Shanti Havan
Shanti Havan
Shanti Havan is performed to bring about peace within the home ,to bless your family
members the whole dynasty.
Graha Shanti
The nine planets as well as the Sun and the whole Cosmos is brought to your presence to
worship.Usually this is done at the time of marriage and done on many occasions when ever
a wish is fulfilled,
HAVANAM:
Is the term for a sacred purifying ritual in Hinduism that involves a fire ceremony. It is a ritual of
sacrifice made to the fire god Agni. After lighting a Havan Kund (sacrificial fire), objects such as fruits,
honey, or wooden goods are put into the sacred fire. If there are any spirits that are evil around you
or even inside you they get burned off in the sacred fire. It is believed that this sacrifice will bring
health, happiness, luck and prosperity.
NEEDS:
Ghi 200gm;
Samagri 400gm;
Sweet (Halva);
Dry Wood;
Dhoop; Camphor;
Roli or Haldi and Chaval for Tika;
Kalava; Flower;
Matches;
Havan Kund;
4 Bowls,
4 Spoons,
1 Lota,
4 Plates,
1 big spoon,
Metal bowl to heat Ghi;
Diya with cotton wick (you can use a small bowl for this if need be).
PREPARE:
Person doing havan should sit on the south (facing north) and head of household should sit in the
west facing east. Other attendees can sit anywhere. Put some water in the 4 bowls and some
samagri in the 3 plates for attendees use during the Havan. The 4th is the main plate used below.
Set up the diya by putting some Ghi and the cotton wick in it. Put some halwa (or other sweet stuff)
in plate.
The following practices vary, the below is one of them. Almost all of this is optional .Tie some kalava
around the Lota and fill it with water and place near Havan Kund's south west corner. Tie some
kalava around a small piece of wood stick and put in plate. Put some roli or haldi and some chaval in
the same plate (we will use this for tika). Put a few flowers in the same plate.
Prepration is now done - lets start the chants.
AACHMAN MANTRAS:
[Take water in Right hand : 3 times]
Om amrito pastaran masi svaha | [Drink water]
Om amrita pidhaan masi svaha | [Drink water]
Om satyam yash shreer mayi shree shrya taam svaha | [ Drink water]
[Wash Hands. Now take water in Left and use mid two Right hand fingers to touch. Right then Left ]
Om vaangma aasye stu | {Mouth}
Om nasorme praano stu | {Nose}
Om aakshor me chak shur astu | {Eyes}
Om karnyor me shrotram astu | {Ears}
Om bahu vor me balam astu | {Arms}
Om uur vorma ojo stu | {Knees}
Om arishtaani megaani tanoo stanva mi sah santu | {All Over}
VISHWANI DEVA:
Om vishwaani deva savitur duri taani paraa suva | yad bhad ram tanna aasuva |
Om hiranya garbha samavarta taagre bhootasya jaata patirek aaseet | sadaa dhaar prithvi
dhyamu te maam kasmayee devaa ya havishaa vidhema |
Om yaatmada balada yasya vishve upaasate prashisham yasya deva yasya chhaaya
amritam yasya mrityu kasmayee devaa ya havishaa vidhema |
Om yapraanato nimi shato mahitvaik idraajaa jagato babhoova | ya eeshe asya dwipadash
chatush pada kasmai devaa ya havishaa vidhema |
Om yendhyo rugra prithvi ch dridha yen svastam bhi tam yen naak | Yo antariksha rajso
viman kasmayee deva ya havisha vidhema |
Om prjaapate natva deta nyan yo vishwa jaataani prita vabhoova | yatka maste juhu
mastanno astu vayam syaam patayo rayeenaam |
Om sano bandhur janita savidhata dhaa maa ni veda bhuva naani vishwa | yatra devaa amrit
maan shaa naastri tee ye dhaa manna dhyai rayanta |
Om agne naya supatha raaye aasmaan vishwani deva vayu naani vidwaan | Yuyo dhyas ma
ju hu raana me no bhuyish thaante naam unktim vidhema |
WATER MANTRAS:
Om adi.tain.u.manya’sva | [Sprinkle water in the East]
Om anu.matain.u.manya’sva | [Sprinkle water in the West]
Om saras.vat.tyan.u.manya’sva [Sprinkle water in the North]
Om deva savita: pra.suva yagyam pra.suva yagya.patim bhagaaya | divyo gandharva:
ke.ta.puh: ke.tanna punaatu vaa.chas.patir.vaa.cham.na: sva.datu | [Sprinkle water: East-South-
West-North-East]
GHI AND SWEET STUFF AAHUTI [Put in Ghi and a little bit of the Halwa or other sweet stuff into
the fire as directed below]
Om agnaye svaha | id.m-agnaye idanna-mamah: | [North Side]
Om somaaya svaha | id.m-somaaya idanna-mamah: | [South Side]
Om prajaa.pataye svaha | idam prajaa.pataye idanna-mamah: | [Center]
Om indraa.ya svaha | idam indraa.ya idanna-mamah: | [Center]
GHI and SAMAGRI MANTRAS
[Add Ghi as before. Attendees to add samagri on svaha]
MORNING MANTRAS:
Om sooryo jyotir.jyoti: surya: svaha |
Om sooryo varcho.jyotir.varcha: svaha |
Om jyoti: soorya: sooryo.jyoti: svaha |
Om sajur.de.vain savitra sajoo-ru.sha.sen.dra.vatyaa | jushan^u: sooryo vetu svaha |
Om bhur.agnaye.praan^aye svaha | id.m-agnaye praan^aya idanna-mamah: |
Om bhuvar.vaa.ya.ve paa.naa.ya svaha | id-m vaa.ya.ve paa.naa.ya idanna-mamah: |
Om svara.dityaay vya.naaya svaha | id-m-aadityaay vya.naaya idanna-mamah: |
Om bhur bhuvah: swaragni.vaa.ya.va.di.te.bhya: praa.n^aa.paa.na vyaa.nai.bhya: svaha | idr-
magna vaaya.vaa.di.te.bhya: praa.n^aa.paa.na vyaa.ne.bhya: idanna-mamah: |
Om aapo jyoti raso-amritam brahma bhur bhuvah: svarom svaha |
Om yaam me.dhaam deva ga.n^aa: pita.rashcho.paa.sate | Tayaa
maa.m.dh.ya.me.dha.yaagne me.dhaa vinam kuroo svaha |
Om vishwani deva savitur duri taani para suva | yad bhad.ram tanna aasuva svaha |
Om agne naya supatha raaye asmaan vishwaani deva vayu.naani vidwaan | Yuyo
dhyas.ma.ju.hu.raa.n^a.me.no bhuyish.th^aante na.m: unktim vidhema svaha |
EVENING MANTRAS:
Om agnir.jyotir.jyotir.agni: svaha |
Om agnir.varcho.jyotir.varchaa: svaha | [Silent MANTRA]
Om agnir.jyotir.jyotir.agni: svaha | [Do not speak this out. Do this one in Mind Only]
Om sajur de.vain savitra saju.ra.traindra.vatya jushan^o agnir.vetu svaha |
Om bhur.agnaye.prn^aye svaha |
Om bhuvar.vaa.yave-paa.naa.ya svaha |
Om svara.dityaay vya.naaya svaha |
Om bhur bhu.vah: sva.ragni.vaaya.vaa.di.te.bhya: praa.n^aa.paa.na vyaa.ne.bhya: svaha |
Om aapo jyoti raso-amritam brahma bhur bhu.vah: svarom svaha | [Do GAYTRI MANTRA 3
times ]
Om bhur bhuvah: svaha: tat savitur varn^ae-niyam bhargo devasya dhi mahi dhiyo yona
pracho da.ya-t svaha | [1] [2] [3]
[Do VISHWANI DEVA 3 times]
Om vishwaani deva savitur duri taani para suva | yad bhad.ram tanna aasuva svaha | [1] [2]
[3]
PURNA AHUTI [ All remaining ghi and samagri into the fire: do 3 times]
Om sar.vang.vayi purn^am svaha | [1] [2] [3]
SHANTI:
Om shanti antariksha shanti: prithvi shanti rapa: shantir-oshadhaya: shanti: |
vanaspataya: shantir-vish.ve.deva: shantir-brahma shanti: sarvatram shanti: shanti-reva shanti: saa
maa shanti-re.dhi | Om shanti-sh-shanti-sh-shanti |
AARTI:
END OF MAIN HAVAN:
Tie kalava around the wrist of all participants. Right hand for all kids and men, left for women. Add a
bit of water to roli/haldi and do tilak. Serve out the halwa (or other sweet stuff) as the "prasaad". The
havan kund should be allowed to burn down to ashes on its own, but if necessary, use water to shut it
down. The havan kund can be moved to the outside of the house or other place as need be. If the
dwelling has a garden - empty the ashes into the soil. Similarly, empty the water used in the havan
into the garden or even any potted plants if possible. Adapt as parctical.
WHAT ARE THE RITES (RITUALS) ?
Life of all Human Beings, according to all civilizations including Aryan, is composed of two parts
Mortal & Immortal, depending on one another, like 2 sides of a coin. Another thing to be noted is
that this world is the result of visible & invisible things. Personal as well as whole mankind's
continuous efforts are directed toward nothing but attainment of dual Happiness. However the
definition of happiness is subject to person, time & place. Man has identified long ago the need of
divine support for the fulfillment of every wish, every achievement, beside human hard tries.
Keeping in mind welfare of the person & mankind as whole, at different places & at different times
many Sages,Profets & Saints laid down the laws & bylaws to direct human behavior, which later
came to be known as "Religon". The Practices like worships,prayers which were formulated
according to these guidelines to achieve the Blessings of Almighty, to acquire alignment of invisible
with visible can be termed as " Religious Rites or Rituals"
||अथ अग्निहोत्रमंत्र:||
अनुक्रम
[छुपाएँ]
इससे पहला
ॐ अमत
ृ ोपस्तरणमसि स्वाहा। १।
इससे दस
ू रा
ॐ अमत
ृ ापिधानमसि स्वाहा। २।
इससे तीसरा
हे सर्वरक्षक ईश्वर सत्याचरण, यश एवं प्रतिष्ठा. विजयलक्ष्मी, शोभा धन-ऐश्वर्य मुझमे स्थित हों, यह मैं
सत्यनिष्ठापूर्वक प्रार्थना करता हूँ और सष्ु ठूक्रिया आचमन के सदृश आपको अपने अंत:करण में ग्रहण
करता हूँ।। 3।।
इसका प्रयोजन है -शरीर के सभी महत्त्वपूर्ण अंगों में पवित्रता का समावेश तथा अंतः की चेतना को जगाना
ताकि यज्ञ जैसा श्रेष्ठ कृत्य किया जा सके। बाएँ हाथ की हथेली में जल लेकर दाहिने हाथ की उँ गलियों
को उनमें भिगोकर बताए गए स्थान को मंत्रोच्चार के साथ स्पर्श करें ।
ॐ वाङ्म आस्येऽस्तु ॥
ॐ नसोर्मे प्राणोऽस्तु ॥
ॐ अक्ष्णोर्मे चक्षुरस्तु ॥
ॐ कर्णयोर्मे श्रोत्रमस्तु ॥
ॐ बाह्वोर्मे बलमस्तु ॥
ॐ ऊर्वोर्म ओजोऽस्तु ॥
मंत्रार्थ – हे रक्षक परमेश्वर! मैं आपसे प्रार्थना करता हूँ कि मेरे मुख में वाक इन्द्रिय पूर्ण आयुपर्यन्त
स्वास्थ्य एवं सामर्थ्य सहित विद्यमान रहे ।
हे रक्षक परमेश्वर! मेरे दोनों नासिका भागों में प्राणशक्ति पूर्ण आयुपर्यन्त स्वास्थ्य एवं सामर्थ्यसहित
विद्यमान रहे ।
हे रक्षक परमेश्वर! मेरी जंघाओं में बल-पराक्रम सहित सामर्थ्य पूर्ण आयुपर्यन्त विद्यमान रहे।
हे रक्षक परमेश्वर! मेरा शरीर और अंग-प्रत्यंग रोग एवं दोष रहित बने रहें , ये अंग-प्रत्यंग मेरे शरीर के
साथ सम्यक् प्रकार संयक्
ु त हुए सामर्थ्य सहित विद्यमान रहें ।
ईश्वर की स्तति
ु - प्रार्थना – उपासना के मंत्र[संपादित करें ]
मंत्रार्थ – हे सब सुखों के दाता ज्ञान के प्रकाशक सकल जगत के उत्पत्तिकर्ता एवं समग्र ऐश्वर्ययुक्त
परमेश्वर! आप हमारे सम्पर्ण
ू दर्गु
ु णों, दर्व्य
ु सनों और दख
ु ों को दरू कर दीजिए और जो कल्याणकारक गण
ु ,
कर्म, स्वभाव, सुख और पदार्थ हैं, उसको हमें भलीभांति प्राप्त कराइये।
स दाधार पथि
ृ वीं द्यामुतेमां कस्मै दे वाय हविषा विधेम ॥२॥
मंत्रार्थ – सष्टि
ृ के उत्पन्न होने से पूर्व और सष्टि
ृ रचना के आरम्भ में स्वप्रकाशस्वरूप और जिसने
प्रकाशयुक्त सूर्य, चन्द्र, तारे , ग्रह-उपग्रह आदि पदार्थों को उत्पन्न करके अपने अन्दर धारण कर रखा है , वह
परमात्मा सम्यक् रूप से वर्तमान था। वही उत्पन्न हुए सम्पर्ण
ू जगत का प्रसिद्ध स्वामी केवल अकेला एक
ही था। उसी परमात्मा ने इस पथ्ृ वीलोक और द्युलोक आदि को धारण किया हुआ है , हम लोग उस
सुखस्वरूप, सष्टि
ृ पालक, शुद्ध एवं प्रकाश-दिव्य-सामर्थ्य युक्त परमात्मा की प्राप्ति के लिये ग्रहण करने
योग्य योगाभ्यास व हव्य पदार्थों द्वारा विशेष भक्ति करते हैं।
यस्य छायाऽमत
ृ ं यस्य मत्ृ य:ु कस्मै दे वाय हविषा विधेम ॥३॥
मंत्रार्थ – जो प्राणधारी चेतन और अप्राणधारी जड जगत का अपनी अनंत महिमा के कारण एक अकेला ही
सर्वोपरी विराजमान राजा हुआ है , जो इस दो पैरों वाले मनुष्य आदि और चार पैरों वाले पशु आदि प्राणियों
की रचना करता है और उनका सर्वोपरी स्वामी है , हम लोग उस सुखस्वरूप एवं प्रजापालक शुद्ध एवं
प्रकाशस्वरूप, दिव्यसामर्थ्ययुक्त परमात्मा की प्रप्ति के लिये योगाभ्यास एवं हव्य पदार्थों द्वारा विशेष
भक्ति करते हैं।
मंत्रार्थ – जिस परमात्मा ने तेजोमय द्युलोक में स्थित सूर्य आदि को और पथि
ृ वी को धारण कर रखा है ,
जिसने समस्त सख
ु ों को धारण कर रखा है , जिसने मोक्ष को धारण कर रखा है , जो अंतरिक्ष में स्थित
समस्त लोक-लोकान्तरों आदि का विशेष नियम से निर्माता धारणकर्ता, व्यवस्थापक एवं व्याप्तकर्ता है , हम
लोग उस शुद्ध एवं प्रकाशस्वरूप, दिव्यसामर्थ्ययुक्त परमात्मा की प्रप्ति के लिये ग्रहण करने योग्य
योगाभ्यास एवं हव्य पदार्थों द्वारा विशेष भक्ति करते हैं।
यत्कामास्ते जह
ु ु मस्तन्नो अस्तु वयं स्याम पतयो रयीणाम ् ॥६॥
यत्र दे वा अमत
ृ मानशाना स्तत
ृ ीये धामन्नध्यैरयन्त ॥७॥
मंत्रार्थ – वह परमात्मा हमारा भाई और सम्बन्धी के समान सहायक है , सकल जगत का उत्पादक है , वही
सब कामों को पूर्ण करने वाला है । वह समस्त लोक-लोकान्तरों को, स्थान-स्थान को जानता है । यह वही
परमात्मा है जिसके आश्रय में योगीजन मोक्ष को प्राप्त करते हुए, मोक्षानन्द का सेवन करते हुए तीसरे
धाम अर्थात परब्रह्म परमात्मा के आश्रय से प्राप्त मोक्षानन्द में स्वेच्छापूर्वक विचरण करते हैं। उसी
परमात्मा की हम भक्ति करते हैं।
ॐ भर्भु
ू व: स्व: ॥
मंत्रार्थ – हे सर्वरक्षक परमेश्वर! आप सब के उत्पादक, प्राणाधार सब द:ु खों को दरू करने वाले सख
ु स्वरूप
एवं सख
ु दाता हैं। आपकी कृपा से मेरा यह अनष्ु ठान सफल होवे। अथवा हे ईश्वर आप सत, चित्त,
आनन्दस्वरूप हैं। आपकी कृपा से यह यज्ञीय अग्नि पथि
ृ वीलोक में , अन्तरिक्ष में , द्युलोक में विस्तीर्ण
होकर लोकोपकारक सिद्ध होवे।
ॐ भर्भु
ू व: स्वर्द्यौरिव भूम्ना पथि
ृ वीव वरिम्णा।
तस्यास्ते पथि
ृ वि दे वयजनि पष्ृ ठे ऽग्निमन्नादमन्नाद्यायादधे ॥
ॐ उद् बध्
ु यस्वाग्ने प्रतिजागहि
ृ त्व्मिष्टापर्ते
ू सं सज
ृ ेथामयं च।
मंत्रार्थ – मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करता हुअ यहाँ कामना करता हूँ कि हे यज्ञाग्ने ! तू भलीभांति
उद्दीप्त हो और प्रत्येक समिधा को प्रज्वलित करती हुई पर्याप्त ज्वालामयी हो जा। तू और यह यजमान
इष्ट और पूर्त्त कर्मों को मिल्कर सम्पादित करें । इस अति उत्कृष्ट, भव्य और अत्युच्च यज्ञशाला में सब
विद्वान और यज्ञकर्त्ता जन मिलकर बैठें।
घत
ृ की तीन समिधायें रखने के मंत्र
मन्त्रार्थ- मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करता हुआ कामना करता हूँ कि हे सब उत्पन्न पदार्थों के
प्रकाशक अग्नि! यह समिधा तेरे जीवन का हे तु है ज्वलित रहने का आधार है । उस समिधा से तू प्रदीप्त
हो, सबको प्रकाशित कर और सब को यज्ञीय लाभों से लाभान्वित कर और हमें संतान से, पशु सम्पित्त से
बढ़ा। ब्रह्मतेज (विद्या, ब्रह्मचर्य एवं अध्यात्मिक तेज से और अन्नादि धन-ऐश्वयर् तथा भक्षण एवं भोग-
सामथ्यर् से समद्ध
ृ कर। मैं त्यागभाव से यह समिधा- हवि प्रदान करना चाहता हूँ | यह आहुति जातवेदस
संज्ञक अग्नि के लिए है , यह मेरी नही है ||1||
इन दो मन्त्रों से दस
ू री समिधा रखें
ओं समिधाग्निं दव
ु स्यत घत
ृ ैर्बोधयतातिथम ् |
सुसमिद्धाय शोचिषे घत
ृ ं तीव्रं जुहोतन अग्नये जातवेदसे स्वाहा।
मन्त्रार्थ- मैं सर्वरक्षक परमेश्वर के स्मरणपूर्वक वेद के आदे श का कथन करता हूँ कि हे मनुष्यों! अच्छी
प्रकार प्रदीप्त ज्वालायुक्त जातवेदस ् संज्ञक अग्नि के लिए वस्तुमात्र में व्याप्त एवं उनकी प्रकाशक अग्नि
के लिए उत्कृष्ट घतृ की आहुतियाँ दो . मैं त्याग भाव से समिधा की आहुति प्रदान करता हूँ यह आहुति
जातवेदस ् संज्ञक माध्यमिक अग्नि के लिए है यह मेरी नहीं।। ३।। इस मन्त्र से तीसरी समिधा रखें।
तन्त्वा समिदि्भरङि्गरो घत
ृ ेन वर्द्धयामसि।
मन्त्रार्थ - मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करते हुए यह कथन करता हूँ कि हे तीव्र प्रज्वलित यज्ञाग्नि!
तुझे हम समिधायों से और धत ृ ाहुतियों से बढ़ाते हैं। हे पदार्थों को मिलाने और पथ
ृ क करने की महान
शक्ति से सम्पन्न अग्नि ! तू बहुत अधिक प्रदीप्त हो, मैं त्यागभाव से समिधा की आहुति प्रदान करता हूँ।
यह अंगिरस संज्ञक पथि
ृ वीस्थ अग्नि के लिए है यह मेरी नहीं है ।
मन्त्रार्थ- मैं सर्वरक्षक परमेश्वर का स्मरण करता हुआ कामना करता हूँ कि हे सब उत्पन्न पदार्थों के
प्रकाशक अग्नि! यह धत ृ जो जीवन का हेतु है ज्वलित रहने का आधार है । उस धत
ृ से तू प्रदीप्त हो और
ज्वालाओं से बढ़ तथा सबको प्रकाशित कर = सब को यज्ञीय लाभों से लाभान्वित कर और हमें संतान से,
पशु सम्पित्त से बढ़ा। विद्या, ब्रह्मचर्य एवं आध्यात्मिक तेज से और अन्नादि धन ऐश्वर्य तथा भक्षण एवं
भोग सामर्थ्य से समद्ध
ृ कर। मैं त्यागभाव से यह धत
ृ प्रदान करता हूँ। यह आहुति जातवेदस संज्ञक अग्नि
के लिए है , यह मेरी नहीं है | ||१||
ओम ् अदितेऽनम
ु न्यस्व।।
ओम ् अनुमतेऽनुमन्यस्व।।
मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक यज्ञीय एवं ईश्वरीय संस्कारों के अनुकूल बुद्धि बनाने में समर्थ परमात्मन! मेरे इस
यज्ञकर्म का अनुकूलता से अनुमोदन कर अर्थात यह यज्ञनुष्ठान आप की कृपा से सम्पन्न होता रहे ।
अथवा, पश्चिम दिशा में जल सिञ्चन के सदृश मैं यज्ञीय पवित्र भावनाओं का प्रचार-प्रसार आपकी कृपा से
कर सकंू , इस कार्य में मेरी सहायता कीजिये।
ओम ् सरस्वत्यनुमन्यस्व।।
मन्त्रार्थ-हे सर्वरक्षक प्रशस्त ज्ञानस्वरूप एवं ज्ञानदाता परमेश्वर! मेरे इस यज्ञकर्म का अनुमोदन कर अर्थात
आप द्वारा प्रदत्त उत्तम बुद्वि से मेरा यह यज्ञनुष्ठान सम्यक विधि से सम्पन्न होता रहे। अथवा, उत्तर
दिशा में जलसिञ्चन के सदृश मैं यज्ञीय ज्ञान का प्रचार-प्रसार आपकी कृपा से करता रहूँ, इस कार्य में मेरी
सहायता कीजिये।
मन्त्रार्थ-- हे सर्वरक्षक दिव्यगुण शक्ति सम्पन्न सब जगत के उत्पादक परमेश्वर! मेरे इस यज्ञ कर्म को
बढाओ। आनन्द, ऐश्वर्य आदि की प्राप्ति के लिए याग्यकर्त्ता को यज्ञकर्म की अभिवद्धि
ृ के लिए और
अधिक प्रेरित करो। आप विलक्षण ज्ञान के प्रकाशक हैं पवित्र वेदवाणी अथवा पवित्र ज्ञान के आश्रय हैं,
ज्ञान-विज्ञान से बुद्धि मन को पवित्र करने वाले हैं, अतः हमारे बुद्धि-मन को पवित्र कीजिये। आप वाणी के
स्वामी हैं, अतः हमारी वाणी को मधरु बनाइये। अथवा, चारों दिशायों में जल सिञ्चन के सदृश मैं यज्ञीय
पवित्र भावनाओं का प्रचार-प्रसार कर सकँू , इस कार्य के लिए मुझे उत्तम ज्ञान, पवित्र आचरण और मधुर-
प्रशस्त वाणी में समर्थ बनाइये।
इस मन्त्र से वेदी के उत्तर भाग में जलती हुई समिधा पर आहुति दे वें।
इस मन्त्र से वेदी के दक्षिण भाग में जलती हुई समिधा पर आहुति दे वें।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक परमऐश्वर्य-सम्पन्न तथा उसके दाता परमेश्वर के लिए मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ।
अथवा ऐश्वयर्शाली, शक्तिशाली वायु व विद्यत ु के लिए यह आहुति प्रदान करता हूँ।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वगतिशील सबका प्रेरक परमात्मा प्रकाशस्वरूप है और प्रत्येक प्रकाशस्वरूप वस्तु या
ज्योति परमात्ममय = परमेश्वर से व्याप्त है । उस परमेश्वर अथवा ज्योतिष्मान उदयकालीन सूर्य के लिए
मैं यह आहुति दे ता हूं।। १।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वगतिशील और सबका प्रेरक परमात्मा तेजस्वरूप है , जैसे प्रकाश तेजस्वरूप होता है ,
उस परमात्मा अथवा तेजःस्वरूप प्रातःकालीन सूर्य के लिए मैं यह आहुति दे ता हूं।। २।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वव्यापक, सर्वत्रगतिशील परमात्मा सर्वोत्पादक, प्रकाश एवं प्रकाशक सूर्य से प्रीति रखने
वाला, तथा ऐश्वयर्शाली = प्रसन्न्ता, शक्ति तथा धनैश्वर्य दे ने वाली प्राणमयी उषा से प्रीति रखनेवाला है
अर्थात प्रीतिपूर्वक उनको उत्पन्न कर प्रकाशित करने वाला है , हमारे द्वारा स्तति
ु किया हुआ वह परमात्मा
हमें प्राप्त हो = हमारी आत्मा में प्रकाशित हो। उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं यज्ञाग्नि में आहुति
प्रदान करता हूं। अथवा सबके प्रेरक और उत्पादक परमात्मा से संयुक्त और प्रसन्नता, शक्ति, ऐश्वयर्युक्त
उषा से संयुक्त प्रातःकालीन सूर्य हमारे द्वारा आहुतिदान का सम्यक् प्रकार भक्षण करे और उनको
वातावरण में व्याप्त कर दे , जिससे यज्ञ का अधिकाधिक लाभ हो।। ४।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सबके उत्पादक एवं सतस्वरूप, सर्वत्र व्यापक, प्राणस्वरूप परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं
यह आहुति दे ता हूं। यह आहुति अग्नि और प्राणसंज्ञक परमात्मा के लिए है । यह मेरी नही है । अथवा
परमेश्वर के स्मरणपूर्वक, पथि
ृ वीस्थानीय अग्नि के लिए और प्राणवायु की शद्धि
ु के लिए मैं यह आहुति
प्रदान करता हूँ।। १।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सब दख
ु ों से छुड़ाने वाले और चित्तस्वरूप सर्वत्र गतिशील दोषों को दरू करने वाले
परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं आहुति प्रदान करता हूँ। यह आहुति वायु और अपान संज्ञक परमात्मा के
लिए है । यह मेरी नहीं है । अथवा परमेश्वर के स्मरणपर्वू क अन्तिरक्षस्थानीय वायु के लिए और अपान वायु
की शुद्धि के लिए मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ।। २।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सुखस्वरूप एवं आनन्दस्वरूप अखण्ड और प्रकाशस्वरूप सर्वत्र व्याप्त परमात्मा की
प्राप्ति के लिए मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ। यह आहुति आदित्य और व्यान संज्ञक परमात्मा के लिए
है । यह मेरी नहीं है । अथवा सर्वरक्षक परमात्मा के स्मरणपूवर्क , द्युलोकस्थानीय सूर्य के लिए और व्यान
वायु की शुद्धि के लिए यह आहुति प्रदान करता हूँ। यह आहुति आदित्य और व्यान वायु के लिए है , यह
मेरी नही है ।। ३।।
ओम ् आपो ज्योतीरसोऽमत
ृ ं ब्रह्म भूभुर्वः स्वरों स्वाहा।। ५।।
मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक परमेश्वर आप सर्वव्यापक, सर्वप्रकाशस्वरूप एवं प्रकाशक, उपासकों द्वारा रसनीय,
आस्वादनीय, आनन्द हे तु उपासनीय, नाशरिहत, अखण्ड, अजरअमर, सबसे महान, प्राणाधार और सतस्वरूप,
दख
ु ों को दरू करने वाले और चितस्वरूप, सुखस्वरूप एवं सख
ु प्रदाता और आनन्दस्वरूप, सबके रक्षा
करनेवाले हैं। ये सब आपके नाम हैं, इन नामों वाले आप परमेश्वर की प्राप्ति के लिए मैं आहुति प्रदान
करता हूँ।।
ओम ् यां मेधां दे वगणाः पितरश्चोपासते। तया मामद्य मेधयाऽग्ने मेधाविनं कुरू स्वाहा।। ६।।
मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक ज्ञानस्वरूप परमेश्वर ! जिस धारणावती = ज्ञान, गुण, उत्तम विचार आदि को धारण
करने वाली बुद्धि की दिव्य गुणों वाले विद्वान और पालक जन माता-पिता आदि ज्ञानवद्ध
ृ और वयोवद्ध
ृ
जन उपासना करते हैं अर्थात चाहते हैं और उसकी प्राप्ति के लिये यत्नशील रहते हैं उस मेधा बद्धि
ु से
मुझे आज मेधा बुद्धि वाला बनाओ। इस प्रार्थना के साथ मैं यह आहुति प्रदान करता हूँ।।
मन्त्रार्थ- हे सर्वरक्षक दिव्यगुणशक्तिसम्पन्न, सबके उत्पादक और प्रेरक परमात्मन!् आप कृपा करके हमारे
सब दग
ु ुर्ण, दव्ु यर्सन और दख
ु ों को दरू कीजिए और जो कल्याणकारक गुण, कर्म, स्वभाव हैं उनको हमें
भलीभांति प्राप्त कराइये।।
अग्ने नय सप
ु था राय अस्मान विश्वानि दे व वयन
ु ानि विद्वान।
युयोध्यस्मज्जुहुराणमेनो भूयिष्ठां ते नम उक्ति विधेम स्वाहा।। ८।।
ओम ् सजर्दे
ू वेन सवित्रा सजरु ात्र्येन्द्रवत्या जष
ु ाणो अग्निर्वेतु स्वाहा।। ४।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वत्र व्यापक, दोषनिवारक परमात्मा ज्योतिस्वरूप = प्रकाशस्वरूप है और प्रत्येक ज्योति
या ज्योतियुक्त पदार्थ अग्निसंज्ञक परमात्मा से व्याप्त है । मैं उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए अथवा
ज्योतिःस्वरूप अग्नि के लिए आहुति प्रदान करता हूँ।। १।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वत्र व्यापक, दोषनिवारक परमात्मा तेजस्वरूप है , जैसे प्रत्येक प्रकाशयुक्त वस्तु या
प्रकाश तेजस्वरूप होता है , मैं उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए अथवा तेजःस्वरूप अग्नि के लिए आहुति
प्रदान करता हूँ।। २।।
मन्त्रार्थ- सर्वरक्षक, सर्वत्र व्यापक, दोषनिवारक, प्रकाशस्वरूप परमात्मा प्रकाशस्वरूप एवं प्रकाशक सूर्य से
प्रीति रखने वाला तथा प्राणमयी एवं चंद्रतारक प्रकाशमयी रात्रि से प्रीति रखने वाला है अर्थांत प्रीतिपूवर्क
उनको उत्पन्न कर, प्रकाशित करने वाला है , हमारे द्वारा स्तति
ु किया जाता हुआ वह परमात्मा हमें प्राप्त
हो- हमारी आत्मा में प्रकाशित हो। उस परमात्मा की प्राप्ति के लिए मैं यज्ञाग्नि में आहुति प्रदान करता
हूँ।।
अधिदै वत पक्ष मे - सबके प्रकाशक सूर्य से और सबके प्रेरक और उत्पादक परमात्मा से संयुक्त और प्राण
एवं चंद्रतारक प्रकाशमयी रात्रि से संयुक्त भौतिक अग्नि हमारे द्वारा आहुतिदान से प्रशंसित किया जाता
हुआ हमारी आहुतियों का सम्यक प्रकार भक्षण करे और उन्हे वातावरण में व्याप्त कर दे जिससे यज्ञ का
अधिकाधिक लाभ पहुंचे |। ४।।
ओम ् आपो ज्योतीरसोऽमत
ृ ं ब्रह्म भूर्भुवः स्वरों स्वाहा।। ५।।
ओम ् यां मेधां दे वगणाः पितरश्चोपासते। तया मामद्य मेधयाऽग्ने मेधाविनं कुरू स्वाहा।। ६।।
अग्ने नय सप
ु था राय अस्मान विश्वानि दे व वयन
ु ानि विद्वान।
ॐ भर्भु
ू वः स्वः तत्सवितुर्वरे ण्यं भर्गो दे वस्य धीमहि |
उस प्राणस्वरूप, दःु खनाशक, सुखस्वरूप, श्रेष्ठ, तेजस्वी, पापनाशक, दे वस्वरूप परमात्मा को हम अन्तःकरण
में धारण करें । वह परमात्मा हमारी बुद्धि को सन्मार्ग में प्रेरित करे ।
पर्णा
ू हुति[संपादित करें ]
पूर्णाहुति मन्त्र को तीन बार उच्चारण करना इन भावनाओं का द्योतक है कि शारीरिक, आत्मिक और
सामाजिक तथा पथि
ृ वी, अन्तिरक्ष और द्युलोक के उपकार की भावना से, एवं आध्यात्मिक, आधिदै विक और
आधिभौतिक सुखों की प्राप्ति हेतु किया गया यह यज्ञानुष्ठान पूर्ण होने के बाद सफल सिद्ध हो। इसका
उद्देश्य पर्ण
ू हो।
।। इति अग्निहोत्रमन्त्राः।।