्मा
हमें प्राप्त हो = हमारी आत्मा में प्रकाशित हो। उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं यज्ञाग्नि में आहुति
प्रदान करता हूं। अथवा सबके प्रेरक और उत्पादक परमात्मा से संयुक्त और प्रसन्नता, शक्ति, ऐश्वयर्युक्त
उषा से संयुक्त प्रातःकालीन सूर्य हमारे द्वारा आहुतिदान का सम्यक् प्रकार भक्षण करे और उनको
वातावरण में व्याप्त कर दे , जिससे यज्ञ का अधिकाधिक लाभ हो।। ४।।

प्रातः कालीन आहुति के शेष समान मन्त्र

ओम ् भूरग्नये प्राणाय स्वाहा। इदमग्नये प्राणाय - इदं न मम।। १।।

ओम ् भुवर्वायवेऽपानाय स्वाहा। इदं वायवेऽपानाय -इदं न मम।। २।।

ओम ् स्वरादित्याय व्यानाय स्वाहा। इदमादित्याय व्यानाय -इदं न मम।। ३।।

ओम ् भूभुर्वः स्वरिग्नवाय्वादित्येभ्यः प्राणापानव्यानेभ्यः स्वाहा।


इदमग्निवाय्वादित्येभ्यः प्राणापानव्यानेभ्यः - इदं न मम।। ४।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सबके उत्पादक एवं सतस्वरूप, सर्वत्र व्यापक, प्राणस्वरूप परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं
यह आहुति दे ता हूं। यह आहुति अग्नि और प्राणसंज्ञक परमात्मा के लिए है । यह मेरी नही है । अथवा
परमेश्वर के स्मरणपूर्वक, पथि
ृ वीस्थानीय अग्नि के लिए और प्राणवायु की शद्धि
ु के लिए मैं यह आहुति
प्रदान करता हूँ।। १।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सब दख
ु ों से छुड़ाने वाले और चित्तस्वरूप सर्वत्र गतिशील दोषों को दरू करने वाले
परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं आहुति प्रदान करता हूँ। यह आहुति वायु और अपान संज्ञक परमात्मा के
लिए है । यह मेरी नहीं है । अथवा परमेश्वर के स्मरणपर्वू क अन्तिरक्षस्थानीय वायु के लिए और अपान वायु
की शुद्धि के लिए मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ।। २।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सुखस्वरूप एवं आनन्दस्वरूप अखण्ड और प्रकाशस्वरूप सर्वत्र व्याप्त परमात्मा की
प्राप्ति के लिए मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ। यह आहुति आदित्य और व्यान संज्ञक परमात्मा के लिए
है । यह मेरी नहीं है । अथवा सर्वरक्षक परमात्मा के स्मरणपूवर्क , द्युलोकस्थानीय सूर्य के लिए और व्यान
वायु की शुद्धि के लिए यह आहुति प्रदान करता हूँ। यह आहुति आदित्य और व्यान वायु के लिए है , यह
मेरी नही है ।। ३।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सबके उत्पादक एवं सतस्वरूप दख


ु ों को दरू करने वाले एवं चित्तस्वरूप सुख-आनन्द
स्वरूप सर्वत्र व्याप्त गतिशील प्रकाशक, सबके प्राणाधार, दोषनिवारक व्यापक स्वरूपों वाले परमात्मा के
लिए मैं यह आहुति पन ु ः प्रदान करता हूं। यह आहुति उक्तसंज्ञक परमात्मा के लिए है , मेरी नहीं है । अथवा
परमेश्वर के स्मरणपूवर्क , पथि
ृ वीअन्तिरक्षद्युलोकस्थानीय अग्नि वायु और आदित्य के लिए तथा प्राण,
अपान और व्यान संज्ञक प्राणवायुओं की शुद्धि के लिए मैं यह आहुति पुनः प्रदान करता हूं।। ४।।

ओम ् आपो ज्योतीरसोऽमत
ृ ं ब्रह्म भूभुर्वः स्वरों स्वाहा।। ५।।

मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक परमेश्वर आप सर्वव्यापक, सर्वप्रकाशस्वरूप एवं प्रकाशक, उपासकों द्वारा रसनीय,
आस्वादनीय, आनन्द हे तु उपासनीय, नाशरिहत, अखण्ड, अजरअमर, सबसे महान, प्राणाधार और सतस्वरूप,
दख
ु ों को दरू करने वाले और चितस्वरूप, सुखस्वरूप एवं सख
ु प्रदाता और आनन्दस्वरूप, सबके रक्षा
करनेवाले हैं। ये सब आपके नाम हैं, इन नामों वाले आप परमेश्वर की प्राप्ति के लिए मैं आहुति प्रदान
करता हूँ।।

ओम ् यां मेधां दे वगणाः पितरश्चोपासते। तया मामद्य मेधयाऽग्ने मेधाविनं कुरू स्वाहा।। ६।।

मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक ज्ञानस्वरूप परमेश्वर ! जिस धारणावती = ज्ञान, गुण, उत्तम विचार आदि को धारण
करने वाली बुद्धि की दिव्य गुणों वाले विद्वान और पालक जन माता-पिता आदि ज्ञानवद्ध
ृ और वयोवद्ध

जन उपासना करते हैं अर्थात चाहते हैं और उसकी प्राप्ति के लिये यत्नशील रहते हैं उस मेधा बद्धि
ु से
मुझे आज मेधा बुद्धि वाला बनाओ। इस प्रार्थना के साथ मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ।।

ओम ् विश्वानि दे व सवितर्दुरितानि परासुव। यद भद्रं तन्न आ सुव स्वाहा।। ७।।

मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक दिव्यगुणशक्तिसम्पन्न, सबके उत्पादक और प्रेरक परमात्मन!् आप कृपा करके हमारे
सब दग
ु ुर्ण, दव्ु यर्सन और दख
ु ों को दरू कीजिए और जो कल्याणकारक गुण, कर्म, स्वभाव हैं उनको हमें
भलीभांति प्राप्त कराइये।।

अग्ने नय सप
ु था राय अस्मान विश्वानि दे व वयन
ु ानि विद्वान।
युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्ति विधेम स्वाहा।। ८।।

मन्त्रार्थ- हे ज्ञानप्रकाशस्वरूप, सन्मार्गप्रदर्शक दिव्यसामर्थ्ययुक्त परमात्मन !् हमको ज्ञानविज्ञान, ऐश्वर्य आदि


की प्राप्ति के लिए धमर्युक्त कल्याणकारी मार्ग से ले चल। आप समस्त ज्ञानविज्ञानों और कर्मों को जानने
वाले हैं हमसे कुटिलतायुक्त पापरूप कर्म को दरू कीजिये। इस हे तु से हम आपकी विविध प्रकार की और
अधिकाधिक स्तुतिप्रार्थनाउपासना, सत्कार नम्रतापूर्वक करते हैं।

सायं कालीन आहुति के मन्त्र[संपादित करें ]

ओम ् अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिरग्नि: स्वाहा।। १।।

ओम ् अग्निवर्चो ज्योतिर्वर्च: स्वाहा।। २।।

इस तीसरे मन्त्र को मन मे उच्चारण करके आहुति दे वें

ओम ् अग्निर्ज्योतिर्ज्योतिरग्नि: स्वाहा।। ३।।

ओम ् सजर्दे
ू वेन सवित्रा सजरु ात्र्येन्द्रवत्या जष
ु ाणो अग्निर्वेतु स्वाहा।। ४।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वत्र व्यापक, दोषनिवारक परमात्मा ज्योतिस्वरूप = प्रकाशस्वरूप है और प्रत्येक ज्योति
या ज्योतियुक्त पदार्थ अग्निसंज्ञक परमात्मा से व्याप्त है । मैं उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए अथवा
ज्योतिःस्वरूप अग्नि के लिए आहुति प्रदान करता हूँ।। १।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वत्र व्यापक, दोषनिवारक परमात्मा तेजस्वरूप है , जैसे प्रत्येक प्रकाशयुक्त वस्तु या
प्रकाश तेजस्वरूप होता है , मैं उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए अथवा तेजःस्वरूप अग्नि के लिए आहुति
प्रदान करता हूँ।। २।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वत्र व्यापक, दोषनिवारक परमात्मा ब्रह्मज्योति और ज्ञानविज्ञानस्वरूप है ब्रह्मज्योति


और ज्ञानविज्ञान अग्निसंज्ञक परमात्मा से उत्पन्न अथवा उसका द्योतक है मैं उस परमात्मा की प्राप्ति
हे तु और सबको प्रकाशित करने वाले अग्नि के लिए आहुति प्रदान करता हूँ।। ३।।

मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वत्र व्यापक, दोषनिवारक, प्रकाशस्वरूप परमात्मा प्रकाशस्वरूप एवं प्रकाशक सूर्य से
प्रीति रखने वाला तथा प्राणमयी एवं चंद्रतारक प्रकाशमयी रात्रि से प्रीति रखने वाला है अर्थांत प्रीतिपूवर्क
उनको उत्पन्न कर, प्रकाशित करने वाला है , हमारे द्वारा स्तति
ु किया जाता हुआ वह परमात्मा हमें प्राप्त
हो- हमारी आत्मा में प्रकाशित हो। उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं यज्ञाग्नि में आहुति प्रदान करता
हूँ।।

अधिदै वत पक्ष मे - सबके प्रकाशक सूर्य से और सबके प्रेरक और उत्पादक परमात्मा से संयुक्त और प्राण
एवं चंद्रतारक प्रकाशमयी रात्रि से संयुक्त भौतिक अग्नि हमारे द्वारा आहुतिदान से प्रशंसित किया जाता
हुआ हमारी आहुतियों का सम्यक प्रकार भक्षण करे और उन्हे वातावरण में व्याप्त कर दे जिससे यज्ञ का
अधिकाधिक लाभ पहुंचे |। ४।।

सायं कालीन आहुति के शेष समान मन्त्र

ओम ् भूरग्नये प्राणाय स्वाहा। इदमग्नये प्राणाय - इदं न मम।। १।।

ओम ् भुवर्वायवेऽपानाय स्वाहा। इदं वायवेऽपानाय -इदं न मम।। २।।

ओम ् स्वरादित्याय व्यानाय स्वाहा। इदमादित्याय व्यानाय -इदं न मम।। ३।।


ओम ् भूर्भुवः स्वरिग्नवाय्वादित्येभ्यः प्राणापानव्यानेभ्यः स्वाहा।

इदमग्निवाय्वादित्येभ्यः प्राणापानव्यानेभ्यः - इदं न मम।। ४।।

ओम ् आपो ज्योतीरसोऽमत
ृ ं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरों स्वाहा।। ५।।

ओम ् यां मेधां दे वगणाः पितरश्चोपासते। तया मामद्य मेधयाऽग्ने मेधाविनं कुरू स्वाहा।। ६।।

ओम ् विश्वानि दे व सवितर्दुरितानि परासव


ु । यद भद्रं तन्न आ सव
ु स्वाहा।। ७।।

अग्ने नय सप
ु था राय अस्मान विश्वानि दे व वयन
ु ानि विद्वान।

युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्तिं विधेम स्वाहा।। ८।।

इनका अर्थ प्रातःकालीन मन्त्रों में किया जा चुका है ।

गायत्री मन्त्र[संपादित करें ]

अब तीन बार गायत्री मन्त्र से आहुति दे वें

ॐ भर्भु
ू वः स्वः तत्सवितुर्वरे ण्यं भर्गो दे वस्य धीमहि |

धियो यो नः प्रचोदयात ् स्वाहा।।

उस प्राणस्वरूप, दःु खनाशक, सुखस्वरूप, श्रेष्ठ, तेजस्वी, पापनाशक, दे वस्वरूप परमात्मा को हम अन्तःकरण
में धारण करें । वह परमात्मा हमारी बुद्धि को सन्मार्ग में प्रेरित करे ।

पर्णा
ू हुति[संपादित करें ]

इस मन्त्र से तीन बार घी से पूर्णाहुति करें

ओम ् सर्वं वै पूर्णं स्वाहा।।

मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक, परमेश्वर ! आप की कृपा से निश्चयपूर्वक मेरा आज का यह समग्र यज्ञानुष्ठान पूरा हो


गया है मैं यह पूर्णाहुति प्रदान करता हूँ।

पूर्णाहुति मन्त्र को तीन बार उच्चारण करना इन भावनाओं का द्योतक है कि शारीरिक, आत्मिक और
सामाजिक तथा पथि
ृ वी, अन्तिरक्ष और द्युलोक के उपकार की भावना से, एवं आध्यात्मिक, आधिदै विक और
आधिभौतिक सुखों की प्राप्ति हेतु किया गया यह यज्ञानुष्ठान पूर्ण होने के बाद सफल सिद्ध हो। इसका
उद्देश्य पर्ण
ू हो।

।। इति अग्निहोत्रमन्त्राः।।

You might also like