Exam2Cracks.

com

IWÿò@û
cû¤còK aýûKeY
(ନବମ ଓ ଦଶମ ùgâYú)

_âKûgK
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 Exam2Cracks.com

cû¤còK aýûKeY
(^ac ùgâYú)

_âKûgK
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 Exam2Cracks.com

cû¤còK aýûKeY
(^ac ùgâYú)

IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû @^êùcû\òZ I _âKûgòZ

© iaðÊZß iõelòZ

ùfLKcŠkú :
WKÖe aûCeòa§ê iûjê (icúlK)
W. i\û^¦ ^ûdK
WKÖe eûcP¦â ^ûdK
_ŠòZ bì_ZòbìhY cògâ

iõù~ûR^û :
WKÖe cú^ûlú \ûi

_â[c iõÄeY : 2012

@ûUð_êf
gâú ùReKè @ûŠ @`þùiU
aRâKaûUò ùeûWÿ, KUK-1
cê\âY

cìfý : U.
 Exam2Cracks.com

ûû bìcK
ò û ûû

@ûc eûRýe ^ac ùgâYúùe _Xÿ[ê aô û QûZâQûZâúcû^u ^òcù« ‘cû¤còK aýûKeY’

^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉþêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQò ö RûZúd
_ûVýLiWÿû -2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007 @û]ûeùe _âÉêZ Gjò
_êÉKUòùe @býûibòòK Kû~ðýûakúKê MêeêZß \ò@û~ûAQò ö bûhûmû^ @ûjeY Z[û
QûZâQûZâúcû^ue ùKøgkûcôK Z[û _âûùdûMòK \lZû @bòaé¡òùe _êÉKUò ijûdK
ùja ùaûfò @ûgû ö _êÉKe iõ_û\^ûcŠkú, IWÿò@û iòfûai KcòUòe ibýaé¦ I
iõù~ûRòKûuê _eòh\ Ze`eê KéZmZû mû_^ KeêQò ö
_ûVK_ûVòKû Z[û aòhd _XÿûC[ôaû gòlK gòldòZâúcû^ue MV^cìkK cZûcZ
I _eûcgðKê _eaðú iõÄeY ^òcù« ÊûMZ KeêQò ö

ibû_Zò
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 Exam2Cracks.com

ûû @MâùfL ûû

@ûc eûRýe ^ac ùgâYúùe _Xÿê[ôaû Cy aò\ýûkde gòlû[ðúcû^u

_ûAñ ‘cû¤còK aýûKeY’ _êÉKUò _âÉZê ùjûA@Qò û RûZúd _ûVýLiWÿû -2005
Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007 @^êiûùe _êÉKUò fòLôZ û @býûibòòK
_âgÜûakú @û]ûeùe G[ôùe gòlû[ðúcû^ue bûhûmû^ aé¡ò, ^òbêðf fòL^ Kkû
I aýûajûeòK fòL^ ùg÷kú C_ùe ~ù[ûPòZ MêeZê ß \ò@û~ûAQò û aòhd _XÿûC[ôaû
gòlK gòldòZâúcûù^ Gjò flý eLô ùgâYú Klùe @]ôK @býûicìkK _âgÜ
C_iÚû_^ I @ûùfûP^û KeûAùa û Gjò iõKk^ iõ_Kðùe aòm _eûcgð
còkòùf _eaðú iõÄeYùe Kéð_l Zûjûe aòPûe_ìaðK iêaýaiÚû Keòùa
ùaûfò @ûgû û

iõ_û\^ûcŠkú
 Exam2Cracks.com

iìPú

@¤ûd/_ûV _âiw _éÂû

_â[c g±MV^ 01
\ßòZúd i§ò 11
ZéZúd icûi 26
PZê[ð C_iMð 40
_c Ké\« 52
h Z¡òZ 60
i¯c KûeK I aòbqò 75
@Ác @^êùz\ fòL^ 93
^ac aòmû_^ fòL^ 100
\gc ieKûeú _Zâ I \eLûÉ 105

vvv
 Exam2Cracks.com

_â[c @¤ûd

g± MV^

1.1. @ûi, Zùk ùfLû ~ûA[ôaû a‰ðMêWÿòK aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû ö

(1) U@ (2) YV (3) ejWÿ
(4) @ (5) K (6) L (7) Ne (8) ^Me (9) ieaZ (10) @^aeZ
_â[c]ûWÿòùe [ôaû (1) ‘U@’, (2) ‘YV’ ùe \êA \êAUò a‰ðe còk^ NUòQò, ùjùf ùi[ôùe
ùKøYiò @[ð _âKûg _ûC^ûjó ö _êYò ùijò ]ûWÿòe (3) ‘ejWÿ’ ùe Zòù^ûUò a‰ðe còk^ NUòQò ö ùjùf,
Zjóeê c¤ ùKøYiò @[ð _âKûgòZ ùjC^ûjó ö
\ßòZúd]ûWÿòùe [ôaû ‘@’, ‘K’, ‘L’ @û\ò ùMûUòG ùMûUòG a‰ð ùjûA[ôùf c]ý GMêWÿòKe @[ð
_âKûg Keòaûe lcZû @Qò û
(4) ‘@’ e @[ð aò¾ê (5) ‘K’ e @[ð cÉK, Rk û
(6) ‘L’ e @[ð @ûKûg û
ùijò_eò (7) ‘Ne’ (8) ‘^Me’ (9) ‘ieaZþ’ (10) ‘@^aeZ’ GKû]ôK a‰ðe i¹ògYâ ùe
iéÁò ùjûAQò û Kò«ê _âùZýKe @[ð_âKûg Keòaûe lcZû ejòQò ö aðcû^ @ûùc ù\Lôùf ù~ GKa‰ð aû
GKû]ôK a‰ðe còk^ùe KòQò ^û KòQò @[ð _âKûgòZ ùjCQò ö @[ð _âKûglc Gjò a‰ð aû a‰ðicìje
còk^Kê g± Kêjû~ûG ö
GK a‰ð aû GKû]ôK a‰ð còkòZ ùjûA ùKøYiò @[ð _âKûg Keê[ôùf ZûKê ‘g±’ Kj«ò û
GVûùe aðcû^ _âcûYòZ ùjfû ù~ - _â[c]ûWÿeò a‰ð aû a‰ðicìj (1)eê (3) _~ðý« @[ð _âKûg
Keò_ûeê^[ôaûeê ùiMêWÿòK g± _\aûPý ^êùjñ û Kò«ê \ßòZúd]ûWÿòe (4) eê (10) _~ðý« a‰ð aû a‰ð
icìj @[ð _âKûg Keò _ûeê[ôaûeê ùiMêWÿòK g± _\aûPý û
1
 Exam2Cracks.com
1.2 g±e _âKûe ùb\ :
@^êgúk^eê RYû~ûG ù~ bûhû ùjCQò bûa aò^òcde iaðùgâ cû]ýc û _êYò g±_ê¬ ùjCQ«ò
G bûhûe @w_âZýw i\ég û Gjòcû^uê ù^A ùi ^òRe Kùkae aé¡ò Keòaûùe lc ùjûA[ûG û
ùMûUòG bûhûe g±bŠûeKê flý Kùf RYû~ûG ù~ ùi[ôeê @ù^K ajêKûk]eò @_eòaòðZ
[ôaûùaùk ùKùZK g±e KûkKâùc _eòað^ NUò ^ì@ûeì_ ùjûAQò û ùKùZK g± ùfûKcêLeê ^ìZ^
bûùa iéÁò ùjûA[ôaûùaùk ùKùZK @^ýbûhûeê @ûiò G bûhû ijòZ cògò~ûAQ«ò û Gjò]ûeûe _âPk^
ùjZê ùMûUòG bûhû c]ýùe aòaò]Zû flý Keû~ûA[ûG û @ûc IWÿò@û bûhû c]ý Gjò ]ûeûeê aû\þ
~ûA^ûjó û @]ôK«ê Gjò ]ûeûKê @ûLô @ûMùe eLô bûhûbŠûeKê PûeòbûMùe aòbq Keû~ûAQò û ùiMêWÿòK
ùjfû ~[ûKâùc - ZZþic, Z\þba, ù\gR I ùa÷ù\gòK û
ZZþic :
‘ZZþ’ I ‘ic’ - G \êAUò g± cògâYùe ‘Z›c’ g±Uò MVòZ ùjûAQò û Gjûe @[ð ùjCQò ‘Zûjû
ijòZ icû^’ - @[ðûZþ iõÄéZ bûhû ijòZ icû^ û iõÄéZ bûhûe ùKùZK g± @_eòaðòZ ùjûA
@aòKkeìù_ IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ ùjûA @ûiê@Qò, GMêWÿòKê ZZþic g± Kj«ò û
G_eò ùjaûe KûeY c]ý @Qò û KûeY @û~ðýcûù^ \úNðKûk ]eò bûeZahðùe aiZòiÚû_^
Keò@ûiòQ«ò ö ùijòcû^ue bûhû ùjCQò iõÄéZ û ùZYê Gjò iõÄéZ bûhûe _âbûa G ù\ge aòbò^Ü bûhû
C_ùe ejò@ûiòQò û ùijò ]ûeûeê IWÿò@û bûhû aû\þ ~ûA^ûjó û C\ûjeYÊeì_ :- ^\ú, @ûKûg, @u,
@ûPû~ðý, iõiûe, _aðZ ... AZýû\ò û
Z\þba :
Gjûe @[ð ùjCQò Zjóeê ba aû RûZ - @[ðûZþ IWÿò@û bûhûe ùKùZK g± iõÄéZ g±cû^ueê
RûZ ùjûAQ«ò û
iõÄéZ - Z\þba (IWÿò@û) eì_
^\ú - ^B Mûbú - MûB
Kì_ - Kì@ MŸðb - M]
jÉú-jûZú ùNûUK - ùNûWÿû
NéZ - Nò@ bìcò - bìAñ
2
ù\gR :
IWÿògûùe _âPkòZ ù\gR g±e Zâòaò] Ée ejòQò ö (1) @û\òaûiú bûhû, (2) \âûaòWÿ bûhû, (3)
_ì‰ðcûZâûùe IWÿògûe R^iû]ûeYu cêLeê C\þba bûhûö (K) \âûaòWÿ g± - @Wÿû, @ûeòiû, GŠêeò, @MûWÿò
_âbéZò û (L) @û\òaûiú g± -@ùUA, @ecû, @ûŒê _âbéZò û (M) IWÿògûe R^iû]ûeYu cêLeê iéÁ – Xòuò,
QûêYò, @LûWê@û, R«ûk, ùVKeû, SêcêKû, jûKêUò _âbéZòö
ùa÷ù\gòK :
aûYòRýùjZê ùjC aû gûi^iìZùâ e ùjC ùKùZK aûjûe ù\ge _âbûa @ûcù\g C_ùe _Wÿ[ò f
ô ûû
ùijò _âbûaùe bûhû c]ý _âbûaòZ ùjfû û ùZYê ùKùZK aòù\gú g± @ûcbûhû bòZùe cògòMùf û
ùijòbkò g±Kê ùa÷ù\gòK g± Kêjû~ûG û
(1) _êðMúR - MúRðû, _û\âò
(2) ~ûa^òK - @Kf, @\ûfZ, @ûA^û, AÉ`û, IKòf, ^M\, Zjiòf\ûe, cê\ûfû, cê^òa _âbéZò ö
(3) _ûeiòK - @wêe, @aKûeú, LRYû, KeR, Phcû, iê_ûeòi, jêiò@ûe AZýû\ò û
(4) ZêKðú -KAô, Kêfò, MûfòPû, a§êK, aûeê\, ùZû_, P_ûZò AZýû\ò û
(5) AõeûRú - UòùKU, ùa, ùUaêf, RRþ, ù_^þ, A¬ò^þ, KùfR AZýû\ò û
1.3 g±e eì_ :
g±bŠûee _eòie @Zò aògûk û MV^ \éÁòeê GjûKê \êAbûMùe aòbq Keû~ûG û Zûjû ùjCQò
~[ûKâùc ùcøkòK I aêý_ô^Ü û
ùcøkòK g± :- ù~Cñ g±eê ùKøYiò C_ûdùe ùMûUòG ùjùf aò a‰ð KûUòjêG ^ûjó, @[ðûZþ
ùMûUòG a‰ð KûUò ù\ùf Zûe @w jû^ò ùjaû iùw iùw @[ð _âKûg lcZû ùfû__ûG, ZûKê ùcøkòK
g± Kj«ò ~[û :- MQ, ajò, ]ìkò, _ûU, ùWwû, ]kû AZýû\ò û
aêý_ô^Ü g± - cìkg±e _ìaðeê aû _ùe @ûC GK eì_ (_âZýd aû g±) iõù~ûMKeò ^ìZ^ g±
MV^ KeûMùf ZûjûKê aêý_ô^Ü g± Kj«ò ~[û -
Ne + C@û = Neê@û Zk + C@û = Zkê@û
_â+Zû_ = _âZû_, _ûYò + @û = _ûYò@û
_û^ + eû = _û^eû û
@ûjêeò cù^eLôaûKê ùja ù~ - Kâòdû_\e cìkeì_Kê ‘]ûZê’ Kêjû~ûG û jiòaû Kòâdûe cìkeì_
ùjCQò - jiþ (]ûZê) û
3
 _ìaða‰òðZ ùcøkòK g±Kê Z[û Kòâdûe cìkeì_ ]ûZêKê ‘_âKéZò’ Kêjû~ûG û Gjò _âKéZò ijòZ _âZýd
~êq ùjûA ^ìZ^ g± iéÁò ùjûA[ûG, ~[û:- (]ûZê) Ké + @^úd = KeYúd, \égþ + @^úd = \gð^úd
CWþ + @«û = CWÿ«û, KûV + A = KûVò AZýû\ò û
Kêfû + GA = KêùfA
1.4 g±MV^e ]ûeû :
@ûagýK @^êiûùe @[ð_âKûg I bûaùaû] KeûAaû _ûAñ bûhûùe ^ìZ^ g±cû^ iéÁò ùjûA[û«ò û
cêLýZü ù~ûMaòùdûM _âKâòdûùe g±e eì_ùe _eòað^ NUò G ^ìZ^ g±cû^ iéÁò ùjûA[û«ò û Gjò
MV^eúZòe ]ûeûùe @ûc @ûLô @ûMKê @ûi«ò- fòw, aP^, aòbqò, i§ò, icûi, ~êMàg±, aò_eúZû[ð–
ùaû]K g±, iùcûyûeòZ g±, Ké\«, Z¡òZ, C_iMð, i^Ü«, ~O«, YòR«, ‘Y’Zß aò]ô I ‘h’Zß aò]ô
@û\ò û
1.5 fòw :
IWÿò@ûbûhûùe _âûYúaûPK aòùghý MêWÿòKùe _êeêh I Èú ùb\ùe fòw ^òeì_Y Keû~ûA[ûG û _êYò
@_âûYúaûPK aòùghý MêWÿòKê Käúa fòw bûùa MâjY Keû~ûG û _êeêh aûPK g± _êõfòw I Èú aûPK
g± Èú fòw bûaùe MéjúZ ùjûA[û«ò û _êõfòwKê Èú fòw Kfûùaùk @ù^K iÚkùe _âZýd ~êq
ùjûA[ûG û ù~_eò ‘aûN’ g±Uò ùjCQò _êõfòw û G[ôùe ‘CYú’ _âZýd ~êq ùjùf Zûjû jêG ‘aûNêYú’
aû aûNe Èúfòw û ^òcÜùe ùKùZK _âZýd ~êq ùjûA Èúfòwe eì_ \ò@û~ûAQò û
_êõfòw - Èúfòw
‘@û’ _âZýd - ùKûKòk - ùKûKòkû
‘B’ _âZýd - Kòùgûe - Kòùgûeú
cû^a - cû^aú
^e - ^ûeú
^ûMe - ^ûMeú
‘@û^ú’ I ‘@ûYú’ _âZýd - gòa - gòaû^ú
ba - baû^ú
A¦â - A¦âûYú
4
 _êõfòw Èúfòw
‘Cfú’ _âZýd - ùaw - ùawêfú
aM - aMêfú
ùKùZK bò^Ü g± \ßûeû c]ý fòw _eòað^ jêG û ~[û;
eRû /eûRû - eûYú
_òZû - cûZû
R^K - R^^ú
ae - K^ýû / a]ì
Êûcú - Èú
Cbd fòw ùlZâùe :
Kaò - ^ûeúKaò
ùKùZK _âûYúaûPK aòùghý Cbd _êeêh I ÈúKê aêSûG û ùi iÚkùe fòwùb\ _ûAñ ‘@Šòeû’
I ‘cûB’ aòùghY _\ iõ~êq jêG û ~[û :-
_êõfòw - @Šòeû ùQkò - Èúfòw-cûBùQkò û
ùijò_eò g± MêWÿòK ùjCQò - bûfê, KêKêe, aòeûWÿò, cìhû, aûQêeú AZýû\ò û
@ûjêeò RûYòaûe K[û ù~ :-
Käúafòwùe ùKøYiò _eòað^ i¸a ^êùjñ û Z[û_ò ùaùk ùaùk _êeêh I Èú iìPK _\ ù~ûMKeò
_êõfòw I Èúfòw Keû~ûG û ‘`êf’ ùjCQò Käúafòw, Kò«ê GjûKê _êõfòw I Èúfòw Keû~ûA[ûG, ~[û
@Šòeû `êf - cûB `êf û
1.6 aP^
ù~Cñ[ôeê aÉêe aû aýqòe iõLýû RYû_ùWÿ ZûjûKê ‘aP^’ Kj«ò û aP^ PòjÜ iû]ûeYZü aòùghý
I iað^ûc _\ùe iõ~êq jêG û ù~Cñ _\eê aÉêe aû aýqòe iõLýû ùMûUòG ùaûfò RYû_ùWÿ, ZûjûKê
GKaP^ Kêjû~ûG û ~[û; - cêñ, Zê, ùi, MQ, ^B AZýû\ò û
5
 ù~Cñ_\eê aÉê aû aýqòe iõLýû GKeê @]ôK ùaûfò RYû~ûG, ZûjûKê ‘ajêaP^’ Kj«ò û
~[û :- @ûù¸cûù^, Zêù¸cûù^, ùicûù^, ^BMêWÿòK, MQMêWÿòK ö
GKaP^ _ûAñ aýajéZ ùjC[ôaû PòjÜ:- Uò, Uû, ùU, UòG, UûG, LùŠ, LŠòG, ùMûUòG;
ùMûUòK, AZýû\ò û C\ûjeY Êeì_ - ùMûUòG _òfû, _òfûUòG, _òfûUò û
ajêaP^ _ûAñ aýajéZ ùjC[ôaû PòjÜ - cûù^, MêWÿûG, MêWÿòG, MêWÿòK, _Oþqò, ùgâYú, ~ì[, ~ûK,
ZK, MY, iaê, \k, _f, icìj, aé¦, cûk, eûRò, Pd, _ê¬, eûgò, cŠk AZýû\ò û
C\ûjeY :- _òfûG, _òfûcûù^, _êÉKPd, _aðZùgâYú _âbéZò û
_\e Cbd_ûgßðùe ajêaP^ aýajûe Keû~ûG ^ûjó û ~[û :- @ù^K _òfûcûù^ û G_eò _âùdûM
@gê¡ @ùU û @ûùc ‘@ù^K _òfû’ ùaûfò ùfLô _ûeòaû aû ‘_òfûcûù^’ ùaûfò Kjò Kjò_ûeòaû aû
ùfLô_ûeòaû û Kò«ê ùaùkùaùk aûKýe @[ðKê MêeêZß ù\aû_ûAñ ~êMà ajêaP^ aýajéZ jêG û
~[û :- iaê~ûK Ne û iaêZK `êf û GVûùe iaê, ~ûK, ZK - ùjCQ«ò ùMûUòG ùMûUòG
ajêaP^e PòjÜ û Kò«ê GVûùe \êA \êAUò ajêaP^ GKZâ iõ~êq ùjûA ejòQ«ò û
cù^eLôaûKê ùja ù~ iû]êZû, \êÁûcò _âbéZò MêYaûPK aòùghý, Mc^, gd^ _âbéZò KòâdûaûPK
aòùghý _\ùe ajêaP^ fûùM ^ûjó û
@ûjêeòc]ý RûYòaû CPòZ ù~ ùaùkùaùk aP^ PòjÜ ~êq ^ùjûA c]ý GKaP^ I ajêaP^
_âKûgòZ jêG û _òfû ùLkêQò û GVûùe ùMûUòG _òfûKê aêSûCQò û _òfû / _òùf ùLkêQ«ò û GVûùe GKû]ôK
_òfûuê aêSûCQò û
1.7 ~êMàg± :
@ûcbûhûùe @ù^K ~êMàg±e _âPk^ @Qò û
~[û:- aûUNûUùe ~û’@ûi Keòaûùaùk ù\Lôù\LôKû Pûfòaû CPòZ û
GjòaûKýùe aWÿ @leùe fòLôZ g± MêWÿòK ùjCQ«ò ~êMàg± û G[ôùe Zòù^ûUò ~êMàg± ejòQò û
~êMàg± MV^ _âYûkúe bò^ÜZû ^òcÜùe _â\ ùjfû û
(1) aò_eúZû[ðùaû]K \êAg±e iõù~ûMùe MVòZ ~êMàg± û
bfc¦, LûfXÿò_, RcûLyð, KòYûaòKû, iêL\êüL, aWÿiû^, Rúa^ceY, iZcòQ AZýû\ò û
(2) icû[ðK \êA _\e iõù~ûMùe MVòZ ~êMàg± û
jYûceû, a§êaû§a, ùMûeêMûB, ]^e^ô, cCRcRfòiþ, RúaR«ê AZýû\ò û
6
(3) @[ð[ôaû I @[ð^[ôaû \êA g± cògâYùe MVòZ ~êMàg± û
M_i_ G[ôùe ‘M_’e @[ð @Qò Kò«ê ‘i_’ g± GVûùe @[ðaòjú^ û GjûKê K[ûe f[û ùaûfò
Kj«ò û ùijò RûZúd g±MêWÿòK ùjCQ«ò Kûc\ûc, aûi^Kêi^, ù_U_ûUYû, Ne`e, aòKâòaUû AZýû\ò ö
(4) KâòdûaûPK aòùghý ij @icû_òKû Kâòdûe còk^ ù~ûùM MVòZ ~êMàg± û
jYûjYò, fMûfMò, ùfLûùfLô, _Xÿû_Xÿò, _òUû_òUò, ]Éû]Éò, gêYûgêYò AZýû\ò û
(5) \ßòeêq g± û
icû^ g± \êA[e _âùdûM Keû~ûA ~êMàg± MVòZ ùjûA[ûG û GMêWÿòKê \ßòeêq g± Kêjû~ûG û
SeSe, QkQk, ]ê]ê, ù_ñ ù_ñ, @ûù_ @ûù_, iò]ûiò]û, aûùUaûùU, Kûù^Kûù^ AZýû\ò û
1.8 iùcûyûeòZ g± :
ùKùZK g± @Qò ~ûjûe CyûeY icû^ [ôaûùaùk @[ðùe _eòað^ NUêQò û @ûc bûhûùe
ùijòbkò @ù^K g± @Qò û
@g^ - ùbûR^ Pòe - \úNðKûk
@i^ - ùl_Y Púe - QòŠûK^û
Bg - Bgße \ò^ - \òai
Bh - fwk\Š \ú^ - Meòa
Kêk - aõg \ú_ - @ûùfûK _â\û^ Keê[ôaû aÉê
Kìk - ZU \ßú_ - RkùaÁòZ bìLŠ
KéZò - Kû~ðý _êZ - _ê@
KéZú - \l _ìZ - _aòZâ
Mòeòg - cjûù\a, gòa, aéjÆZò akò - ZýûM, jZýû
Mòeúg - ùgâÂMòeò akú - akê@û
PêWÿû - Lû\ýaòùgh fl - iõLýûaòùgh
PìWÿû - @MâbûM flý - CùŸgý
7
1.9 aò_eúZû[ðùaû]K g± û
_âùZýK bûhû _eò @ûc bûhûùe c]ý ùKùZK aò_eúZû[ðùaû]K g±e _âùdûM ejòQò û Zjóeê
^òcÜùe ùKùZK g± _â\ ùjfû û
g± - aò_eúZû[ðùaû]K g± g± - aò_eúZû[ðùaû]K g±
@ù_lû - Cù_lû mû^ú - @mû^
@if - ^Kf \êÁ - gòÁ
@fYû - fêYò@û _âûPú^ - ^aú^/@aðûPú^
@ûM - _Q _ŠòZ - cìLð
@û^¦ - ^òeû^¦/aòhû\ _û_ - _êYý
@ûfê@ - @§ûe a§^ - ùcûP^
@ûaûj^ - aòiRð^ a¡ - cêq
@û\û^ - _â\û^ bf - c¦
Aj - _e cû^ - @_cû^
AÁ - @^òÁ ciéY - a§êe
C_Kûe - @_Kûe còZâ - gZî
C\d - @É ùfûbú - ^òùfðûb
CVûYò - MWÿûYò iûcý - ùa÷hcý
Ké_Y - a\û^ý iêfb - \êfðb
ùLûfû - cê\û jâÊ - \úNð
Lûf - Xò_ lê\-â aéjZþ
ùPcWÿû - ciþKû
1.10 i^Ü«, ~Oþ«, YòR« û
i^Ü«, ~Oþ«, YòR« \ßûeû c]ý ^ìZ^ g± MVòZ ùjûA[ûG û
i^Ü« :
‘Azû’ @[ðùe ]ûZê _ùe ‘i^þ’ _âZýd jêG û Gjò ‘i^þ’ _âZýd^ò¿^Ü _\Kê ‘i^Ü« _\’ Kj«ò û
]ûZê ijòZ ‘i^þ’ _âZýd ù~ûM Keû~òaû _ùe ‘@û’ Gaõ ‘C’ _âZýd ~êq ùjûA[ûG û
8
 ]ûZê + _âZýd = i^Ü«_\
_òAaûe Azû – _û+i^þ+(@û) = _ò_ûiû
Rd Keòaûe Azû - Rò+i^þ(+@û) = RòMúhû
gêYòaûe Azû / ùiaû Keòaûe Azû - gî+i^þ (+@û) = gêgïhû
fûb Keòaûe Azû - fbþ+i^þ (+@û) = fò_þiû
ùbûR^ Keòaûe Azû - bêRþ+i^þ (+@û) = aêbêlû
RûYòaûe Azû - mû+i^þ(+@û) Ròmûiû
_V^ Keòaûe Azû - _Vþ+i^þ (+@û) = _ò_Vòhû
Mc^ Keòaûe Azû - Mcþ+i^þ (+@û) - RòMcòhû
~Oþ« :
@ûZòg~ý aêSûAaû _ûAñ ]ûZêùe ‘~Oþ’ _âZýd Keû~ûG û ~Oþ _âZýd ^ò¿^Ü ]ûZêKê ‘~Oþ« ]ûZê’
Kêjû~ûG û G[ôùe ‘cû^’ _âZýd ~êq ùjûA g± MVòZ jêG û cù^eLôaûKê ùja ù~ ‘~Oþ« ]ûZê’
iû]ûeYZü aòùghY eìù_ aýajéZ jêG û
cìk]ûZê + ~Oþ = ~Oþ«]ûZê + cû^ = ^ìZ^g±
Rßkþ + ~Oþ = RûRßfý + cû^ = RûRßfýcû^
\ú_þ + ~Oþ = ù\\ú_ý + cû^ = ù\\ú_ýcû^
YòR« :
_âùdûRK ]ûZê MXÿòaû_ûAñ iõÄéZùe ]ûZê ijòZ ‘YòPþ’ _âZýd ù~ûMKeû~ûG û ]ûZê_ùe Gjò
‘YòPþ’ _âZýd ~êq ùjûA MXÿû~ûC[ôaû ]ûZêKê YòR«]ûZê Kêjû~ûG û
cìk]ûZê+YòPþ = YòR«]ûZê - aòùghý - aòùghY
iÚû+YòPþ = iÚû_ò - iÚû_^ - iÚû_òZ
_Vþ + YòPþ = _ûVò - _ûV^ - _ûVòZ
mû + YòPþ = mû_ò - mû_^ - mû_òZ
Pkþ + YòPþ = Pûkò - Pûk^ - PûkòZ
@]ôK«ê aòbqò, i§ò, icûi, Ké\«, Z¡òZ, C_iMð, Y’Zß aò]ô I h’Zß aò]ô @^ê~ûdú c]ý g±
MV^ Keû~ûA[ûG û
9
 @^êgúk^ú
1. g± KûjûKê Kj«ò?
2. g± ùKùZ _âKûe I K’Y K’Y?
3. ‘^B’ g±Uò ùKCñ cìkg±eê C_ô^Ü ùjûAQò?
4. ‘M]’e ZZþic eì_Uò K’Y?
5. \âûaòWÿ bûhûeê @ûcûbûhûKê @ûiò[ôaû \êAUò g±e ^ûc ùfL û
6. ‘@Kf’ g±Uò ùKCñ bûhûeê @ûcbûhûKê @ûiòQò?
7. @ûcbûhûùe _âPkòZ ùjC[ôaû _ûUò AõeûRú g±e ^ûc Kêj û
8. ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKe fòw _eòað^ Ke û
Kòùgûe, a]ì, aMêfú, _òZû, Êûcú û
9. aP^e iõmû ^òeì_Y Ke û
10. _êZ - _ìZ c]ýùe [ôaû @[ðMZ _û[ðKý \gðû@ û
11. ‘Ké_Y’e aò_eúZû[ðùaû]K g±Uò ùfL û
12. YòR« I ~Oþ« c]ýùe K’Y _âùb\ @Qò ùfL û
13. ^òcÜfòLôZ aòùghý _\MêWòKê aòùghY _\ùe _eòYZ Ke û
iÚû_^, mû_^, _ûk^, Pûk^, _ûV^ û
14. _âùZýK ]ûWÿòùe [ôaû bò^Ü]cðú g±UòKê aûQò ùfL û
(K) ]^e^ô, bfc¦, KòYûaòKû, iêL\êüL û
(L) ù_U_ûUYû, a§êaû§a, aûi^Kêi^, fêMû_Uû
(M) _ò_ûiû, Ròmûiû, Zcûiû, _ò_Vòhû û
vvv

10
 Exam2Cracks.com

\ßòZúd @¤ûd

i§ò

2.1 1. jòcûkd _aðZ bûeZahðe Ce \òMùe @aiÚòZ û

2. Gjò _aðZ ‘aâjàhòð’ Z[û ‘ù\ahòð’ cû^ue Z_iýûiÚkú @ùU û
3. G EhòiKk ‘i\ûPûe’ iµ^Ü @U«ò I iað\û ‘RM\úgße’u Pò«ûùe ^òcMÜ ejò[û«ò û
4. Mwû^\ú c]ý Gjò _aðZeê ‘^òMðZ’ ùjûA@Qò û
5. ‘RM{^’u KfýûY CùŸgýùe ùi ‘^òe«e’ \úNð_[ @ZòKâc Keò ajòPûfòQò û
@ûi C_e aûKý MêWÿòKe aWÿ @leùe ùfLû~ûA[ôaû g±MêWÿòK aòhdùe @ûùfûP^û Keòaû û
jòcûkd = jòc + @ûkd aâjàhòð = aâjà + Ehò
ù\ahòð = ù\a + Ehò i\ûPûe = iZþ + @ûPûe
RM\úgße = RMZþ + Bgße ^òMðZ = ^òü + MZ
RM{^ = RMZþ + R^ ^òe«e = ^òü + @«e
Gùa @ûùc ù\Lôùf ù~ _âùZýK g± \êAUò ùfLûGñ g±e còk^ùe MVòZ ùjûAQò û Gjò
còk^Kê flýKùf RYû~ûG ù~ G[ôùe [ôaû _ìaðg±e ùgha‰ðUò _e g±e _â[c a‰ð ijòZ còkòZ
ùjûAQò aû a‰ð \êAUò _eÆe ijòZ cògò ~ûAQ«ò û G _âKûe còk^Kê i§ò Kêj~ûG û G[ôeê @ûùc RûYòùf;
_eÆe i^òÜjòZ _ìað_\e ùgha‰ð I _e_\e _â[ca‰ðe còk^Kê i§ò Kêjû~ûG û
i§ò Zò^ò _âKûee ~[û :- Êei§ò, aý¬^ i§ò I aòiMð i§ò û
2.2 Êei§ò :
Ehò K´kûi^ùe aiòQ«ò û
eaú¦â NeKê ~ûCQò û
K´kûi^ = K´k + @ûi^
eaú¦â = eaò + A¦â
C_ùe \ò@û~ûA[ôaû K´ke ùgha‰ð ùjCQò (kþ+@) @[ðûZþ ‘@’ I @ûi^e _â[c a‰ð ùjCQò
‘@û’ û Gjò ‘@’ ijòZ ‘@û’e còk^ NUò ‘@û’ ùjûAQò û iéÁ ‘@û’ ]ß^òUò _ìaða‰ðùe iõ~êq ùjûAQò û
11
ùijò_eò ‘eaò’e ùgha‰ð ùjCQò ‘A’ û GVûùe ‘A¦â’ ijòZ [ôaû ‘A’e còk^ NUò ‘B’ RûZ ùjûAQò
I _ìaða‰ðùe ~êq ùjûAQò ö @ûùc ù\Lôùf ù~ CbdiÚû^ùe Êea‰ð ij Êea‰ðe còk^ NUòQò û G[ôeê
RYûMfû ù~ -
_eÆe i^ÜòjòZ _ìað_\e ùgh Êea‰ð ijòZ _e_\e _â[c Êea‰ðe còk^Kê
Êei§ò Kêjû~ûG û
Gjò Êei§òe aòbò^Ü eì_Kê @ûi ù\Lôaû û
1. (K) @+@ = @û
ù\a+@iêe = ù\aûiêe,
ùgßZ+@´e = ùgßZû´e
^úk+@Pk = ^úkûPk
Mâûc+@k = Mâûcûk
@É+@Pk = @ÉûPk
(L) @+@û = @û
iòõj+@ûi^ = iòõjûi^
MêY+@ûKe = MêYûKe
Cy+@ûi^ = Cyûi^
(M) @û+@ = @û
PòZû + @^k = PòZû^k
iê]û + @õgê - iê]ûõgê
(N) @û + @û = @û
aò\ýû + @ûkd = aò\ýûkd
iê]û + @ûKe = iê]ûKe
C_e @ûùfûP^ûeê RYûMfû ù~,
‘@’ aû ‘@û’ _ùe ‘@’ aû ‘@û’ [ôùf \êùjñ cògò ‘@û’ jê@«ò û
Gjò ‘@û’ ‘@û’Kûe (û) ùjûA _ìaða‰ð ijòZ iõ~êq jêG û
12
 Exam2Cracks.com

2. (K) A+A = B
~Zò+A¦â = ~Zú¦â, @Zò+Aa = @Zúa
(L) A+B = B
_eò+Blû = _eúlû
cê^ò+Bgße = cê^úgße
(M) B+A = B
cjú+A¦â = cjú¦â
gPú+A¦â = gPú¦â
(N) B+B = B
cjú+Bgße = cjúgße
@a^ú+Bg = @a^úg
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘A’ aû ‘B’ _ùe ‘A’ aû ‘B’ [ôùf \êùjñ cògò (\úNð) ‘B’ jê@«ò û
Gjò ‘B’ Uò ‘B’ Kûe(ú) eì_ùe _ìaða‰ðùe ~êq jêG û
3. (K) C+C = D
iê+Cqò = iìqò
iû]ê+C\ýc = iû]ì\ýc
iû]ê+C_ù\g = iû]ì_ù\g
(L) C+D = D
iò§ê+Dcòð - iò§ìcòð,
fNê+Dcòð = fNìcòð
(M) D+C = D
a]ì+Cqò = a]ìqò
(N) D+D = D
bì+D¡ßð = bì¡ßð
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘C’ aû ‘D’ _ùe ‘C’ aû ‘D’ [ôùf \êùjñ cògò (\úNð) ‘D’ jê@«ò û
Gjò ‘D’ DKûe ( ì ) ùjûA _ìað–a‰ðùe ~êq jêG û
13
4. (K) @+A = G
gêb+Azû = gêùbzû
iêe+A¦â = iêùe¦â
(L) @+B = G
MY+Bg = MùYg
ù\a+Bg = ù\ùag
(M) @û+A = G
cjû+A¦â = cùj¦â
~[û+Azû = ~ù[zû
(N) @û+B = G
ecû+Bg = eùcg
cjû+Bgße = cùjgße
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘@’ aû ‘@û’ _ùe ‘A’ aû ‘B’ [ôùf \êùjñ cògò ‘G’ jê@«ò û
Gjò ‘G’ ]ß^òUò ‘G’Kûe (ù) ùjûA _ìað a‰ðùe ~êq jêG û
5. (K) @+C = I
f´+C\e = fù´û\e
_êeêh+Cc = _êeêùhûc
(L) @+D = I
^a+DXÿû (^a aòaûjòZû) = ^ùaûXÿû
Pk+Dcòð = Pùkûcòð
(M) @û+C = I
cjû+C\]ô = cùjû\]ô
Mwû+C\K = Mùwû\K
(N) @û+D = I
cjû+Dcòð = cùjûcòð
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘@’ aû ‘@û’ _ùe ‘C’ aû ‘D’ [ôùf \êùjñ cògò ‘I’ jê@«ò ö
G ‘I’ ]ß^òUò ‘I’ Kûe (ù û) ùjûA _ìað a‰ðùe ~êq jêG ö
14
6. (K) @+E = @eþ
i¯+Ehò = i¯hòð
ù\a+Ehò = ù\ahòð
(L) @û+E = @eþ
eûRû+Ehò = eûRhòð
cjû+Ehò = cjhòð
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘@’ aû ‘@û’ _ùe ‘E’ [ôùf \êùjñ cògò ‘@eþ’ jê@«ò û
Gjò ‘@eþ’e ‘@’ _ìaða‰ðùe I ‘eþ’ ùe`þ ( ð) ùjûA _ea‰ðùe ~êq jêG û
7. (K) @+G = H
jòZ+Ghú - jòùZ÷hú
R^+GK = Rù^÷K
(L) @ +H = H
@Zêk+Hgß~ðý = @Zêùk÷gß~ðý
(M) @û+G = H
Z[û+ Ga = Zù[÷a
(N) @û+H = H
cjû+Hgß~ðý = cùj÷gß~ðý
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘@’ aû ‘@û’ _ùe ‘G’ aû ‘H’ [ôùf \êùjñ cògò ‘H’, jê@«ò û
Gjò ‘H’ HKûe(ù÷) ùjûA _ìaða‰ðùe ~êq jêG û
15
8. (K) @+I = J
Rk+IN(Zew) = RùkøN
(aýZòKâc-aò´+IÂ = aòù´ûÂ)
(L) @+J =J
a^+Jh]ô = aù^øh]ô
(M) @û+I = J
cjû+IR(ùZR) = cùjøR
(N) @û+J = J
cjû+Jh] = cùjøh]
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘@’ aû ‘@û’ _ùe ‘I’ aû ‘J’ [ôùf \êùjñ cògò ‘J’ jê@«ò ö
Gjò ‘J’, J’Kûe ( ù û÷ ) ùjûA _ìað a‰ðùe ~êq jêG ö
9. (K) A+@ = d
_âZò+@j = _âZýj
(L) A+@û = (d+@û) = dû,
AZò+@û\ò = AZýû\ò
(M) B+@ = d
iìPò+@Mâ = iìPýMâ
(N) B+C = (d+C)=dê
(@bò+C\d = @bêý\d)
G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~,
‘A’ aû ‘B’ _ùe ‘A’ aû ‘B’ bò^Ü @^ý Êea‰ð[ôùf ‘A’ aû ‘B’ iÚû^ùe ‘d’ jêG ö Gjò
‘d’ I _eaðú Êea‰ð còkòZ ùjûA _ìað a‰ðùe ~êq jê@«ò ö
16
10. C+@= Iß
@^ê+@d = @^ßd
C+G= Iß+G = ùIß
@^ê+GhY = @ù^ßhY
C+@û = Iß+@û = Ißû
iê+@ûMZ = ÊûMZ
ajê+@ûWÿ´e = ajßûWÿ´e
a]ì+@û\ò = a]ßû\ò
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘C’ aû ‘D’ _ùe ‘C’ aû ‘D’ bò^Ü @^ý Êea‰ð [ôùf ‘C’ aû ‘D’ iÚû^ùe ‘Iߒ jêG û
Gjò ‘Iߒ I _eaðú Êea‰ð còkòZ ùjûA _ìaða‰ðùe ~êq jê@«ò û
11. G+@= @d
ù^+@^ = ^d^
H+@= @ûd
ù^÷+@K = ^ûdK
ùM÷+@K = MûdK
G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~,
‘G’ aû ‘H’ _ùe @^ý Êea‰ð [ôùf ‘G’ iÚû^ùe ‘@d’ I ‘H’ iÚû^ùe ‘@ûd’ jêG û
Gjò ‘@d’ I ‘@ûd’ ijòZ _eaðú Êea‰ð ~êq jêG û
12. I+@ = @aþ
ùbû+@^ = ba^
ù_û+@^ = _a^
J+C = @aþ+C = @ûaê
ùbø+CK = bûaêK
G[ôeê RYûMfû ù~,
‘I’ aû ‘J’ _ùe @^ý Êea‰ð [ôùf ‘I’ iÚû^ùe ‘@aþ’ I ‘J’ iÚû^ùe ‘@ûaþ’ jêG û
Gjò ‘@aþ’ I ‘@ûaþ’ ijòZ _eaðú Êe ~êq jêG û
aýZòKâc - (ùMû+@l = Maûl)
17
2.3 aý¬^ i§ò :
(K) ‘iyeòZ⒠ùjCQò gòhýe ùgâ bìhY û
(L) ùgßZùKZêuê gòlû\û^ Keòaû _ûAñ CŸûkK ‘i\òzû’ _âKûg Keò[ôùf û
@ûi C_eaûKý MêWÿòKùe [ôaû aWÿ @lee g±MêWÿòKê ù\Lôaû ö
iyeòZ=â iZþ+PeòZâ
i\òzû = iZþ + Azû û
g± \êAUò Gjò ]ûeûùe MVòZ ùjûAQò û ‘iyeòZâ’ùe (Zþ+P) @[ðûZ _ìað_\ ‘iZþ’e ùgha‰ð
‘Zþ’ I _e_\ ‘PeòZâ’e _â[ca‰ð ‘P’ \êAUò aý¬^ a‰ðe còk^ NUòQò û
ùijò_eò ‘i\òzû’ g±ùe (Zþ+A) @[ðûZ _ìað_\ ‘iZþ’e ùgha‰ð ‘Zþ’ ijòZ _e_\ ‘Azû’e
_â[ca‰ð ‘A’e còk^ NUòQò û GVûùe aý¬^ a‰ðij Êea‰ðe còk^ NUòQò û
G[ôeê RYûMfû ù~,
_eÆe i^òÜjòZ _ìað_\e ùgh aý¬^ a‰ð ijòZ _e_\e _â[c aý¬^ a‰ð aû
Êea‰ðe còk^Kê aý¬^ i§ò Kj«ò û
^òcÜùe Gjûe aòbò^Ü eì_ i´§ùe a‰ð^û Keû~ûAQò û @ûi ùiMêWÿòKê RûYòòaû û
1. \òKþ + @« = \òM« aûKþ+Bg = aûMúg
CZþ+~û_^ = C\þ~û_^ YòPþ+@« = YòR«
\òKþ+MR = \òMþMR \òKþ+akd = \òMþakd
CZþ+NûU^ = C\þNûU^ RdZþ+e[ = Rd\â[
aý¬^ a‰ð _ùe Êea‰ð, aMðe ZéZúd PZê[ð a‰ð Kò´û ~, e, k, a, j [ôùf
_ìað_\e ùghùe [ôaû _âZòaMðe _â[ca‰ð iÚû^ùe ùijòaMðe ZéZúda‰ð jêG û
Gjò iìZâùe aûMûWÿ´e, C\þùaM, i\þaP^, ba\úd, i\û^¦ @û\ò g± MêWÿòK c]ý
MXÿû~ûA_ûeòa û
aýZòKâc - (~ûaZþ+Ad=~ûaZúd)
2. PkZþ+PòZâ=PkyòZâ (Zþ+P+A) (Pþ+P+A) = yò
CZþ+PûeY = CyûeY, CZþ+Q^Ü=Cz^Ü (Zþ+Q) = (P+Q) = z
CZþ+ùQ\ = Cùz\ (Zþ+Q+G) = (Pþ+Q+G) = ùz
aò_\þ+Pd = aò_yd (\þ+P) = (Pþ+P) = y
Z\þ+Qaò = Zzaò (\þ+Q) = (Pþ+Q) = z
‘Z’ aû ‘\’ _ùe ‘P’ aû ‘Q’ [ôùf ‘Z’ aû ‘\’ iÚû^ùe ‘P’ jêG û Gjò ‘P’ _eaðú a‰ð
ijòZ ~êq jêG û
18

Exam2Cracks.com
3. CZþ+Rßk=C{ßk (Zþ+R) = (Rþ+R+Iß) = RþRß(aû) = {ß
RMZþ+R^^ú = RM{^^ú (Zþ+Rþ) = (R+R) = {
aò_\þ+R^K = aò_{^K (\þ+R) = (Rþ+R) = {
aéjZþ + SUòKû = aéjRþSUòKû (Zþ+S) = (Rþ+S) = RþS
aò_\þ+SUòKû = aò_\SUòKû (\þ+Sþ) - (Rþ+Sþ) = RSþ
‘Z’ aû ‘\’ _ùe ‘R’ aû ‘S’ [ôùf ‘Z’ aû ‘\’ iÚû^ùe ‘Rþ’ jêG û
G ‘Rþ’ _eaðú a‰ð ijòZ ~êq jêG ö
4. CZþ+Wú^ = CWþWú^ (CWØú^) (Zþ+Wþ+B) = (Wþ+Wþ+B) = WØú
Z\þ+WòŠòc = ZWØòŠòc (\þ+Wþ+A) = (Wþ+Wþ+A) = WþWò, WØò
‘Z’ aû ‘\’ _ùe ‘W’ [ôùf ‘Z’ aû ‘\’ iÚû^ùe ‘W’ jêG û
Gjò ‘W’ _eaðú a‰ð ijòZ ~êqjêG û
5. CZþ+jûe = C¡ûe
Z\þ+jòZ = Z¡òZ
CZþ+jZ = C¡Z
‘Z’ aû ‘\’ _ùe ‘j’ [ôùf \êùjñ cògò ‘¡’ jê@«ò û
6. CZþ + ùfL = CùfäL
Z\þ + flY = ZfälY
‘Z’ aû ‘\’ _ùe ‘f’ [ôùf ‘Z’ aû ‘\’ iÚû^ùe ‘f’ jêG û
Gjò ‘fþ’ _eaðú ‘f’ ijòZ còkòZ jêG û
7. CZþ + gévk = Czévk (Zþ+gþ+E) = (Pþ+Q+E) = zé
CZþ+gßûi= Czßûi (Zþ+g+Ißû) = (Pþ+zþ+Ißû) = zßû
aò_\þ+guû = aò_zuû (\þ+g) = (Pþ+Q) = z
‘Z’ aû ‘\’ _ùe ‘g’ [ôùf ‘Zþ’ aû ‘\þ’ iÚû^ùe ‘Pþ’ jêG I ‘g’ iÚû^ùe ‘Q’ jêG û Gjò
‘Pþ’ I ‘Qþ’ cògò ‘z’ jê@«ò û
19
8. RMZþ+^û[ = RM^Üû[ (Zþ+^)= (^þ+^) = ^Ü+@û = ^Üû
aûKþ+cd = aûOþcd (aûOàd)
céZþ+cd = céYàd
PòZþ+cd = Pò^àd
RMZþ+ùcûj^ = RMù^àûj^
_e_\e _â[c a‰ð ‘^’ aû ‘c’ ùjûA[ôùf _ìað_\e ùgha‰ð ù~Cñ aMðe ùjûA[ûG;
Zû’ iÚû^ùe ùijòaMðe _c a‰ð jêG I Zûjû _eaðú a‰ð ijòZ ~êqjêG û
9. icþ+Pd = id, iõPd (cþ+P) = (Tþ+P) = 
icþ+Rd = i¬d, iõRd
icþ+aû\ = i´û\, iõaû\
icþ+Mâj = iõMâj
icþ+ak = i´k, iõak
‘c’ _ùe ù~Cñ aMðe a‰ð [ûG, ‘c’ iÚû^ùe ùijò aMðe _ca‰ð jêG; aòKÌùe ‘cþ’
iÚû^ùe @^êÊûe(õ) c]ý ùjûA[ûG û
10. icþ+iûe = iõiûe
icþ+ùgû]^ = iõùgû]^
icþ+elY = iõelY
icþ+jZò = iõjZò
‘cþ’ _ùe @aMðý a‰ð[ôùf ‘cþ’ iÚû^ùe @^êÊûe (õ) jêG û
11. Zêhþ +Z = ZêÁ
hhþ+[ = hÂ
gòhþ+Z = gòÁ
‘h’ _ùe ‘Z’ [ôùf ‘Z’ iÚû^ùe ‘U’ I ‘[’ [ôùf ‘[’ iÚû^ùe ‘V’ jêG û
----------------------------------------------------------------------------------

20
12. icþ+KéZò = iõÄéZò
_eò+Kûe = _eòÃûe
icþ+Kûe = iõÄûe
‘icþ’ I ‘_eò’ C_iMð _ùe ‘Ké’ ]ûZê ^ò¿^Ü Kûe, KéZ,ò KeY _âbZ
é ò _\ ejòùf ‘iþ’ a‰ðe
@ûMc^ jêG Gaõ Zûjû _eaðú a‰ð ijòZ ~êqjêG û iÚk aòùghùe ‘i’ h’Zßaò]ô @^ê~ûdú
‘h’ùe _eòYZ jêG û
13. @û_\þ+Kûk = @û_ZþKûk (@û_}ûk)
Z\þ+_e = ZZþ_e (Z_ôe)
lê]þ+_ò_ûiû = lêZþ_ò_ûiû
‘\þ’ I ‘]þ’ _ùe K, L, _, `, i c]ýeê ùKøYiò ùMûUòG a‰ð ejòùf ‘\þ’ aû ‘]þ’ -
‘Z’ùe _eòYZ jêG û
14. @^ê+ùQ\ = @^êùz\
_eò+Q\ = _eòz\
aò+ùQ\ = aòùz\
@û+Qû\^ = @ûzû\^
‘Q’ _ùe [ôùf _ìa_ ð \e @«iÚZ
ò Êea‰ð _ùe ‘Pþ’e @ûMc jêG û Gjò ‘Pþ’ I _eaðú ‘Q’
cògò ‘z’ jê@«ò û
2.4 aòiMð i§ò :
_âûZeþ = _âûZü @«eþ = @«ü
\êeþ = \êü ^òeþ = ^òü
c^iþ = c^ü ~giþ = ~gü
ùZRiþ = ùZRü eRiþ = eRü
C_e g±MêWÿòKê @ûùc flýKùf RYû_WÿêQò ù~ ‘eþ’ @ûC ‘iþ’ ùjCQ«ò aòiMð(ü)e ùMûUòG
ùMûUòG eì_ û
(K) Mêeê gòhýe MZòaò]ôKê ^òeúlY Kùf û
(L) Kðaýùe @aùjkû Kùf _Qùe c^Éû_ KeòaûKê _ùWÿ û
@ûi, C_e aûKý \êAUòùe [ôaû aWÿ @le aògòÁ g± \êAUòe MV^ _âYûkúKê ù\Lôaû û
^òeúlY = ^òü+BlY (^òü = ^òeþ+BlY) = (eþ+B) = eú
c^Éû_ = c^üZû_ (c^ü = c^iþ+Zû_) = (iþ+Zû) = Éû
21
 G[ôùe @ûùc ù\Lôùf ù~ _â[cg± ‘^òeúlY’ùe _ìað_\e ùghùe [ôaû ‘ü’ ijòZ _e_\e
@û\ý a‰ð ‘B’ aû Êea‰ðe còk^ ùjfû û ùijò_eò \ßòZúdg± ‘c^Éû_’ùe _ìað_\e ùghùe [ôaû ‘ü’
ijòZ _e_\e @û\ýùe [ôaû ‘Z’ aû aý¬^ a‰ðe còk^ ùjfû û G[ôeê RYûMfû ù~,
_ìað_\e ùghùe[ôaû aòiMð(ü) ijòZ _e_\e _â[cùe [ôaû Êea‰ð aû aý¬^ a‰ðe
còk^ ùjùf aòiMð i§ò jêG û
@ûi ^òcÜùe _â\ ùjûA[ôaû Zû’e aòbò^Ü eì_Kê ù\Lôaû û
1. ^bü+Pe = ^b½e (^bü = ^biþ+Pe) = (iþ+P) = (gþ+P) = ½
^òü+Pd = ^ò½d, \êü+Pò«û=\ê½ò«û
gòeü+ùQ\ = gòeù¼\ = (ü+Q) = (iþ+Q) = (g+Q) = ¼
aòiMð _ùe ‘P’ aû ‘Q’ [ôùf aòiMð iÚû^ùe ‘g’ jêG û
2. ]^ê+Uuûe =]^êÁuûe (ü+U) = hþ+U) = Á
aòiMð_ùe ‘U’ aû ‘V’ [ôùf aòiMðiÚû^ùe ‘h’ jêG û
3. c^ü+Zû_=c^Éû_ (ü+Zû) = (iþ+Zû) = Éû
\êü+Ze=\êÉe(ü+Z) = (iþ+Z) = É
aòiMð _ùe ‘Z’ aû ‘[‘ [ôùf aòiMð iÚû^ùe ‘i’ jêG û

-----------------------------------------------------------------------------------
gòlKu _ûAñ iìP^û:- _âùZýK aMðe _â[c I \ßòZúd a‰ð @[ðûZþ - K,L, P,Q, U,V, Z,[,_,`
ùjCQ«ò @ùNûh]ß^ò û ‘i’-eì_ú ùjC aû ‘e’ eì_ú ùjC ù~ùKøYiò aòiMð(ü) _ùe C_~êýð q @ùNûh]ß^eò
a‰ð[ôùf aòiMð(ü) iÚû^ùe ‘iþ’”e @ûMc jêG û Gjò ‘i’ iÚkaòùghùe ‘g’ I ‘h’ c]ý ùjûA_ûùe û
@ûjêeò cù^eLôaûKê ùja ù~ - ‘i’-eì_ú aòiMð ‘i’ ùjaûùe _âZaò §K iéÁò ùjC^ûjó û Kò«ê aòùghKeò
ù\Lôaûe K[û ùjCQò ‘eþ’-eì_ú aòiMðe ‘iþ’-Kê eì_û«e û C\ûjeY- \êü=\êeþ+Pò«û = \ê½ò«û GVûùe
‘\êeþPò«û’ ^ ùjûA ‘\ê½ò«û ùjfû KûeY- ‘P’ ùjCQò @ùNûh û ùijò_eò - ^òü = ^òeþ+P = ^ò½d û
GVûùe ^òyðd ^ùjûA ^ò½d ùjfû û (aýZòKâc = PZêü+[ = PZê[ð)

22
4. gòeü+aý[û = gòùeûaý[û c^ü+aû‚û = cù^ûaû‚û
c^ü+ù~ûM = cù^ûù~ûM c^ü+je = cù^ûje
ZZü+@]ôK = ZùZû]ôK adü+aé¡ò = aùdûaé¡ò
Z_ü+a^ = Zù_ûa^ c^ü+e¬^ = cù^ûe¬^
@]ü+MZò = @ù]ûMZò ùZRü+cd = ùZùRûcd
iþ-eì_ú aòiMð _ùe @, aMðe ZéZúd, PZê[,ð _ca‰ð Kò´û ~,e,k,a,j [ôùf aòiMðiûÚ ^ùe
‘I’ jêG ö
5. _ê^ü+@_ò = _ê^e_ò _ê^ü+@ûMc^ = _ê^eûMc^
_ê^ü+cìhòK = _ê^cìðhòK @«ü+\ûj = @«\ðûj
^òü+R^ = ^òRð^ ^òü+ù\g = ^òùŸðg / ^òù\ðg
\êü+MZò = \êMðZò ^òü+ùfûb = ^òùfðûb
]^êü+aò\ýû = ]^êaòð\ýû @«ü+jòZ = @«jòðZ
Êü+MZ = ÊMðZ ^òü+]^ = ^ò¡ð^, ^ò]ð^
cêjêü+cêjêü = cêjêcðêjêü @ûdêü+ùa\ = @ûdêùað\
‘eþ’ eì_ú aiMð_ùe Êea‰ð, aMðe ZéZúd, PZê[ð, _ca‰ð, ~,e,k,a,j [ôùf
aòiMðiÚû^ùe ‘e’ jêG û
6. ^òü+ei = ^úei
Plêü+ùeûM = PlìùeûM
^òü+ea = ^úea
‘eþ’ eì_ú aòiMð_ùe ‘e’ [ôùf aòiMðùe [ôaû ‘eþ’ e ùfû_jêG I aòiMð _ìaðaðú Êee
\úNð jêG û
7. @Zü+Ga = @ZGa
aòiMð _ùe ‘@’ bò^Ü @^ý Êea‰ð [ôùf aòiMðe ùfû_jêG û
8. c^ü+Kûc^û = c^Äûc^û ]^êü+_ûYò = ]^ê¿ûYò
^òü+`k = ^òÀk ^cü+Kûe = ^cÄûe
^òü+_û_ = ^ò¿û_ _êeü+Kûe = _êeÄûe
aòiMð_ùe K, _, _, ` @û\ò [ôùf aòiMð iÚû^ùe ‘iþ’ jêG û
iÚk aòùghùe Gjò ‘iþ’ hZßaò]ô @^êiûùe ‘h’ c]ý jêG û
23
aýZòKâc -
jeò+P¦â = jeò½¦â, GK+\g = GKû\g
aûe+aûe = aûe´ûe _e+_e = _eÆe
hUþ+\g = ùhûWÿg @jü+@jü = @jej
aéjZþ+_Zò = aéjÆZò

@^êgúk^ú
1. i§ò KûjûKê Kj«ò?
2. Êe i§ò KûjûKê Kj«ò?
3. aý¬^ i§òe iõmû ùfL û
4. aòiMð i§òe flY K’Y?
5. i§ò aòùz\ Ke :-
ù\ahòð, i\ûPûe, iìPýMâ, ÊûMZ, MûdK
C{ßk, RM^Üû[, gòÁ, ]^êÁuûe,
cù^ûaû‚û, ÊMðZ, ^òùŸðg û
6. i§òKe -
_âZò+@j, \òKþ+@«
icþ+jZò ]^êü+_ûYò
cjû+C\]ô @^ê+GhY
CZþ+ùQ\ ZZü+@]ôK
eûRû+Ehò ùbø+CK,
CZþ+jûe cêjüê +cêjüê
7. bâc iõùgû]^ Ke û
~Zò¦â, aûMòg, Cfûi, Cgévk, aòùQ\, gòeùz\, c^e¬^ û
24
8. ^òcÜfòLôZ _âZò]ûWÿòùe [ôaû bò^Ü]cðú g±UòKê aûQ û
(K) @ÉûPk, ^úkûPk, jòcûPk, iúcûPk
(L) iìqò, cêqò, iû]ìqò, a]ìqò
(M) \òM«, \òMþakd, RM^Üû[, \òMþMR
(N) Cyûi^, CyûeY, Cùz\, Cz^Ü
(O) \ê½ò«û, \êÉe, \êù¼\ý, ^ò½d
9. c^ü+aû‚û = cù^ûaû‚û û GVûùe (ü) aòiMð ‘I’ ùe _eòYZ ùjûAQò û ùijò ‘ü’ ‘I’ùe _eòYZ
ùjC[ôaû @ûC _ûùûUò g± MXÿ û
10. ù~Cñ ]ûeûùe ‘ù\ahò’ð g±Uò MVòZ ùjûAQò :- Zûjû CùfäL Ke I ùijò ]ûeûùe @ûC \êAUò g± MXÿ û
11. ^òcÜùe aûc _ûLùe ùKùZûUò g± \ò@û~ûAQò û _âùZýK g±e WûjûY _ûL ]ûWÿòeê Zû’e i§òMZ
iµKð [ôaû g±UòKê @ûYò ù~ûWÿ û
(K) _eúlû (cê^úgße, ^òeúlû, aûMúg)
(L) cùjû\]ô - (cjûiûMe, cùjû›a, cjû_û_)
(M) @^êùz\ - (aòùz\, Cùz\, Czßûi)
(N) RM^Üû[ - (RM{^^ú, RM\úgße, RMù^àûj^)
(O) ^òÀk - (^òRð^, ^òeûg, ^ò¿û_)
12. Zk aûKý MêWÿòKùe [ôaû ùeLûuòZ _\MêWÿòK iÚû^ùe icû^ @[ðùaû]K aòiMði§òR^òZ _\ ù~ûWÿò
aûKýKê VòKþ bûaùe ùfL û
(K) jeò RùY ùfûbgì^ý cYòh û
(L) _eùcgßeue @ûKûe ^ûjó û
(M) ]^aòjú^ Rúa^ ^òe[ðK @ùU û
(N) R^gì^ý iÚû^ùe ùagú icd ejòùja ^ûjó û
vvv

25
ZéZúd @¤ûd

icûi

3.1 (K) ~ùgû\û _êZâ ^òcò ùgûKùe @]úe ùjùf û

(L) ~ùgû\û _êZâùgûKùe @]úe ùjùf û
(M) iê^ûùe Zò@ûeò jûe Uò Sò@Kê bûeò cû^êQò û
(N) iê^ûjûe Uò Sò@Kê bûeò cû^êQò
(O) ùgûKeì_K @MÜò cYòh geúeKê lúY Keò\òG û
(P) ùgûKûMÜò cYòh geúeKê lúY Keò\òG û
(Q) PKâ @Qò _ûYòùe ~ûjûe; ùi cjûbûeZ ~ê¡e K‰ð]ûe @U«ò û
(R) PKâ_ûYò cjûbûeZ ~ê¡e K‰ð]ûe @U«ò û
@ûi C_e aûKý MêWÿòKê @ûùfûP^û Keòaû û aðcû^ flýKe - ‘K’ I ‘L’ aûKýe @[ð icû^
ùjCQò û ùijò_eò ~[ûKâùc ‘M I N’, ‘O I P’, ‘Q I R’ aûKýe @[ð c]ý icû^ ùjCQò û
‘K’ aûKýùe [ôaû ‘_êZâ ^òcò ùgûK’ _\MêWÿòK cògò~ûA ‘L’ aûKýùe ‘_êZâùgûK’ _\ùe
_eòYZ ùjûAQò û ùijò_eò ‘M’ aûKýùe [ôaû “iê^ûùe Zò@ûeò jûe” _\MêWÿòK cògò~ûA ‘N’ aûKýùe
‘iê^ûjûe’, ‘O’ aûKýe ‘ùgûKeì_K @MÜò’ _\MêWÿòK cògò~ûA ‘P’ aûKýùe ‘ùgûKûMÜò’ùe I ‘Q’
aûKýe ‘PKâ @Qò _ûYòùe ~ûjûe’ ‘R’ aûKýùe ‘PKâ_ûYò’ùe _eòYZ ùjûAQò û
@ûùc ù\Lôùf ù~ aûKý c]ýùe _eÆe iµKð [ôaû GKû]ôK _\Kê cògûA ù\A GK_\ùe
_eòYZ Keû~ûA _ûeêQò û `kùe aûKý ùQûU ùjûA_ûeêQò I gîZò c]êe ùjCQò û aýûKeY gûÈùe Gjò
_âKâòdûKê ‘icûi’ Kêjû~ûG û G[ôeê RYûMfû ù~ -
_eÆe i´§ [ôaû \êA aû ZùZû]ôK _\Kê GK _\ùe _eòYZ Keòaûe ^ûc ùjCQò icûi û
icûi _âKâòdûùe iµKòðZ ùjûA[ôaû _\MêWÿòK ùjùf ~[ûKâùc : icÉ_\, _ìað_\, _e_\ aû
Ce _\, iciýcû^_\ I aòMâjaûKý û
26
 icÉ _\ :- icûiùe _\MêWÿòK còkòZ ùjaû_ùe ù~Cñ _\ iéÁòjêG ZûjûKê ‘icÉ_\’
Kêjû~ûG û @^ý C_ûdùe @ûùc c]ý Kjò _ûeòaû - “icûi^ò¿^Ü _\Kê icÉ_\ Kêjû~ûG û”
iòõj PòjÜòZ @ûi^ = iòõjûi^ û GVûùe “iòõjûi^” ùjCQò ‘icÉ_\’ û ‘iòõj’ ùjCQò _ìað_\
I ‘@ûi^’ ùjCQò ‘_e_\’ aû ‘Ce _\’ û
iciýcû^ _\:- “iòõjûi^” icÉ _\ùe ‘iòõj’ ùMûUòG iciýcû^ _\ I ‘@ûi^’ @ûC GK
iciýcû^ _\ û “ù~Cñ_\ MêWÿòKe cògâYùe icÉ _\ MVòZ jêG ùijò _\MêWÿòK ùMûUòG ùMûUòG
“iciýcû^ _\” û
aòMjâ aûKý :- icûi @«MðZ _\cû^ue _eÆe i´§ RûYòaû _ûAñ ù~Cñ aûKý MXÿû~ûG ZûjûKê
aòMâjaûKý Kêjû~ûG û aòMâj aûKýKê aýûiaûKý aû icûiaûKý ùaûfò c]ý Kêjû~ûG û
icûie _âKûe ùb\ :- @[ðe _âû]û^ý \éÁòeê icûiKê cêLýZü Q@ bûMùe aòbq Keû~ûAQò,
~[û :- ZZþ_êeêh, Kcð]ûed, \ßòMê, \ߦß, ajêaâújò I @aýdúbûa û
Gcû^u c]ýeê ‘ZZþ_êeêh’ I ‘Kcð]ûed’ icûi \êAUòùe Ce_\e @[ðùe _âû]û^ý ejê[ôaû
ùjZê G \êAUò “Ce_\ _â]û^” û ‘\ßMò ’ê I @aýdúbûa “_ìa_ð \ _â]û^” ‘\ߦ’ß icûiùe “Cbd_\”
aû _âùZýK _\ùe @[ðe _âû]û^ý ejòQò û Kò«ê ajêaâújò icûiùe ùKøYiò iciýcû^ _\e @[ð C_ùe
_âû]û^ý \ò@û^~ûA “ÊZª @[ð” C_ùe MêeêZß \ò@û~ûA[ûG û GjûKê ‘@^ý@[ð’ _â]û^ Kêjû~ûG û
3.2 ZZþ_êeêh icûi :-
\ßòZúdû Vûeê i¯cú _~ðý« aòbqò ~êq aòùghý _\ ijòZ aòùghý Kò´û aòùghY _\e
icûi ùjûA _e _\e @[ðe _âû]û^ý ejòùf ZZþ_êeêh icûi jêG û Gjûe icÉ _\ùe _ìað
_\e aòbqò PòjÜ ùfû_ _ûGö
\ßòZúdû ZZþ _êeêh :-
MéjKê @ûMZ = MéjûMZ ]^Kê _âû¯ = ]^_âû¯
NeKê cêjûñ = Necêjûñ iûjû~ýKê _âû¯ = iûjû~ý_âû¯ û
ùijò_eò PeYûgâòZ, cûQ]eû, \ê]Lô@û, \êüL_âû¯ @û\ò icûi MXÿû~ûA_ûeòa û aýû¯ò I Kûk
@[ùðe c]ý \ßòZúdû ZZþ_êeêhe eì_ ù\LôaûKê còùk, ~[û :- PòeKûk(Kê) aýû_ú \êüL = Pòe\êüL,
lYKûk(Kê) aýû_ú iÚûdú = lYiÚûdú GVûùe _ìað _\ùe [ôaû \ßòZúdû aòbqòe PòjÜ Kê, uê - icÉ
_\ùe fê¯ ùjûAQò û
ZéZúdû ZZþ_êeêh:-
ge\ßûeû @ûjZ = geûjZ, aò\ýûùe jú^ = aò\ýûjú^, cûuWÿ \ßûeû Lò@û = cûuWÿ Lò@û
ùijò_eò @MÜò\Mþ], Rkgì^ý, c^MXÿû, jûZKUû, ùgûKûKêk, Z«aêYû, bMûeòjiû, Kûkò\ûiePòZ
@û\ò icûi MXÿû~ûA_ûeòa û GVûùe ZéZúdû aòbqòe PòjÜ ‘ùe’,‘\ßûeû’ @û\ò icÉ_\ùe fê¯ ùjûAQò ö
27
PZê[ðú ZZþ_êeêh:-
_êZâ ^òcò ùgûK = _êZâùgûK
ew ^òcò c = ewc
ù\auê @_òðZ = ù\aû_òðZ
ùijò_eò; ]cð_^ôú, QZûK^û, _òAaû _ûYò, c^eêPû @û\ò icûi MXÿû~ûA_ûeòa û
GVûùe _ìað_\ùe [ôaû PZê[ðú aòbqòe PòjÜ icÉ_\ùe fê¯ ùjûAQò û
_cú ZZþ_êeêh:-
aéleê _ZòZ = aél_ZòZ, aòù\geê @ûMZ = aòù\gûMZ
ùijò_eò @ûùc MXÿò_ûeòaû - ùMûVLŠò@û, ]cðQWÿû, ùeûMcêq, MQùZûkû, R^àû§ AZýû\ò GVûùe
_ìað_\ùe [ôaû _cú aòbqòe PòjÜ ‘eê’ icÉ _\ùe fê¯ ùjûAQò û
hÂú ZZþ_êeêh :-
Gjò icûie MV^ _âYûkúùe aòaò]Zû ejòQò û
(K) Mû@ûñe cêŠ = Mû@ûñcêŠ, ^\úe Rk = ^\úRk
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa - ^ûeúgòlû, _âRûZª, Kcð`k, cûZébûhû, cû^a]cð, ~êaKiõN
AZýû\ò û
(L) @¡ð, c]ý, _ìað, @_e _âbéZò _\ icÉ _\ùe _ìað_\ ùjûA[ûG û
P¦âe @¡ð = @¡ðP¦â
^Be cSò = cSò^B
@j^þ(e) c]ý = c]ýûjÜ
eûZâòe c]ý = c]ýeûZâ
@j^þ(e) _ìað = _ìaðûjÙ,
@j^þ(e) @_e = @_eûjÙ
ùijò_eò MXÿû~òa - @]eûZò, c]ýù\g AZýû\ò û
-----------------------------------------------------------------------------------
gòlKu _ûAñ iìP^û:- c¤ûjÜùe ‘@j^þ’ e ‘^’ @_eòaòðZ [ôaûùaùk ‘_ìaðûjْ I ‘@_eûjْùe
‘@j^þ’ ‘^’- ‘Y’ùe _eòYZ ùjûAQò û Y’Zß aò]ô ^òdc @^êiûùe E,e,h a‰ð_ùe Z[û ‘^’ _ìaðeê
Êea‰ð, K-aMð,_-aMð, ~, a, j c¤eê GK aû GKû]ôK a‰ðe aýa]û^ [ôùf ‘^’-’Y’ùe _eòYZ
jêG û (@_e+@j^þ) ùe ‘e’ I ‘^’ c¤ùe ‘@’ I ‘j’ aýa]û^ iéÁò Keê[ôaûeê ‘^’-’Y’ ùjûAQò û
ùijò_eò _ìaûð jÙ (_ìeaþ + @j^þ)ùe ‘e’ I ‘^’ c¤ùe ‘a’ ‘@’ I ‘j’ ejò a‰ð aýa]û^ iéÁò Keê[aô ûeê
‘^’ iÚû^ùe ‘Y’ ùjûAQò û Kò«ê c¤ûjÜ (c]ý+@j^þ) e ‘c]ý’ g±ùe E, e, h ^[ôaûeê ‘^’ iÚû^ùe
‘Y’ ùjûA^ûjó û
28
 (M) hÂú ZZþ_êeêh icûiùe ‘eûRû’ g± ic¯_\ùe ‘eûR’ùe _eòYZ jêG û
jõicû^ue eûRû = eûRjõi
_[cû^ue eûRû = eûR_[
eûRûue _êZâ = eûR_êZâ
cM]e eûRû = cM]eûR
ùijò_eò ùja eûR^úZò û
(N) ÈúfòwaûPK g± icÉ_\ùe _êõfòwùe eì_û«eòZ jêG ~[û :-
jõiúe Wò´ = jõiWò´, QûMúe \êMÛ = QûM\êMÛ
_ìað_\ùe [ôaû hÂú aòbqòe PòjÜ ‘e’ icÉ_\ùe fê¯ ùjûAQò û
i¯cú ZZþ_êeêh :-
iûjòZýùe ^ò_êY = iûjòZý^ò_êY, MYòZùe _Uê=MYòZ_Uê,aò\ýûùe ^ò_êY=aò\ýû ^ò_êY, MQùe
_ûPòfû = MQ_ûPòfû, @eYýùe ùeû\^ = @eYý ùeû\^ û
GVûùe _ìað _\ùe [ôaû i¯cú aòbqòe PòjÜ ‘ùe’ icÉ_\ùe ùfû_ _ûAQò û
ùijò ^òdcùe MXÿû ~ûA_ûeòa - jûŠòe§û, i«eY_Uê, ^eû]c, \êüLcMÜ, aYùbûRò AZýû\ò û
3.3 ^Tþ ZZþ_êeêh :- ZZþ_êeêh icûiùe ^òùh] @[ðùe ^Tþ ZZþ_êeêh icûi jêG û iõÄéZ ^Tþe
IWÿò@û eì_ ùjCQò ‘^’ û Gjû GK ^ûÉòiìPK @aýd û iû]ûeYZü ‘^’ _ùe Êea‰ð[ôùf ‘^’ - iÚû^ùe
‘@^’ jêG Gaõ ‘^’ _ùe aý¬^ a‰ð [ôùf ‘^’ iÚû^ùe ‘@’ jêG û
^ @ûaòk = @^ûaòk,
^ CPòZ = @^êPòZ
ùijò_eò ùja - @^g^, @^bòm, @^ûMZ, @^òÁ, @^ê^ÜZ û GVûùe ‘^’- ‘@^’ùe _eòYZ
ùjfû ö @^ý_lùe ^ Pk= @Pk, ^ KUû = @KUû û GVûùe ‘^’ ‘@’ ùe _eòYZ ùjfû û
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa - @aûU, @]ê@û, @\ìe, @_ûkK, @_ûVê@û, @fMû, @cû^ò@û AZýû\ò û
@ûc bûhûùe ‘@Y’e aýajûe @Qò û ‘^’ _ùe Êe aû aý¬^ ~ûjû [ûC^û KûjóKò - ‘@Y’e
@ûMc jêG ö
~[û :- ^ Iiûeò@û = @YIiûeò@û
^ jk\ò@û = @Yjk\ò@û

29
3.4 C__\ ZZþ_êeêh :-
ùKùZK _\ MXÿòaû _ûAñ ‘]ûZê’ _ìaðùe @^ý ùMûUòG _\ ù~ûM Keû~ûG û ZûjûKê C__\
Kêjû~ûG û
c]ê_û^ Kùe ù~ ùi = c]ê_, c]ê_ûdú
Kêk aêWÿûG ù~ = KêkaêWÿû
GVûùe ‘c]ê’ I ‘Kêk’ g±, ]ûZê _ìaðùe aýajéZ ùjûAQ«ò û GMêWÿòK ùjCQ«ò C__\ û G[ôeê
RYûMfû ù~ -
C__\ ijòZ ]ûZê @[aû Kâòdû ^ò¿^Ü @^ý _\e ù~Cñ icûi jêG
ZûKê ‘C__\ ZZþ_êeêh icûi’ Kj«ò ö
ùi_eò MXÿû~ûA_ûeòa g~ýûgûdú, Kê¸Kûe, cYòhLô@û, iZýaû\ú, Kû^Kêjû AZýû\ò û
3.5 @fêKþ icûi :- ~ê]ô(~ê¡ùe) iÚòe = ~ê]ôÂòe ö @ûMeê ù\Lôùf icûie icÉ _\ùe _ìað_\e
aòbqò PòjÜ ‘fêKþ’ aû fê¯ ùjûA ~ûAQò, Kò«ê GVûùe ‘~ê]ô’ i¯cú aòbqò ùjûA[ôùf c]ý icÉ_\ùe
Zû’e eì_ fêKþ aû fê¯ ùjC^ûjó û ùZYê Zûjû @fê¯ aû @fêKþ ùjûA ejêQò û G[ôeê RûYòùf ù~ -
ù~Cñ icûie icÉ_\ùe aòbqò PòjÜ fê¯ jêG ^ûjó ZûjûKê ‘@fêKþ icûi’ Kj«ò û
G_eò MXÿû~ûA _ûeòa - aù^ (a^ùe) Pùe (aòPeY Kùe) ù~ = aù^Pe,
@ù« (@«ùe) aûiKùe ù~ = @ù«aûiú AZýû\ò û
3.6 Kcð]ûed icûi :- Kcð]ûed icûie MV^ _âYûkúùe aòaò]Zû ejòQò û aòMâjaûKý I icûi
_\e MV^ ùKøgk flý Ke û
(K) ^úk @ùU KAñ = ^úkKAñ
GVûùe ‘^úk’ aòùghY _\ I ‘KAñ’ aòùghý_\ û
ùijò_eò ùWwûMQ, ù_ûWÿûZò@Y, K@ñkgûM, `UûjûŠò, i`ûfêMû, i{^, CWÿûRûjûR, fêYòcûQ AZýû\ò û
(L) ù~ eê\â ùi iê¦e = eê\âiê¦e
ù~ cìLð ùi _ŠòZ = cìLð_ŠòZ
ù~ PûfûK ùi PZêe = PûfûK PZêe
GVûùe eê\â, iê¦e, cìLð, _ŠòZ, PûfûK, PZêe @û\ò icÉ g± aòùghY _\ û
(M) ù~ eûRû ùi Ehò = eûRhòð û GVûùe ‘eûRû’ aòùghý _\ I ‘Ehò’ c]ý aòùghý_\ û ùijò_eò
g± ùjCQ«ò - ù\ahòð, aâjàhòð AZýû\ò û
30
(N) ùgâ @ùU ^e = ^eùgâÂ
GVûùe ‘^e’ aòùghý I ‘ùgâ’ aòùghY _\ û G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~ -
aòùghY I aòùghý _\Kê ù^A ù~Cñ icûi MVòZ jêG, ZûjûKê ‘Kcð]ûed icûi’
Kj«ò û Gjò icûie icÉ_\ùe _e_\e @[ðe _âû]û^ý eùj û
Kcð]ûed icûie aòbò^Ü eì_ @Qò û @ûi, ùiMêWÿòKê ù\Lôaû û
eì_K Kcð]ûed :-
C_ùcd - ~ûjû aòhdùe C_cû @[ðûZþ Zêk^û \ò@û~ûG ZûKê ‘C_ùcd’ Kj«ò û Gjò C_ùcd
ùjCQò _âKéZ aÉê û
C_cû^ - C_ùcd aû _âKéZ aÉê ijòZ ~ûjûe Zêk^û Keû~ûG ZûKê ‘C_cû^’ Kj«ò û
“Bgße P¦â aò\ýûiûMe aò\ýûe^ôùe bìhòZ ùjûA[ôùf û GVûùe ‘aò\ýû’ ùjCQò C_ùcd I
‘e^ô’ ùjCQò C_cû^ û GVûùe aò\ýû ijòZ e^ôe Zêk^û Keû~ûAQò û @ûùc G_eò c]ý Kjò_ûeòaû -
aò\ýû eì_K e^ô = aò\ýûe^ô û GVûùe C_ùcd I C_cû^ c]ýùe ùb\[ôfû _eò RYû_Wê ^ûjó û G[ôeê
RYûMfû ù~;
C_cû^ I C_ùcd c]ýùe @ùb\ KÌòZ ùjûA icûi ùjùf ‘eì_K Kcð]ûed’ icûi jêG û
Gjò iìZâùe @ûùc MXÿò_ûeòaû - ùgûKiûMe, K^ýûe^ô, _êZâcYò, ùgûKûMÜò, @mû^-@§Kûe
AZýû\ò û
iû]ûeY ]cð :- C_ùcd I C_cû^ c]ýùe [ôaû icû^MêY ]cðKê iû]ûeY ]cð Kêjû~ûG û
‘cêLUò P¦â _eò iê¦e’ GVûùe iê¦e ùjCQò iû]ûeY]cð aûPK _\ û @[ðûZþ P¦â ù~_eò iê¦e cêLUò
ùijò_eò iê¦e û
C_cû^ Kcð]ûed : -
KûK _eò Ké¾ = KûKKé¾
N^ _eò gýûc = N^gýûc
‘KûK’ I ‘N^’ ùjCQ«ò C_cû^ I ‘K龒 I ‘gýûc’ ùjCQ«ò iû]ûeY ]cð û GVûùe @ûùc
ù\Lôùf ùKak C_cû^ I iû]ûeY ]cð ejòQò û
G[ôeê RYûMfû ù~,
C_cû^ ijòZ iû]ûeY ]cðaûPK _\e icûiKê ‘C_cû^ Kcð]ûed’ icûi Kêjû~ûG
@ûùc Gjò ]ûeûùe MXÿò_ûeòaû - Zêhûe]ak, faYúùKûck AZýû\ò û
31
C_còZ Kcð]ûed :-
cêLUò P¦â _eò = cêLP¦â
GVûùe ‘cêL’ ùjCQò ‘C_ùcd’ I ‘P¦â’ ùjCQò C_cû^ û G[ôeê RYûMfû ù~ -
icûiùe C_ùcd _ìað_\ I C_cû^ _e_\ ùjùf ZûjûKê
‘C_còZKcð]ûed’ icûi Kj«ò û
GjòiìZâùe MXÿû~ûA_ûeòa - @]eaò´, _û\_\à, PeYKck, ^eiòõj, ^ùe¦â AZýû\ò û
c]ý_\ùfû_ú Kcð]ûed :-
eûRûu iòõj\ßûeùe \ßûe_ûk _jeû ù\CQò û
‘iòõj\ßûe’Kê @ûùc ùfLô_ûeòaû ‘iòõj PòjÜòZ \ßûe û icûi MVòZ ùjùf ‘PòjÜòZ’ _\Uò ùfû_
ùjûA~ûCQò û
G[ôeê @ûùc RûYòùf ù~,
ù~Cñ Kcð]ûed icûie icÉ _\ùe c]ýaðú _\e ùfû_ ùjûA[ûG,
ZûjûKê ‘c]ý_\ùfû_ú Kcð]ûed icûi’ Kj«ò û
Gjò ]ûeûùe MXÿû~ûA _ûeòa,
NéZ cògâòZ @^Ü = NéZû^Ü
iê^ûùe Zò@ûeò cê\ò = iê^ûcê\ò
KûVùe Zò@ûeò ù_ûf = KûVù_ûf
ae ^ûcK MQ=aeMQ
ùijò_eò ùja, \jòPêWÿû, ùekMûWÿò, P¦âcêL, aK]ûcòðK AZýû\ò û
Kcð]ûed icûie @ûC ùKùZK C\ûjeY :-
@^ýMâûc = Mâûcû«e
@^ýeì_ = eì_û«e
@^ýù\g = ù\gû«e
Kê(Kê›òZ) @ùU @ûKûe = K\ûKûe
Kê(Kê›òZ) @ùU _êeêh = Kê_êeêh, Kû_êeêh
3.7 \ß¦ß icûi : -
MQUò `êf`kùe beû ùjûAQò û
`êf`k g± \êAUò bò^Ü bò^Ü g± ~[û :- ‘`êf’ I ‘`k’ û G \êAUò~ûK aòùghý _\ û
icÉ_\ùe \êAUòe @[ðe icû^ _âû]û^ý ejêQò û ùijò_eò \êAeê @]ôK g± aò cògò_ûe«ò û ~[û; eûc
flàY I iúZû = eûcflàYiúZû û ]cð, @[ð, Kûc I ùcûl = ]cðû[ðKûcùcûl û
32
 G[ôeê RYûMfû,
_âùZýK _\e @[ðe _âû]û^ý [ûA GKû]ôK aòùghý _\e còk^ùe ù~Cñ icûi MVòZ jêG
ZûjûKê ‘\ß¦ß icûi’ Kêjû~ûG û
Gjò ]ûeûùe MXÿû~ûA_ûeòa, \µZò, aûUNûU, jeòje, ùfLû_Xÿû AZýû\ò û
3.8 \ßòMê icûi :-
Zâò`kû _ûYò ÊûiÚý _ûAñ jòZKe û ‘Zâò`kû’ g±Uò Zò^ò`ke icûjûeeê iéÁò ùjûAQò û ‘Zâò`kû’e
aýûiaûKý ùjCQò Zâò(Zò^ò) `ke icûjûe û g±Uòe @û\ýùe iõLýûaûPK g± Zâò(Zò^ò) ejò@Qò û
ùijò_eò “Pûeòùa\” = Pûeòùa\e icûjûe û Gjûe @û\ýg± ‘Pûeò’ c]ý ùjCQò iõLýûaûPK g±ö
G[ôeê RYûMfû,
ù~Cñ icûiùe iõLýûaûPK g± _ìaðùe [ûA icÉ_\Uò icûjûe aû icÁòKê aêSûC[ûG
ZûjûKê ‘\ßòMê’ icûi Kj«ò û
Gjò iìZâùe MXÿû~ûA _ûeòa - hWÿeò_ê, _ù¦âòd, @Áe^ô, _Maý, i¯ûj, _aUú, PC_\ú
_âbéZò û
3.9 ajêaâújò icûi :-
(K) \gjeû\ò^ \ûge[ô \gû^^Kê a] Keò[ôùf û
(L) aûkK I aûkòKûcûù^ aúYû_ûYòuê _ìRû KeêQ«ò û
C_e aûKý \êAUòùe ‘\gû^^’ I ‘aúYû_ûYò’ ùjCQ«ò aWÿ @le PòjÜòZ _\ û Gjò _\MêWÿòKê
@ûùc aýûiaûKý iûjû~ýùe ^òcÜcùZ ùfLô _ûeòaû û -
\g @û^^ (cêL) ~ûjûe = \gû^^
ùijò_eò aúYû _ûYò (jûZ) ùe ~ûjûe = aúYû_ûYò
GVûùe \g, @û^^, aúYû, _ûYò @û\ò ùjCQ«ò ùMûUòG ùMûUòG iciýcû^_\ û icÉ _\
ùjfûùaùk G iciýcû^ _\cû^ue MêeêZß ^ejò ÊZª @[ð _âKUòZ ùjCQò û @[ðûZþ ~ûjûe \gUò
@û^^, ùi ‘\gû^^’ ^ ùjûA ùKak ‘eûaY’ @[ð _âKûgòZ ùjûAQò û ùijò_eò aúYû_ûYò, ‘ieÊZú’
@[ðùe aýajéZ ùjûAQò û Gjò_eò Kêjû~ûA_ûùe; ZòâùfûP^, _úZû´e, \òM´e, ^úkKY×, _û^^,
PZêbðêR AZýû\ò û G[ôeê @ûùc RûYòùf,
ù~Cñ icûiùe icÉ_\ iciýcû^ _\cû^u c]ýeê Kûjûeò @[ðKê ^aêSûA @^ýKê aêSûG
ZûjûKê ‘ajêaâújò icûi’ Kj«ò û
33
 cù^eLôaûKê ùja ù~ G icûie aòMâj aûKýùe ~ûjûe, ~ûjûKê, ~Ÿßûeû, ~ûjûVûeê, ~ûjûVûùe
@û\ò _\ aýajéZ ùjûA[ûG û @ûi, Gjò icûie aòaò] eì_Kê ù\Lôaû û
(K) ajêaâújò icûiùe ‘@lò’ g± icÉ_\ùe ‘@l’ùe I ‘^ûbò’ g± ‘^ûb’ùe _eòYZ jêG û
aòeì_ @lò ~ûjûe = aòeì_ûl
_êŠeúK @lò ~ûjûe = _êŠeúKûl
ùijò_eò ùfLû~ûA_ûùe - aògûkûl, ijiâûl AZýû\ò û
_êYò _\à ^ûbòùe ~ûjûe = _\à^ûb
(L) ~giþ, ùZRiþ, c^iþ _âbéZò g±e ùghùe ‘iþ’ ejòQò û Gjòbkò ùghùe ‘iþ’ [ôaû g±Kê ù^A
ajêaâújò icûi ùjùf ‘iþ’e ùfû_ jêG I @«ý ‘@’ ‘@ûKûe’ jêG û ùaùkùaùk ‘iþ’ @ZêU eùj
I ‘K’e @ûMc jêG û
cjû^þ ùZR ~ûjûe = cjûùZRû
C\ûe ùPZ (Pò) ~ûjûe = C\ûeùPZû
Cy c^ ~ûjûe = Cyc^û
@^ý c^ ~ûjûe = @^ýc^û, @^ýc^Ä
@Ì adü ~ûjûe = @Ìadû, @ÌadÄ
(M) ùKùZK ùlZâùe ^ûÉòaûPK g± (^ûjó) _ìað_\ ùjûA ajêaâújò icûi ùjûA[ûG û GjûKê
^òùh]û[ðK ajêaâújò icûi Kj«ò û
^ûjó @«~ûjûe = @^«, ^ûjó @û\ò ~ûjûe = @^û\ò, ^ûjó Mû] (@MbúeZß) ~ûjûe = @Mû], ^ûjó
ù\ûh ~ûjûe = ^òù\ðûh, ^ûjó Kûe (Kû~ðý) ~ûjûe = ùaKûe
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa - @Zk, @iúc, ^òbdð , ^òeûKûe, ^úùeûM, ùaùjûi, ùaZûe, ùajòiûaú,
^òe[ðK, ^òRð^ AZýû\ò û aòMZ ùjûA@Qò ]a aû ^ûjó ]a (Êûcú) ~ûjûe ZûKê ‘aò]aû’ I aòMZ
ùjûA@Qò _^ôú aû ^ûjó _^ôú ~ûjûe ZûKê ‘aò_^ôúK’ Kêjû~ûG û
(N) @^ý_\ ijòZ ‘ij’ g± ù~ûMùe ù~Cñ ajêaúâ jò icûi jêG, ZûjûKê ‘ijû[ðK ajêaúâ jò’ Kêjû~ûG û
Gjò ‘ij’ g± icÉ_\ùe ‘i’ùe _eòYZ jêG û
C\ûjeY; _eòaûe ijòZ @Q«ò ù~ = i_eòaûe
Èú ijòZ @Q«ò ù~ = iÈúK
gòhý ijòZ @Q«ò ù~ = igòhý
ùijò_eò MXÿû~ûA_ûeòa; iû^¦, ii¹û^, iaò^d, iaû§a, iKêUê´ AZýû\ò û
34
(O) ‘icû^’ g± ijòZ ajêaâújò icûi ùjùf ‘icû^’ iÚû^ùe ‘i’ jêG û ùKùZK iÚkùe ‘ij’ c]ý
jêG ö
icû^ Zú[ð ~ûjûe = iZú[ð
icû^ C\eeê R^à ~ûjûe = iùjû\e, ùiû\e
ùijò_eò jêG - iùMûZâ, i_òŠ AZýû\ò û
(P) ùKùZK ajêaâújò icûiùe C_cû^ _ìað_\ I C_ùcd _e_\ ùjûA[û«ò û icÉ _\ùe
C_cû^e @õgaòùgh ùfû__ûG û GjûKê ‘C_còZ ajêaâújò’ Kj«ò û
MRMc^ _eò Mc^ ù~Cñ Èúe = MRMc^û
Pòf@ûLô _eò @ûLô ~ûjûe = Pòf@ûLô@û
ùNûWÿû cêjñ _eò cêjñ ~ûjûe = ùNûWÿûcêjûñ
ùijò_eò MXÿû~ûA _ûeòa - IUcêjûñ, ceûkMc^û, iì_ðYLû, cûMêe^ògû, cú^^d^û, Pû¦cêjñú
AZýû\ò û
(Q) GK RûZúd Kâòdûùe _eÆe aýû_éZ [ôaû aêSûAùf ‘aýZòjûe ajêaâújò’ icûi jêG û
ùKgKê ùKgKê ]eò ù~Cñ ~ê¡ = ùKgûùKgò
_eÆeKê cûeòaû Kû~ðý jêG ~jóùe = ceûceò
ùVwûùe ùVwûùe ù~Cñ ~ê¡ = ùVwûùVwò
ùijò_eò ùja; aûWÿûaûWÿò, _òUû_òUò, jûZûjûZò, ]eû]eò, ù_fûù_fò, ùVfûùVfò AZýû\ò û
(R) ajêaâújò icûie @ûC ùKùZK C\ûjeY :
iêjé\d ~ûjûe = iêjé\
@Á @w aKâ ~ûjûe = @ÁaKâ
GK aûM ~ûjûe = GKaûMò@û,
\êA cêŠ ~ûjûe = ù\ûcêŠò@û
35
3.10 @aýdúbûa icûi :-
(1) _âZòjòõiû_eûdY aýqòe @]ôK lZò jêG û
(2) jeòaûaê NUYûKê @ûcìkPìk a‰ð^û Kùf û _â[caûKýe ‘_âZòjòõiû’ùe ‘_âZò’ ùjCQò
ùMûUòG @aýd _\, ùijò_eò \ßòZúd aûKýe ‘@ûcìkPk’ùe ‘@û’ ùjCQò @aýd_\ û @aýd_\ \êAUò
g±e @ûe¸ùe ejòQò ö @aýd _\ ijòZ @^ý_\ cògòQò û G[ôeê RYûMfû ù~ -
ù~Cñ icûiùe @aýd_\ _ìað_\ bûaùe ejò @^ý_\ ijòZ icûi ùjûA[ûG I Zjóùe
@aýde @[ð _âû]û^ý [ûG ZûKê ‘@aýdúbûa’ icûi Kêjû~ûG û
aú_þiû (aûe´ûe), aýû¯ò I _~ðý« (iúcû), @bûa, ù~ûMýZû, @ûZòg~ý, ùa÷_eúZý, iûcú_ý,
iû\égý, _½ûZ _âbéZò @[ðùe @aýdúbûa icûi ùjûA[ûG û @ûi, ùi eì_MêWÿòKê ù\Lôaû û
(K) aú_þiû - [eKê[e = _âZò[e û
ùijò_eò _âZò\ò^, _âZòNe g±MXÿû ~ûA_ûeòa û
(L) @bûa - bòlûe @bûa = \êbòðl
ùijò_eò aù¦ûaÉe @bûa ùaaù¦ûaÉ
GVûùe ‘\êeþ’ I ‘ùa’ @aýd _\ û
(M) aýû¯ò I _~ðý« - ceY_~ðý« = @ûceY
ùijò_eò ùja - @ûicê\â, @ûKY×, AZýû\ò û
Rúa^Kê aýû_ò = @ûRúa^
_û\Vûeê @ûe¸Keò cÉK _~ðý« = @û_û\cÉK
GVûùe ‘@û’ ùjCQò @aýd_\ û
(N) ù~ûMýZû - eì_e ù~ûMý = @^êeì_, @^ê-@aýd_\
(O) @^ZòKâc-gqòKê @ZòKâc ^ Keò = ~[ûgqò
ùijò_eò ùja - ~[ûaò]ô, ~ù[ûPòZ, ~[û[ð AZýû\ò
GVûùe ‘~[û’ @aýd_\ û
(Q) _½ûZþ - _½ûZþMc^ = @^êMc^ û ùijò_eò ùja - @^êKeY, @^êZû_, @^êi§û^ AZýû\ò û
GVûùe ‘@^ê’ @aýd _\ û
36
(R) @ûZòg~ý - @Zògd N - ^òN û GVûùe ‘^ò’ @aýd_\ û
(S) iû\égý - cìòðe i\ég = _âZòcìòð û
a^e i\ég = C_a^, bûhûe i\ég = C_bûhû
GVûùe @aýd _\ - _âZò I C_ û
(T) ùa÷_eúZý - Kìke aò_eúZ = _âZòKìk
_le aò_eúZ = _âZò_l, aò_l
ùijò_eò jêG - _âZòaû\ú
GVûùe ‘_âZò’ I ‘aò’ @aýd_\ û
^òZý icûi : ùKùZK iÚkùe icûiaûKý ^[ûA c]ý icûi jêG û GjûKê ‘^òZý icûi’
Kêjû~ûG û
Ké¾i_ð - (Gjû ^òŸòðÁ RûZòe ^ûMKê aêSûG - @^ý Kkûiû_Kê aêSûG ^ûjó û
ùijò_eò - ^úkK¦e (gâúùlZâ _êeú), ù_ûKgêxû, Qûeù_ûK, aòfê@ûLûA AZýû\ò jêG û

@^êgúk^ú
1. icûi KûjûKê Kj«ò ?
2. aòMâj aûKý KûjûKê Kj«ò?
3. iciýcû^ _\ KûjûKê Kj«ò ?
4. _ìað_\_â]û^ icûiMêWÿòKe ^ûc ùfL û
5. C__\ KûjûKê Kj«ò ?
6. C_ùcd KûjûKê Kj«ò ?
7. ^òcÜfòLôZ icÉ_\MêWÿòKe aýûiaûKý ij icûie ^ûc ùfL û
Necêjûñ, Z«aêYû, c^eêPû, R^àû§, _âRûZª
jõiWò´, @^ûaòk, @ù«aûiú, _û\_\à, ùekMûWÿò
ù\gû«e, \µZò, \gû^^, @ûRúa^ û
37
8. ^òcÜfòLôZ _âùZýK icÉ_\ _ûAñ a§^ú c]ýùe ùKùZûUò Ce \ò@û~ûAQò û VòKþ CeUò aûQ û
(K) Pòe \êüL = (ZéZúdû ZZþ _êeêh, \ßòZúdû ZZþ_êeêh, \ßòMê)
(L) K^ýûe^ô = (C_cû^ Kcð]ûed, C_còZ Kcð]ûed, eì_K Kcð]ûed û)
(M) ^òbðd = (^òùh]û[ðK ajêaâújò, ^TþZZþ_êeêh, ^òZý icûi)
(N) ^òN = (^TþZZþ_êeêh, ^òùh]û[ðK ajêaâújò, @aýdúbûa û)
(O) P¦âcêL = (C_cû^ Kcð]ûed, c]ý_\ùfû_ú Kcð]ûed, \ߦß)
9. a§^ú c]ýeê VòKþ aòMâjaûKýUò aûQ û
(K) N^gýûc = (N^ I gýûc, N^ _eò gýûc, ù~ N^ ùi gýûc)
(L) bMûeòjiû = (jiê[ôaû bMûeò, bMûeò ù~ùZùaùk jùi, bMûeò \ßûeû jiû û)
(M) eûRjõi = (jõicû^ue eûRû, eûRûue jõi, eûRû I jõi)
(N) iì_ðYLû = (eûaYe bCYú, iì_ð _eò ^L ~ûjûe, iì_ð @ùU ^Lû )
(O) _âZòKìk = (iaêKìk, GKìkeê ùi Kìk _~ðý«, Kìke aò_eúZ)
10. GMêWÿòKe icÉ_\ K’Y ùja ?
(K) aòMZ ùjûAQò _^ôú ~ûjûe
(L) PC_\e icûjûe
(M) KûK _eò Ké¾
(N) ^ecû^u c]ýùe @]c
(O) _½ûZ Mc^ û
11. ^òcÜùe \ò@û~ûA[ôaû _âùZýK ]ûWÿòeê bò^Ü ]cðú g±Uò aûQ û
(K) i§ò, icûi, icÉ_\, ijû[ðK ajêaâújò
(L) ^\úRk, cûZébûhû, _âRûZª, icûR
(M) iZýaû\ú, c]ê_, ~ê]ôÂòe, KêkaêWÿû
(N) _ì‰ðP¦â, cêLP¦â, P¦âcêL, Pû¦cêjñ
(O) i_òŠ, ùiû\e, iùMûZâ, iaû§a
38

Exam2Cracks.com
12. ù~Cñ iìZâùe “jõicû^ue eûRû” - ‘eûRjõi’ùe _eòYZ ùjûAQò ùijòiìZâùe icÉ _\ùe
eûR _ìað_\ ùjûA[ôaû @ûC Zòù^ûUò g± MV^ Ke û
13. Zùk \ò@û~ûA[ôaû aûKýMêWÿòKe ùeLûuòZ @õg iÚû^ùe icûiR^òZ _\ aýajûeKeò aûKýKê
VòKþ bûaùe ùfL û
(K) ùfûKUò @^ýù\g Kê PûfòMfû û
(L) fêYò @ùU ù~Cñ cûQ Zûjû _ûUòKê iê@û\ò@û fûùM û
(M) Èú ijòZ @Q«ò ù~Cñ jeòaûaê; ùi Kûfò _êeú ~òùa û
(N) ^ûjó ùeûM ~ûjûe ùi cYòhe @û^¦ Kjòùf ^ iùe û
(O) ùMû_ûk ^òRe gqòKê @ZòKâc ^Keò bòKûeòKê \û^ Kfû û
14. ‘K’ ɸe icûi ijòZ ‘L’ ɸe ù~Cñ ‘icÉ_\’e iµKð @Qò - ZûKê ù~ûWÿò ùfL û
(K) (L)
ZZþ _êeêh @ù«aûiú
Kcð]ûed ^úkKY×
@fêKþ icûi aòaû\ú
@aýdúbûa ùMûVLŠò@û
ajêaâújò @]eaò´
ù_ûKgêxû
vvv

39
 PZê[ð @¤ûd

C_iMð

4.1 : @ûùc flý Kùf RûYò_ûeòaû ù~, _âùZýK g±e ^òŸòðÁ MV^eúZò ejò@Qò û ^òcÜfòLòZ
g±MêWòKe MV^eúZòKê ù\L :
g± MV^eúZò @[ð
@û\û^ @û-\û-@^ MâjY
_â\û^ _â-\û-@^ ù\aû
^ò\û^ ^ò-\û-@^ ùeûMe KûeY
C_û\û^ C_-@û-\û-@^ C_KeY
CfäLò Zô g±MêWKòÿ ùe cìk]ûZêUò ùjCQò ‘\û’, Gjò ]ûZê _ìaeð ê ‘@û’, ‘_â’, ‘^ò’, ‘C_’ _âZýd Gaõ
]ûZê _ùe ‘@^’ _âZýd iõ~êq ùjûA ~[ûKâùc ‘@û\û^’, ‘_â\û^’, ‘^ò\û^’ Gaõ C_û\û^ g±MêWòK
^ò¿^Ü ùjûA@Qò û @[ðûZ ‘]ûZê’ ijòZ _âZýd iõ~êq ùjûA g± MXÿû~ûG û Gjò _âZýd \ßòaò]: ~[û; _ìað
_âZýd I _e _âZýd û _ìað _âZýd C_iMð I _e_âZýd _eiMð ^ûcùe c¤ ^ûcòZ û C_ùe ùfLû[ôaû
g±MêWòKùe ‘@û’, ‘_â’, ^ò Gaõ ‘C_’ ùMûUòG ùMûUòG C_iMð @U«ò û
_ê^½ ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKe MV^ eúZòKê flý Ke -
g± MV^eúZò @[ð
@ûeq @û-eq BhZþ ^ûfò@û
_âKûŠ _â- KûŠ aéjZþ
^ò@ûgâû ^ò- @ûgâû ^òeûgâd
C_Ròjûß C_-Ròjûß NòKû
40
 GVûùe eq, KûŠ, @ûgâû I Ròjßû ùMûUòG ùMûUòG g±, GMêWÿòK _ìaðeê ~[ûKâùc ‘@û, ‘_â’, ‘^ò’
Gaõ ‘C_’ _âZýdMêWÿòK iõù~ûM Keû~ûA ~[ûKâùc @ûeq, _âKûŠ, ^ò@ûgâû I C_Ròjßû g±MêWÿòKê MV^
Keû~ûAQò û _ìaðeê Kêjû~ûAQò ù~, Gjò _âZýdMêWÿòK ùMûUòGùMûUòG C_iMð, ùZYê ]ûZê ijòZ C_iMð
iõù~ûM Keû~ûA ù~_eò g±MV^ Keû~ûG, ùijò_eò g±ijòZ C_iMð iõù~ûM Keû~ûA ^ìZ^ g±
c¤ MV^ Keû~ûA_ûùe û @^ý GK \òMeê aòPûe Keò ù\Lòùf _âùZýK C_iMð cìkZü ùMûUòG ùMûUòG
@aýd _\ û ùZYê @ûùc RûYòùf ù~ -
ù~Cñ @aýd _\MêWÿòK ]ûZê _ìaðeê aû ]ûZêR g± _ìaðeê iõ~êq ùjûA ^ìZ^ g± iéÁò
Keò[û«ò; ùiMêWÿòK C_iMð ^ûcùe ^ûcòZ û
C_iMð (C_-iéRþ-@) g±Uò ‘iéRþ’ ]ûZêeê ^ò¿^Ü û Gjò ]ûZêe @[ð ùjCQò iéÁò Keòaû, iRð^û
Keòaû aû ^òcðûY Keòaû; ùZYê C_iMð ^ìZ^^ìZ^ g± iéÁò Keò[ûG, iRð^û Keò[ûG aû ^òcðûY
Keò[ûGöû
4.2 : @ûùc RûYòùf ù~, cìk]ûZê aû g± ijòZ aòbò^Ü C_iMð iõ~êq ùjûA ^ìZ^ g± iéÁò jêG
@[ðûZþ cìk]ûZê aû cìk g±ùe ùKak ]ß^òMZ _eòað^ NùU ^ûjó @[ðMZ _eòað^ c¤ NUò[ûG û
^òcÜiÚ g±MêWÿòKeê Gjû flý Ke -
g± MV^eúZò @[ð
@ûMc^ @û-Mcþ- @^ @ûiòaû
_âZýûMc^ _âZò - @û - Mcþ - @^ ù`eòaû
^òMðc^ ^òeþ - Mcþ - @^ ajòMðc^
@^êMc^ @^ê - Mcþ - @^ _½ûZþMc^
C\þMc^ CZþ - Mcþ - @^ MRûùjaû
\êMcð \êeþ - Mcþ - @ @Zò KÁùe Mc^
C_ùeûq g±MêWÿòKùe cìk]ûZêUò ùjCQò ‘Mcþ’, ~ûjûe @[ð ùjCQò Mc^ Keòaû aû ~òaû û Gjò
cìk]ûZê ijòZ @û, _âZò, ^òeþ, @^ê, CZþ I \êeþ @û\ò C_iMð iõù~ûM Keû~ûA bò^Ü @[ðù\ýûZK g±
MV^ Keû~ûAQò û
41
 @^êeì_ bûaùe ùMûUòG g±ijòZ aòbò^Ü C_iMð iõù~ûM Keû~ûA @ù^K ^ìZ^ g± iéÁò
Keû~ûA_ûùe û ~[û -
g± MV^eúZò @[ð
@_eì_ @_ - eì_ Zêk^û ejòZ
iêe_ì iê - eì_ iê¦e eì_ aû @ûKéZò
_âZeò _ì _âZò - eì_ _âZcò ì ðò
@^êeì_ @^ê - eì_ i\ég
aòe_ì aò - eì_ Kêe_ì
‘eì_’ g±e @[ð ùjCQò @ûKéZò aû ùPùjeû; GVûùe aòbò^Ü C_iMð iõù~ûMùe bò^Üû[ð g±MêWÿòKê
MV^ Keû~ûA _ûeòQò û @[ðûZþ C_iMðMêWKò iõ~êq ùjûA cìk]ûZê aû g±e @[ðùe _eòað^ @ûYò_ûe«òö
@^ý bûhûùe Kjòùf GMêWÿòK aòbò^Ü @[ðùe aýajéZ ùjûA_ûe«ò; ùKùZùaùk GMêWÿòK cìk]ûZê aû
g±e @[ðKê aû]û \ò@«ò, ùKùZùaùk @[ðKê @^êKeY Ke«ò @[aû @[ðKê ùa÷gòÁý~êq Keò[û«ò û ~[û:
(K) cìk@[ðùe aû]û @ûYòaû :
‘Rò’ ]ûZêe @[ð ùjCQò Rd Keòaû û ‘_eûRòZ’ g±Uò ‘_eû’ C_iMð, ‘Rò’ ]ûZê I ‘Z’ _eiMð
iõù~ûMùe ^ò¿^Ü, ~ûjûKò cìk]ûZêe aò_eúZ @[ðKê _âKûg Keò[ûG; @[ðûZþ GVûùe ‘_eû’ C_iMðUò
cìk]ûZêe @[ðùe aû]û @ûYê@Qò û
(L) cìk@[ðKê @^êKeY Keòaû :
‘Ké’ ]ûZêe @[ð ùjCQò Keòaû û Gjò ]ûZê ijòZ ‘@^ê’ C_iMð I ‘@^’ _eiMð iõ~êq ùjûA
‘@^êKeY’ g±Uò iéÁ, ~ûjûe @[ð ùjCQò ^KfKeY, i\ég @ûPeY AZýû\ò; @[ðûZþ Gjò ^ìZ^ g±Uò
cìk]ûZêe @[ðKê @^êKeY Keê@Qò û
(M) cìk@[ðKê ùa÷gòÁý~êq Keòaû :
‘aP^’ g±e @[ð ùjCQò K[û, aûKý, Cqò AZýû\ò û Gjò g± ijòZ ‘_⒠C_iMðUò iõ~êq ùjûA
‘_âaP^’ g±Uò iéÁ, ~ûjûe @[ð ùjCQò- CZþKéÁ aP^, C_ù\gûZàK aûYú, jòZaûYú, C_ù\g aP^
AZýû\ò û GVûùe ^ìZ^ g±Uò cìkg±e @[ðKê ùa÷gòÁý~êq Keê@Qò û
ùZYê bûhûKê iei, iê¦e, @ûKhðYúd Z[û @ûkuûeòK Keòaûùe C_iMðe bìcòKûKê ÊúKûe
KeòaûKê jêG û
42
4.3 : IWÿò@û g±bŠûeKê cêLýZü 4 bûMùe aòbq Keû~ûG û ~[û - ZZþic, Z\þba, ù\gR I
ùa÷ù\gòK û Gjò g±MêWÿòK c¤eê ZZþic g±e MV^eúZò iõÄéZ ^òdc aû ]ûeûKê @^êieY Keò[ûG,
ùZYê iõÄéZ bûhûùe _âPkòZ C_iMðMêWòKê @û]ûeKeò IWÿò@û g±Kê aòPûe Keû~ûG û iõÄéZ bûhûùe
icê\ûd 20Uò C_iMð _âPkòZ, ~[û - _â, _eû, @_þ, icþ, ^ò, @]ô, iê, ^òeþ, \êeþ, CZþ, @Zò, _eò,
_âZò, @a , @^ê, aò, @bò, C_, @_ò Gaõ @û û GMêWÿòK IWÿò@û g±aòPûeùe Kò_eò _âù~ûRý Zûjû flý
Ke ö
4.3.1. : ‘_⒠: Gjò C_iMðUò CZþKhð, C\þba, MZò @û]ôKý, iaðùZûbûa @û\ò @[ðùe aýajéZ ö
g± MV^eúZò @[ð
_âùKû_ _â - Kê_þ - @ @Zògd ùKâû]
_âùl_Y _â - lò_þ - @^ ^òùl_Y
_âMZò _â - Mcþ - Zò Kâcgü C^ÜZò
_âPŠ _â - PŠþ- @ _âak
_âùPÁû _â - ùPÁ - @û _âMûXÿ ~ZÜ
_â\û^ _â - \û - @^ ù\aû
4.3.2 : ‘_eû’ : Gjò C_iMðUò _âû]û^ý, aýZòKâc, ZòeÄûe, aò_eúZ, ^ò¦û @û\ò @[ðùe aýajéZ ö
g± MV^eúZò @[ð
_eûKâc _eû - Kâcþ - @ gqò
_eûRd _eû - Rò - @ jûe
_eûba _eû - bì - @ _eûRd
_eûcgð _eû - cégþ - @ Kðaý iõ_Kðùe aòPûe
_eûÉ _eû - @iþ - Z _eûRòZ
_eûjZ _eû - j^þ - Z aýûjZ
43
4.3.3 : ‘@_þ’ : Gjò C_iMðUò iû]ûeY bûaùe c¦ @[ðKê aýq Kùe, Gjû c¤ Kê›òZ, aòùeû],
aò_eúZ I @_KéÁ @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
@_Khð @_ - Kéhþ - @ ^òKéÁ
@_Kûe @_-Ké - @ @^òÁ
@_LýûZò @_ - Lýû - Zò ^ò¦û
@_aû\ @_- a\þ - @ \ê^ðûc
@_cû^ @_ - cû^þ - @ cû^jû^ò
@_céZêý @_ - céZêý @Kûk ceY
4.3.4 : ‘icþ’ : Gjò C_iMðUò icýK, ijòZ, iõjZò, @ûbòcêLý I ^òKU @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
i«û_ icþ - Z_þ - @ c^Éû_
i´û\ icþ - a\þ - @ Lae
iõù~ûM icþ - ~êRþ - @ còk^
iõiûe icþ - ié - @ RMZ
iõjûe icþ - jé - @ a]
icêPòZ icþ - CPòZ iµì‰ð CPòZ
4.3.5 : ‘^ò’ iû]ûeY bûaùe GK ^ûÉò iìPK C_iMð, Gjû c¤ icú_, icýK, iû\égý, Kê›òZ I
@û]ôKý @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
^òKéÁ ^ò - Kéhþ - Z c¦
^òMjâ ^ò - Mâjþ - @ _úWÿ^
^ò_êY ^ò - _êYþ - @ Kêgk
^òaûeY ^ò - aûeþ - @^ ^òùh]
^òaéZ ^ò - aé -Z IXÿYò
^ò~êq ^ò - ~êRþ -Z eZ
44
4.3.6: ‘@]ô’ : Gjò C_iMðUò _âû]û^ý, ùgâÂ, @û]ôKý, @]ôKûe I i´§úd @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
@]ôKûe @]ô - Ké - @ \ûaò
@]ô^ûdK @]ô - ^ú - @K _eòPûkK
@]ôahð @]ô - ahð ckcûi~êq ahð
@]ôaûiú @]ô - aiþ - A^þ aûiò¦û
@]ôcûi @]ô - cûi ckcûi
@]ôÂû^ @]ô - iÚû - @^ @aiÚòZò
4.3.7 : ‘iê’ : Gjò C_iMðUò cwk, iê¦e, ijR, @^ûdûi I @]ôK @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
iêMc iê - Mcþ - @ ijRùe Mcý
iêPeòZâ iê - Peþ - AZâ ù^÷ZòK Êbûa
iê^ûc iê - ^ûc _âgõiû
iêaûi iê - aûi ùiøeb
iêù~ûM iê - ù~ûM @^êKìk icd
iêgúk iê - gúk b\â
4.3.8 : ^òeþ : Gjû @bûa, aûjûe, ^ò½d, ^òüùgh I @Zògd @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
^òMðc ^òeþ - Mcþ - @ ajòMðc^
^òRð^ ^òeþ - R^þ - @ R^gì^ý
^òRðk ^òeþ - Rk - @ Rkgì^ý
^òcðk ^òeþ - ck ckjú^
^òcìðk ^òeþ -cìk aò^Á / cìkij
^òùfð_ ^òeþ - fò_þ - @ @^ûiq
45
4.3.9 : ‘\êeþ’ : Cq C_iMðUò c¦, ^ò¦û, \êüL, ^òhò¡, KÁ @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
\êM§ð \êeþ - M§ Leû_ M§
\êNðUYû \êeþ - NUYû @gêb NUYû
\êRð^ \êeþ -R^ Leû_ ùfûK
\êbðûMý \êeþ- bûMý c¦ bûMý
\êc\ð \êeþ- c\þ - @ \ê¡ðhð
\êcf
ðì ý \êe-þ cìfý cjûNð
4.3.10 : ‘CZþ’ : Gjò C_iMðUò @Zògd, C}hð, aòùeû], ^ò¦û, @bûa, @KiàûZþ @û\ò @[ðùe
aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
C}hð CZþ-Kéhþ - @ ùgâÂZû
C}k CZþ-Kkþ-@ IWÿgò û
Cù}ûP CZþ-KêZþ - @ fû
CZþl¯
ò CZþ-lò_-þ Z C_eKê ^òlò¯
C\ûiú^ CZþ - @ûiþ - B^þ @^ûiq
C^ÜZ CZþ - ^cþ -Z Cy
4.3.11 : ‘@Zò’ : Gjò C_iMðUò @û]ôKý, @^êPòZ, @iúc, @ûZòg~ý @û\ò @[ð ù\ýûZK @ùU ö
g± MV^eúZò @[ð
@ZòKâc @Zò - Kâcþ - @ fNõ^
@Zògd @Zò - gú - @ @Zý«
@ZúZ @Zò - A -Z MZ
@Zú¦òâd @Zò - A¦òâd A¦òâde @ZúZ
@Zý]ôK @Zò - @]ôK Lêþaþùagò
@ZýÌ @Zò - @Ì LêaþKcþ
46
4.3.12 : ‘_eò’ : iaðùZûbûa, PZêŸòðM, @Zògd, Kâcgü, ùgh, icýK, aýû¯ò, iaðZâ @û\ò @[ðùe
Gjò C_iMðUò aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
_eòKÌ^û _eò - KÌþ - @^ - @û ù~ûR^û
_eòP~ðýû _eò - Peþ - ~ - @û ùiaû
_eòùz\ _eò - Qò\þ - @ _ûVýe bûM
_eòYZ _eò - ^cþ - Z _eò_Kß
_eòYd _eò - ^ú - @ aòaûj
_eògcâ _eò - gâcþ - @ aòùgh gâc, LUYò
4.3.13 : ‘_âZò’ : Gjò C_iMðUò _eòað^, icú_, aò_eúZ, iû\égý, _âùZýK, _½ûZþ, aòùeû],
icû^ @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
_âZòKìk _âZò - Kìk aòeê¡, aò_l
_âZòKéZò _âZò - Ké -Zò _âZcò û
_âZò\û^ _âZò - \û - @^ _âZý_ðY
_âZò]ß^ò _âZò - ]ì^þ - A _âZòg±
_âZ_ò l _âZò - _l aò_l
_âZýê e _âZò - Ce _âZòRaûa
4.3.14 : ‘@a’ : Gjò C_iMðUò @ù]ûMZò, ^ò½d, NéYû, @Zý«, icû^ @û\ò @[ðùe aýajéZ ö
g± MV^eúZò @[ð
@aMZò @a - Mcþ - Zò i´û\_âû¯ò
@aZeY @a - Zé - @^ IjäûAaû
@a^ÜZò @a - ^cþ - Zò @ù]ûMZò
@aùeû] @a- eê]þ- @ @UK
@aùeûj @a- eêjþ - @ @aZeY
@aiÚû^ @a- iÚû - @^ aûiiÚû^
47
4.3.15 : ‘@^ê’ : Gjû _½ûZþ, jú^, ijòZ, icú_, icýK @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
@^êKeY @^ê - Ké - @^ ^KfKeY
@^êKìk @^ê - Kìkþ - @ ijûd
@^êMûcú @^ê - Mcþ - A^ _½ûZþMûcú
@^êR @^ê - R^þ - @ iû^bûA
@^êZû_ @^ê - Z_þ - @ _½ûZû_
@^êeì_ @^ê - eì_ i\ég
4.3.16 : ‘aò’ : Gjò C_iMðUò aòùgh, aò_eúZ, aòjú^, ajê, _eÆe, bò^Ü @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
aòLýûZ aò - Lýû-Z _âiò¡
aòRûZò aò-RûZò bò^ÜRûZò
aòZé¾û aò- Zé¾û Kûc^ûe @bûa
aò_l aò-_l aòùeû]ú_l
aò`k aò-`k aý[ð
aòaò] aò-aò]û ^û^û _âKûe
4.3.17 : ‘@bò’ : Gjû i¹êL, Cc, @_KéÁ, icýK, _ê^ü_ê^ü @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
@bòRûZ @bò - R^þ - Z Kêkú^
@bòm @bò - mû - @ ^ò_êY
@bòmû^ @bò-mû- @^ iàûeK
@bò]û^ @bò - ]û - @^ g±ùKûh
@bòbûhY @bò - bûhþ- @^ iõbûhY
@bò~û^ @bò - ~û - @^ ~êþ¡~ûZâû
48
4.3.18 : ‘C_’ : Gjò C_iMðUò ^òKU, @û]ôKý, \ú^Zû, @]É^, iû\égý, NéYû, iûjû~ý @û\ò
@[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
C_KY× C_- KY× ^òKU
C_KeY C_- Ké - @^ ie¬ûc
C_Kûe C_ - Ké - @ KfýûY
C_Mêeê C_- Mêeê ùMøYMêeê
C_Mâj C_- Mâj Mâj Pûeò_ùU aêfê[ôaû Mâj
C_a^ C_ - a^ aMòPû
4.3.19 : ‘@_ò’ : Gjò C_iMðUò IWÿò@û bûhûùe KßPòZþ aýajéZ jêG û Gjû iû]ûeYZü bìhY @[ðùe
aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
@_ò]û^ @_ò - ]û - @^ @ûzû\^
@_òP @_ò - P @]ôK«ê
4.3.20.: ‘@û’ : Gjò C_iMðUò aò_eúZ, BhZþ, iúcû, _~ðý«, icýKþ @û\ò @[ðùe aýajéZ û
g± MV^eúZò @[ð
@ûKhðY @û- Kéhþ - @^ UûYòaû
@ûMc^ @û - Mcþ - @^ @ûiòaû
@ûRúa^ @û- Rúa^ icMâ Rúa^
@ûù\g @û - \ògþ - @ @ûmû
@û^d^ @û - ^ú - @^ @ûYòaû
@û_û\ @û - _û\ _û\ aû ùMûWÿVûeê
IWÿò@ûbûhû @û~ðýbûhûùMûÂúe @«bêðq ùjûA[ôaûeê iõÄéZbûhûe Gjò 20ùMûUò C_iMð IWÿò@û
bûhûùe c¤ _âPkòZ û
49
 Exam2Cracks.com

4.4. : iõÄéZ bûhûe Gjò C_iMðMêWÿòK aýZúZ iõÄéZe ùKùZûUò g± IWÿò@û bûhûùe C_iMð
bûaùe aýajéZ ùjC[ôaûe _eòflòZ jêG û ^òcÜùe Gjûe ùKùZûUò \éÁû« \ò@ûMfû û
4.4.1 : ‘@«ü’ : @«MðZ, @«bêðq, @«ÄeY
4.4.2 : ‘@ûaòü’ : @ûaòbðûa, @ûaòÃûe, @ûaòÃéZ
4.4.3 : ‘Zòeü’ : ZòeÄûe, Zòùeû]û^, ZòùeûjòZ
4.4.4 : ‘_ê^ü’ : _ê^Mðc^, _ê^aðûe, _ê^aðòaûj
4.4.5 : ‘_êeü’ : _êùeûbûM, _êeÄûe, _êeÄéZ
4.4.6 : ‘ajòü’ : ajòRðMZ, ajòÃûe, ajòbðìZ
4.4.7 : ‘iZþ’ : iZþiw, i\ê_ù~ûM, i\ê_ûd
4.5. : C_ùeûq @ûùfûP^ûùe @ûùc iõÄéZ C_iMðMêWÿòKê bòòKeò IWÿò@û g±bŠûeKê aòPûe Kùf û
iõÄéZe Gjò C_iMðMêWÿòK aýZúZ @^ý ùKùZK @aýd IWÿò@û g±MV^ùe @^êeì_ Kû~ðý
^òaðûj Keê[ôaûe RYû~ûG û ^òcÜiÚ \éÁû«eê Gjû flý Ke û
g± MV^eúZò
@Y`êUû @Y-`êUû
^ûc¬êe ^û- c¬êe
ùa@ûA^ ùa- @ûA^
Kê_êZâ Kê- _êZâ
GVûùe aýajéZ ‘@Y’, ‘^û, ‘ùa’ I ‘Kê’ ùMûUòG ùMûUòG C_iMð bûaùe Kû~ðý Keò[û«ò û
GMêWòKê ùKjòùKjò @Y-iõÄéZ C_iMð bûaùe MâjY Keê[ôaûùaùk ùKjòùKjò C_iMð ùaûfò ÊúKûe
Ke«ò ^ûjó û GMêWÿòKe @^ý ùKùZK \éÁû« ^òcÜùe _â\û^ KeûMfû û
4.5.1 : ‘@’ : @Kïe, @lZ, @LŠ, @Mû], @Pk ö
4.5.2 : ‘@Y’ : @Y@Rû, @Y^ûZò, @Yjk\ò@û, @YaûjêWÿû ö
4.5.3 : ‘Kê’ : KêKcð, Kê_êZâ, Kêbûhû, Kêgûi^ ö
4.5.4 : ‘\e’ : \eaòKgòZ, \eaòMkòZ, \eaêXÿû, \eceû, \ejiû ö
4.5.5 : ‘^û’ : ^û_i¦, ^ûaûkK, ^ûc¬êe, ^ûfûGK, ^ûjKþ ö
4.5.6 : ‘`ò’ : `ò\ò^, `òahð, `òcûi, `òùfûK
4.5.7 : ‘a\þ’ : a\þLeP, a\þùLûe, a\þ^ûc, a\þeûMú ö
4.5.8 : ‘ùa’ : ùaXw, ùaieKûeú, ùajKþ, ùajòiûa ö
4.5.9 : ‘jeþ’ : jeþKòic, jeþNWÿò, jeþùeûR, jeþùfûK, jeþiûf AZýû\ò ö
C_iMðMêWÿòK ]ûZê aû g±e _ìaðeê iõ~êq ùjC[ôaû ùjZê G_eò ^ûcKeY ~[û[ð @ùU û
50
 @^êgúk^ú

1. C_iMð Kjòùf K’Y aêSêQ ùfL û

2. IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ C_iMðMêWÿòK K’Y K’Y ?
3. C_iMð \ßûeû Kò_eò cìk@[ðùe _eòað^ NùU Zjóe ùMûUòG C\ûjeY \ò@ û
4. C_iMð _âùdûMùe cìk@[ð Kò_eò ùa÷gòÁý~êq jêG ùfL û
5. C_iMð\ßûeû iéÁ ^ìZ^ g± Kò_eò cìk@[ðKê @^þêKeY Kùe ùfL û
6. ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKe MV^eúZò \gðû@ û
_â\û^, _âZýûMc^, @ûeq, @^êeì_, _eûÉ, i«û_, ^òaéZ, @]ôÂû^, \êRð^, aòZé¾û
7. ^òcÜfòLôZ _âKéZò _âZýdeê iéÁ g±MêWÿòKê ùfL û
@û-Mcþ-@^, _âZò - eì_, @_- Kéhþ-@, icþ-ié-@, ^ò-Kéhþ-Z, @]ô-Ké-@, ^òeþ-Rk -@, \êeþ -
M§, CZþ- lò_þ-Z, @Zò -@Ì ö
8. ^òcÜfòLôZ C_iMð ù~ûMKeò Zòù^ûUò ùfLûGñ g± MV^ Ke û
_eû, ^ò, ^òeþ, CZþ, _âZò, aò, C_, @^ê
9. a§^ú c¤eê VòKþ CeUò aûQò ùfL û
__________ C_iMðUò iû]ûeYZü bìhY @[ðùe aýajéZ jêG û
(@Zò, @_ò, @]ô, @bò)
10. Zùk \ò@û~ûA[ôaû C_iMð c¤eê ù~CñUò ic _~ðýûde ^êùjñ, Zûjû @fMû Keò ùfL û
CZþ, \êeþ, icþ, iZþ, @_þ
vvv

51
 _c @¤ûd

Ké\« _\

5.1 : bûhûKê MZògúk I bûa _âKûg Keòaûùe iûjû~ý Keòaû _ûAñ @ù^K g± @ûagýK ùjûA[ûG ö
@ûc IWÿò@û bûhûùe Gjò _eò @ù^K g± iéÁò ùjûAQò ö ùKùZùaùk iõÄéZ ]ûZê ijòZ I ùKùZùaùk
IWÿ@ò û ]ûZê ijòZ _âZýd ù~ûM Keû~ûA @ù^K g± MVòZ ùjûA@Qò ö Zùk \ò@û~ûA[ôaû C\ûjeYMêWKòÿ ê
flý Ke ö
iõÄéZ ]ûZê + _âZýd = g± (ZZþic)
1) \égþ + @^ = \gð^
2) _Vþ + @ = _ûV
3) aê]þ + Zò = aê¡ò
IWÿò@û ]ûZê + _âZýd = g± (Z\þba+ù\gR)
1) Kû¦þ + @Yû = Kû¦Yû
2) _Xþ + C@û = _Xê@û
3) Liþ + @Wÿû = LiWÿû
_â[c C\ûjeYùe [ôaû ‘\gð^’ g±Uò iõÄéZ ‘\égþ’ ]ûZê ijòZ ‘@^’ _âZýd ù~ûMùe iéÁò
ùjûAQò ö ùijò_eò iõÄéZ ‘_Vþ’]ûZêùe ‘@’_âZýd ~êq ùjûA ‘_ûV’ g± I iõÄéZ ‘aê]þ’ ]ûZêùe ‘Zò’
_âZýd ~êq ùjûA ‘aê¡ò’ g± MVòZ ùjûAQò ö GMêWÿòKê Ké\« g± Kêjû~ûG ö Gjò g±MêWÿòK iõÄéZ
bûhûeê @aòKk MéjúZ ùjûA IWÿò@û bûhûùe aýajéZ ùjC[ôaûeê ZZþic Ké\« g± @U«ò ö
\ßòZúd C\ûjeYùe [ôaû ‘Kû¦Yû’ g±Uò IWÿò@û ‘Kû¦þ’ ]ûZê ijòZ ‘@Yû’ _âZýd ù~ûMùe iéÁò
ùjûAQò ö ùijò_eò IWÿò@û ‘_Xþ’ ]ûZêùe ‘C@û’ _âZýd ~êq ùjûA ‘_Xê@û’ g± iéÁò ùjûAQò ö iõÄéZ
‘Kâ¦þ’ ]ûZêeê ‘Kû¦þ’ ]ûZê I ‘_Vþ’ ]ûZêeê ‘_Xþ’ ]ûZê RûZ ùjûA [ôaûeê Gjò_eò ]ûZê I _âZýd^ò¿^Ü g±Kê
Z\þba Ké\« g± Kêjû~ûG ö ùijò_eò ‘LiWÿû’ g±Uò IWÿ@ò û ‘Liþ’ ]ûZê ijòZ ‘@Wÿû’ _âZýd ~êq ùjûA
MVòZ ùjûAQò ö Gjû ùMûUòG ù\gR Ké\« g± ö
52
^ì@û g± MXÿa ò û _ûAñ ]ûZê ijòZ ù~Cñ _âZýd ~êq jêG, ZûjûKê KéZþ Kj«ò ö Gjò KéZþ _âZýd ù~ûM
ùjaû\ßûeû ù~Cñ ^ìZ^ g±Uò MVòZ jêG ZûjûKê Ké\« g± aû Ké\« _\ Kêjû~ûG ö
(KéZþ+@«=Ké\« ö ~ûjû @« aû ùghùe KéZþ _âZýd ùjûA[ûG Zûjû Ké\«)
iõÄéZ KéZþ _âZýd = @, @^, @K, Zaý, @^úd, AZâ, Zâ, Zé, Zò, A^þ, Z, ~, A¾ê, CK, Ce, e,
C AZýû\ò ö
IWÿò@û KéZþ _âZýd = @, @û, A, @Y, @Yû, @Yò, @ûYò, @«û, GYò, C@ûk, Aaû, CYò, C@û, eû, @Zò,
CYû AZýû\ò ö
5.2 iõÄéZ KéZþ _âZýd I ^ò¿^Ü ZZþic g±
1) ‘@’ _âZýd
_Vþ + @ = _ûV jiþ + @ = jiþ
ZýRþ + @ = ZýûM c]ê - _û + @ = c]ê_
_Pþ + @ = _ûK icþ - ié + @ = iõiûe
Rò + @ = Rd Kê¸ - Ké + @ = Kê¸Kûe
bú + @ = bd Rk - \û + @ = Rk\
ié_þ + @ = i_ð \òaþ + @ = ù\a
R_þ + @ = R_
2) ‘@^’ _âZýd
bêRþ + @^ = ùbûR^ gâî + @^ = gâaY
eê\þ + @^ = ùeû\^ cé + @^ = ceY
_Vþ + @^ = _V^ iàé + @^ = iàeY
_Zþ + @^ = _Z^ Ké + @^ = KeY
Rúaþ + @^ = Rúa^ bìhþ + @^ = bìhY
bûhþ + @^ = bûhY Mâjþ + @^ = MâjY
3) ‘@K’ _âZýd
Lû\þ + @K = Lû\K ùM÷ + @K = MûdK
^éZþ + @K = ^ðK _Pþ + @K = _ûPK
_Vþ + @K = _ûVK gûiþ + @K = gûiK
gòlþ + @K = gòlK Éê + @K = ÉûaK
R^þ + @K = R^K Ké + @K = KûeK
53
4) ‘CK’ _âZýd
^ò¦þ + CK = ^ò¦êK bì + CK = bûaêK
bòlþ + CK = bòlêK
5) ‘A’ _âZýd
Rk - ]û + A = Rk]ô
aò - ]û + A = aò]ô
^ò - ]û + A = ^ò]ô
6) ‘A¾ê’ _âZýd
aé]þ + A¾ê = a¡òð¾ê ijþ + A¾ê = ijò¾ê
7) ‘A^þ’ _âZýd
bì + A^þ = bûaú iZý - a\þ + A^þ = iZýaû\ú
@]ô- Ké + A^þ = @]ôKûeú _â - aiþ + A^þ = _âaûiú
iÚû + A^þ = iÚûdú C_ - Ké + A^þ = C_Kûeú
8) ‘Z’ _âZýd
Ké + Z = KéZ ~êRþ + Z = ~êq
Rúaþ + Z = RúaòZ gcþ + Z = gû«
j^þ + Z = jZ iòPþ + Z = iòq
_âú + Z = _âúZ gê]þ + Z = gê¡
bì + Z = bìZ _Pþ + Z = _Kß
9) ‘Zò’ _âZýd
aê]þ + Zò = aê¡ò cêPþ + Zò = cêqò
iÚû + Zò = iÚòZò gûiþ + Zò = gûÉò
\égþ + Zò = \éÁò bRþ + Zò = bqò
iàé + Zò = iáZò c^þ + Zò = cZò
Ké + Zò = KéZò gcþ + Zò = gû«ò
54
10) ‘Zaý’ _âZýd
Ké + Zaý = Kðaý Mcþ + Zaý = M«aý
\égþ + Zaý = \âÁaý aPþ + Zaý = aqaý
\û + Zaý = \ûZaý gî + Zaý = ùgâûZaý
mû + Zaý = mûZaý bêRþ + Zaý = ùbûqaý
c^þ + Zaý = c«aý fbþ + Zaý = f²aý
11) ‘@^úd’ _âZýd
iá + @^úd = iàeYúd Mâjþ + @^úd = MâjYúd
Ké + @^úd = KeYúd a¦þ + @^úd = a¦^úd
_Vþ + @^úd = _V^úd _ûkþ + @^úd = _ûk^úd
_ìRþ + @^úd = _ìR^úd \égþ + @^úd = \gð^úd
gî + @^úd = gâaYúd _û + @^úd = _û^úd
12) ‘AZ⒠_âZýd
Peþ + AZâ = PeòZâ _ê + AZâ = _aòZâ
ajþ + AZâ = ajòZâ L^þ + AZâ = L^òZâ
13) ‘~’ _âZýd
_Vþ + ~ = _ûVý gûiþ + ~ = gòhý
Mcþ + ~ = Mcý aPþ + ~ = aûPý / aûKý
\égþ + ~ = \égý E + ~ = @û~ðý
_\þ + ~ = _\ý _û + ~ = ù_d
M\þ + ~ = M\ý \û + ~ = ù\d
Ké + ~ = Kû~ðý aò\þ + ~ + @û = aò\ýû
ijþ + ~ = ijý gú + ~ + @û = g~ýû
14) ‘Z⒠_âZýd
aiþ + Zâ = aÈ lò + Zâ = ùlZâ
@iþ + Zâ = @È Éê + Zâ = ùÉûZâ
^ú + Zâ = ù^Zâ _Zþ + Zâ = _Zâ
55
15) ‘Zé’ _âZýd
Ké + Zé = Kéð / Kðû aò - Rò + Zé = aòùRZû
_û + Zé = _òZé / _òZû aò - Kâú + Zé = aòùKâZû
cû + Zé = cûZé / cûZû ^ò - ~cþ + Zé = ^òd«û
^ú + Zé = ù^Zé / ù^Zû aò - ]û + Zé = aò]ûZû
gî + Zé = ùgâûZé / ùgâûZû _â - aPþ + Zé = _âaqû
16) ‘e’ _âZýd
^cþ + e = ^câ eê\þ + e = eê\â
Kcþ + e = Kcâ jò^iþ + e = jòõiâ
Qò\þ + e = Qò\â lê\þ + e = lê\â
17) ‘^’ _âZýd
_âzþ + ^ = _âgÜ ~Rþ + ^ = ~m
~Zþ + ^ = ~ZÜ Zéhþ + ^ + @û = Zé¾û
18) ‘Ce’ _âZýd
b^Rþ + Ce = bwêe cò\þ + Ce = ùc\êe
aò\þ + Ce = aò\êe bûiþ + Ce = bûiêe
19) ‘i^þ’ _âZýd
Azû Keòaû @[ðùe ]ûZêùe ‘i^þ’ _âZýd jêG ö Gjò i^þ _âZýd \ßûeû ^ò¿^Ü _\Kê ‘i^Ü« _\’
Kêjû~ûG ö ‘i^þ’ _âZýd _ùe ‘@û’ aû ‘C’ _âZýd ù~ûM Keû~ûA aòùghý _\ MVòZ jêG ö
_òAaûe Azû = _ò_ûiû (_û - i^þ + @û)
RûYòaûe Azû = Ròmûiû (mû - i^þ + @û)
Rd Keòaûe Azû = RòMúhû (Rò - i^þ + @û)
jZýû Keòaûe Azû = RòNûõiû (j^þ - i^þ + @û)
fûb Keòaûe Azû = fò_þiû (fbþ - i^þ + @û)
ù\Lôaûe Azû = \ò\élû (\égþ - i^þ + @û)
Keòaûe Azû = PòKúhðû (Ké - i^þ + @û)
\û^ Keòaûe Azû = \ò›û (\û - i^þ + @û)
56
 gêYòaûe Azû = gêgïhû (gî - i^þ + @û)
cêqò _ûAaûe Azû = cêcêlû (cêPþ - i^þ + @û)
ceòaûe Azû = cêcìhðû (cé - i^þ + @û)
_òAaûKê AzêK = _ò_ûiê (_û - i^þ + C)
RûYòaûKê AzêK = Ròmûiê (mû - i^þ + C)
fûbKeòaûKê AzêK = fò_þiê (fbþ - i^þ + C)
5.3 IWÿò@û KéZþ _âZýd I ^ò¿^Ü Z\þba - ù\gR g±
1) ‘@’ _âZýd
KûUþ + @ = KûU WûKþ + @ = WûK
Kû¦þ + @ = Kû¦ cûeþ + @ = cûe
ùcûWÿþ + @ = ùcûWÿ
2) ‘@Y’ _âZýd
Sêfþ + @Y = SêfY MXÿþ + @Y = MXÿY
`êUþ + @Y = `êUY
3) ‘@Yû’ _âZýd
Kû¦þ + @Yû = Kû¦Yû _òUþ + @Yû = _òUYû
eû§þ + @Yû = eû§Yû aòþ + @Yû = aòYû
4) ‘@Yò’ _âZýd
LUþ + @Yò = LUYò ùfûUþ + @Yò = ùfûUYò
Pkþ + @Yò = PkYò ejþ + @Yò = ejYò
5) ‘@«û’ _âZýd
ù`eþ + @«û = ù`e«û `êUþ + @«û = `êU«û
Pkþ + @«û = Pk«û CWÿþ + @«û = CWÿ«û
Rú + @«û = Rú@«û Rkþ + @«û = Rk«û
6) ‘@«ò’ _âZýd
Pkþ + @«ò = Pk«ò LUþ + @«ò = LU«ò
`kþ + @«ò = `k«ò Kjþ + @«ò = Kj«ò
57
7) ‘@û’ _âZýd
aêYþ + @û = aêYû eû§þ + @û = e§û
PòjÜþ + @û = PòjÜû QûYþ + @û = QYû
MXÿþ + @û = MXÿû ùLkþ + @û = ùLkû
8) ‘@ûY’ _âZýd
ù`Wÿþ + @ûY = ù`WÿûY CVþ + @ûY = CVûY
cògþ + @ûY = cògûY bûiþ + @ûY = biûY
9) ‘@ûYò’ _âZýd
bûiþ + @ûYò = biûYò MWÿþ + @ûYò = MWÿûYò
aò§þ + @ûYò = aò§ûYò Pûjñþ + @ûYò = PûjñûYò
CVþ + @ûYò = CVûYò gêYþ + @ûYò = gêYûYò
10) ‘@ûC’ _âZýd
ùNeþ + @ûC = ùNeûC PXþÿ + @ûC = PXÿûC
11) ‘@ûkò’ _âZýd
eû§þ + @ûkò = e§ûkò aû§þ + @ûkò = a§ûkò
KûUþ + @ûkò = KUûkò ùLkþ + @ûkò = ùLkûkò
aêWÿþ + @ûkò = aêWÿûkò aòKþ + @ûkò = aòKûkò
12) ‘A’ _âZýd
Pûfþ + A = Pûfò ùaûfþ + A = ùaûfò
ùckþ + A = ùckò ù\ûkþ + A = ù\ûkò
13) ‘C@û’ _âZýd
_Xÿþ + C@û = _Xÿê@û fûRþ + C@û = fûRê@û
fXÿþ + C@û = fXê@û Weþ + C@û = Weê@û
14) ‘C@ûk’ _âZýd
ùLkþ + C@ûk = ùLkê@ûk eLþ + C@ûk = eLê@ûk
RMþ + C@ûk = RMê@ûk
15) ‘C@ûkò’ _âZýdýd
bûMþ + C@ûkò = bûMê@ûkò RMþ + C@ûkò = RMê@ûkò
58
 Exam2Cracks.com
16) ‘CYò’ _âZýd
cû_þ + CYò = cû_êYò Xûuþ + CYò = XûuêYò
eû§þ + CYò = eû§êYò cûMþ + CYò = cûMêYò
17) ‘CYû’ _âZýd
_û + CYû = _ûCYû Mû + CYû = MûCYû
18) ‘GYò’ _âZýd
bûkþ + GYò = bûùkYò aûRþ + GYò = aûùRYò
Rûkþ + GYò = RûùkYò KûUþ + GYò = KûùUYò

@^êgúk^ú
1) Ké\« KûjûKê Kêjû~ûG – C\ûjeY ij aêSûA ùfL ö
2) ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA [ôaû _âZýdMêWÿòKê PÿòjÜû@ ö
_ûVK, cêqò, @û~ðý, ùa\, MWÿûYò, ji, _ûCYû, ùLkûkò, Pk«ò, iàeYúd, MêYú ö
3) ^òcÜfòLôZ _\ MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA[ôaû ]ûZê MêWÿòKê PòjÜû@ ö
gû«, \ûZaý, bqò, gòhý, ùÉûZâ, lê\â, gòlK, Pûfò, KUûkò, _Xê@û, biûYò, SêfY,_òUYû ö
4) Ké\« _\e ijûdZûùe ^òcÜfòLôZ aûKýûõgMêWÿòKê GK _\ùe _âKûg Ke ö
ù~ _ûV Kùe, ù~ ^éZý Kùe, ù~ bòlû Kùe, ~ûjû Keòaû CPòZ, ù~ gêùY, ù~ ceò@Qò,
c]ê_û^ Kùe ù~, ù~ RùM, ù~ gûi^ Kùe, \û^e ù~ûMý, ù~ Mû^ Kùe, RûYòaûe Azû,
ù\LôaûKê AzêK ö
5) ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòK c¤eê Ké\« _\ MêWÿòKê aûQò ùfL ö
MûCYû, ùa÷¾a, M«aý, CVûYò, \ûge[ô, ùLkê@ûk, ùKøZêK, _ûVý, gûeúeòK, ^ò¦êK ö
6) C_~êq ]ûZê aû _âZýd ù~ûM Keò gì^ýiÚû^ _ìeY Ke ö
K) cû + = cûZé P) CWÿþ + = CWÿ«û
L) ]eþ + = ]eûkò Q) + @ûkò = KUûkò
M) + C@û = fXê@û R) Weþ + = Weê@û
N) + Zâ = ù^Zâ S) + CYò = XûuêYò
O) \égþ + = \gð^
vvv
59
 h @¤ûd

Z¡òZ _\

6.1 (K) ]cð + AK = ]ûcòðK (ZZþic g±)

(L) gvû + @ûeò = gvûeò (Z\þba g±)
(M) eê_û + Gfò = eêù_fò (ù\gR g±)
(N) Ne + aûfû = Neaûfû (ùa÷ù\gòK g±)
C_ùe ùfLû~ûA[ôaû _â[c C\ûjeYùe ‘]cð’ g± ijòZ @ûPeY @[ðùe ‘AK’ _âZýd ~êq
ùjûA ‘]ûcòðK’ g± MVòZ ùjûAQò ö Gjû GK ZZþic g± ö \ßòZúd C\ûjeYùe ‘gvû’ g± ijòZ aéò
@[ðùe ‘@ûeò’ _âZýd ~êq ùjûA ‘gvûeò’ g±, ZéZúd C\ûjeYùe ‘eê_û’ g± ijòZ iû\égý @[ðùe
‘Gfò’ _âZýd ~êq ùjûA ‘eêù_fò’ g± Gaõ PZê[ð C\ûjeYùe ‘Ne’ g± ijòZ @]ôKûe @[ðùe ‘aûfû’
_âZýd ~êq ùjûA ‘Neaûfû’ g± MVòZ ùjûAQò ö
cù^eLòaû :- bò^Ü bò^Ü @[ðùe g± ijòZ ù~Cñ iaê _âZýd ù~ûM Keû~ûA ^ìZ^ g± MV^
Keû~ûG, ùijò _âZýd MêWÿòKê Z¡òZ (ZZþ + jòZ = Z¡òZ) _âZýd Kêjû~ûG ö Z¡òZ _âZýd \ßûeû
MVòZ g±Kê Z¡òZû« g± Kêjû~ûG ö
ùMûUòG g± ijòZ _âZýd ù~ûMKeò @ûC ùMûUòG g± MVòZ ùjaû \ßûeû cìk g±e jòZ iû]ôZ
ùjûA[ûG, KûeY Gjû \ßûeû cìk g±e aýajûe ùlZâ aýû_K ùjûA[ûG ö C\ûjeY – ‘Kêk’ g±e
cìk @[ð ‘aõg’ ö Gjò ‘Kêk’ g± ijòZ RûZ @[ðùe ‘B^’ _âZýd ~êq ùjûA ‘Kêkú^’ (aýqò) I i´§
@[ðùe ‘AK’ _âZýd ù~ûM\ßûeû ‘ùKøkòK’ (aéò) g± MVòZ ùjûA ‘Kêk’ g±e aýûajûeòK \òMùe jòZ
iû]^ KeêQò ö Gjû jó Z¡òZ _âZýde cìk flý ö
60
 IWÿò@û bûhûùe aýajéZ Z¡òZ _âZýd MêWÿòKê ^òcÜfòLôZ bûaùe aòbq Keû~ûA_ûùe ö
Z¡òZ _âZýd

ZZþic (iõÄéZ) Z\þba - ù\gR (IWÿò@û) ùa÷ù\gòK

^úZò + AK = ù^÷ZòK \ûXÿò + @û = \ûXÿò@û Qû_û + Lû^û
\û« + Ceû = \û«êeû = Qû_ûLû^û
6.2. K) ZZþic Z¡òZ _âZýd
1) @_Zý (i«û^) @[ðùe ‘@’ _âZýd
aiêù\a + @ = aûiêù\a _é[û + @ = _û[ð
c^ê + @ = cû^a Kêeê + @ = ùKøea
béMê + @ = bûMða eNê + @ = eûNa
2) bq aû C_ûiK @[ðùe ‘@’ _âZýd
aò¾ê + @ = ùa÷¾a aê¡ + @ = ùaø¡
gòa + @ = ùg÷a gqò + @ = gûq
iì~ðý + @ = ùiøe cùjgße + @ = cûùjgße
3) bûa @[ðùe ‘@’_âZýd
gògê + @ = ùg÷ga _Uê + @ = _ûUa
fNê + @ = fûNa Mêeê + @ = ùMøea
Kêgk + @ = ùKøgk Kêcûe + @ = ùKøcûe
4) iõù~ûM @[ððùe ‘@’ _âZýd
cNû + @ = cûN céMgòeû + @ = cûMðgeò
gâaYû + @ = gâûaY _êhýû + @ = ù_øh
aògûLû + @ = ùa÷gûL KéòKû + @ = KûòðK
5) i´§ @[ðùe ‘@’ _âZýd
ù\a + @ = ù\÷a ^ògû + @ = ù^÷g
_é[ôaú + @ = _û[ðôa _gê + @ = _ûga
beZ + @ = bûeZ iò§ê + @ = ùi÷§a
61
6) ^òaûi aû RûZ @[ðùe ‘@’ _âZýd
@eYý + @ = @ûeYý _êe + @ = ù_øe
geZþ + @ = gûe\ bìcò + @ = ùbøc
cM] + @ = cûM] aòù\j + @ = ùa÷ù\j
7) mû^ aû @¤d^ @[ðùe ‘@’ _âZýd
aýûKeY + @ = ùa÷dûKeY iáZò + @ = iàûð
8) KéZ @[ðùe ‘@’ _âZýd
_Z¬kò + @ = _ûZ¬k
agòÂ + @ = aûgòÂ
Ehò + @ = @ûhð
9) iß @[ðùe aû ùijò @[ðùe ‘@’ _âZýd
ùPûe + @ = ùPøe ceêZþ + @ = cûeêZ
a§ê + @ = aû§a eliþ + @ = eûli
PŠûk + @ = PûŠûk _âmû + @ = _âûm
10) Kêgk @[ðùe ‘@’ _âZýd
aò\ýû + @ = ùa÷\ý
11) mû^ aû @¤d^ @[ðùe ‘AK’ _âZýd
_êeûY + AK = ù_øeûYòK AZòjûi + AK = HZòjûiòK
aòmû^ + AK = ùa÷mû^òK bìùMûk + AK = ùbøùMûkòK
iûjòZý + AK = iûjòZòýK ]cð + AK = ]ûcòðK
12) i´§ @[ðùe ‘AK’ _âZýd
\ò^ + AK = ù\÷^òK _âù\g + AK = _âûù\gòK
cìk + AK = ùcøkòK icûR + AK = iûcûRòK
geúe + AK = gûeúeòK c^iþ + AK = cû^iòK
62
 Exam2Cracks.com
13) RúaòKû @[ðùe ‘AK’ _âZýd
Zû´êk + AK = Zû´êkòK Zòk + AK = ùZ÷kòK
14) RûZ @[ðùe ‘AK’ _âZýd
icê\â + AK = iûcê\Kâò ùfûK + AK = ùføKòK
ZZþKûk + AK = ZûZþKûkòK @KiàûZþ + AK = @ûKiàòK
15) @_Zý @[ðùe ‘A’ _âZýd
\ge[ + A = \ûge[ô _a^ + A = _ûa^ò
iêcZò ûâ + A = ùiøcòZòâ ù\âûY + A = ù\âøYò
16) i´§ @[ðùe ‘B’ _âZýd
gûÈ + Bd = gûÈúd aòù\g + Bd = aòù\gúd
@ûcôû + Bd = @ûcôúd Rk + Bd = Rkúd
RûZò + Bd = RûZúd aõg + Bd = aõgúd
17) RûZ @[ðùe ‘Bd’ _âZýd
C}k + Bd = C}kúd aw + Bd = awúd
bûeZ + Bd = bûeZúd @ûùceòKû + Bd = @ûùceòKúd
18) RûZ @[ðùe ‘B^’ _âZýd
Kêk + B^ = Kêkú^ ^a + B^ = ^aú^
19) i´§ @[ðùe ‘B^’ _âZýd
aògßR^ + B^ = aògßR^ú^ iaðR^ + B^ = iûaðR^ú^
iaðûw + B^ = iaðûwú^ iaðR^ú^
20) @_Zý @[ðùe ‘Gd’ _âZýd
Mwû + Gd = Mûùwd Kê«ú + Gd = ùKøù«d
KéòKû + Gd = KûòðùKd aò^Zû + Gd = ùa÷^ùZd
bMò^ú + Gd = bûMòù^d
63
21) jòZ @[ðùe ‘Gd’ _âZýd
@Zò[ô + Gd = @ûZòù[d _[ + Gd = _ûù[d
22) RûZ @[ðùe ‘AZ’ _âZýd
_ê¿ + AZ = _ê¿Zò ZûeKû + AZ = ZûeKòZ
`k + AZ = `kòZ KK + AZ = KKòZ
_fäa + AZ = _fäaòZ cêKêk + AZ = cêKêkòZ
23) @Qò @[ðùe ‘Ak’ _âZýd
_u + Ak = _uòk ù`^ + Ak = ù`^òk
RUû + Ak = RUòk bw + Ak = bwòk
24) @Qò @[ðùe ‘aò^þ’ _âZýd
Z_iþ + aò^þ = Z_ißú ~giþ + aò^þ = ~gißú
c^iþ + aò^þ = c^ißú ùc]û + aò^þ = ùc]ûaú
25) @Qò @[ðùe ‘cZþ’ aû ‘aZþ’ _âZýd
\dû + aZþ = \dûaû^þ gâú + cZþ = gâúcû^þ
cìfý + aZþ = cìfýaû^þ j^ê + cZþ = j^êcû^þ
]^ + aZþ = ]^aû^þ aê¡ò + cZþ = aê¡òcû^þ
26) @Qò @[ðùe ‘A^þ’ _âZýd
MêY + A^þ = MêYú ]^ + A^þ = ]^ú
mû^ + A^þ = mû^ú jÉ + A^þ = jÉú
ißûbòcû^ + A^þ = ißûbòcû^ú iõ~c + A^þ = iõ~cú
27) @Qò @[ðùe ‘gûkò^þ’ _âZýd
gqò + gûkò^þ = gqògûkú ]^ + gûkò^þ = ]^gûkú
ak + gûkò^þ = akgûkú aòba + gûkò^þ = aòbagûkú
28) @_Zý @[ðùe ‘~’ _âZýd
\òZò + ~ = ù\÷Zý PYK + ~ = PûYKý
@\òZò + ~ = @û\òZý _âRû_Zò + ~ = _âûRû_Zý
64
29) bq aû C_ûiK @[ðùe ‘~’ _âZýd
MY_Zò + ~ = MûY_Zý aûdê + ~ = aûdaý
30) i´§ @[ðùe ‘~’ _âZýd
aûdê + ~ = aûdaý Zûkê + ~ = Zûfaý
Bgû^ + ~ = Hgû^ý \« + ~ = \«ý
31) ù~ûMý @[ðùe ‘~’ _âZýd
a] + ~ = a]ý \Š + ~ = \Šý
32) ^òcò @[ðùe ‘~’ _âZýd
@Nð + ~ = @Nðý _\ + ~ = _û\ý
@Zò[ô + ~ = @ûZò[ý
33) iß @[ðùe ‘~’ _âZýd
ùi^û + ~ = ùi÷^ý cð + ~ = cðý
^a + ~ = ^aý ZâòùfûK + ~ = ùZâ÷ùfûKý
34) RûZ @[ðùe ‘~’ _âZýd
Mâûâ c + ~ = Mâûcý _½ûZþ + ~ = _û½ûZý
a^ + ~ = a^ý ajòü + ~ = aûjý
@« + ~ = @«ý _âûPþ + ~ = _âûPý
35) Kcð @[ðùe ‘~’ _âZýd
ùPøe + ~ = ùPø~ðý aYòR + ~ = aûYòRý
_êùeûjòZ + ~ = ù_øùeûjòZý \ìZ + ~ = ù\øZý
36) bûa @[ðùe ‘~’ _âZýd
@ki + ~ = @ûkiý iê¦e + ~ = ùiø¦~ðý
c]êe + ~ = cû]ê~ðý iêbM + ~ = ùiøbûMý
Pk + ~ = Pûfý Ké_Y + ~ = Kû_ðYý
65
37) MêY @[ðùe ‘~’ _âZýd
iêR^ + ~ = ùiøR^ý aúe + ~ = aú~ðý
a›k + ~ = aû›fý iêjé\þ + ~ = ùiøjûŸðý
38) bûa @[ðùe ‘Zû’ _âZýd
Mêeê + Zû = MêeZê û C\ûiú^ + Zû = C\ûiú^Zû
fNê + Zû = fNêZû iÚeò + Zû = iÚeò Zû
39) bûa @[ðùe ‘Zߒ _âZýd
Mêeê + Zß = MêeZê ß _âbê + Zß = _âbZê ß
fNê + Zß = fNêZß ^e + Zß = ^eZß
\ûi + Zß = \ûiZß
40) Kûk @[ðùe ‘\û’ _âZýd
GK + \û = GK\û iað + \û = iað\û
41) _âKûe @[ðùe ‘[û’ _âZýd
@^ý + [û = @^ý[û iað + [û = iað[û
~\þ + [û = ~[û Z\þ + [û = Z[û
42) _âKûe @[ðùe ‘]û’ _âZýd
gZ + ]û = gZ]û ijiâ + ]û = ijiâ]û
ajê + ]û = ajê]û ^a + ]û = ^a]û
43) RûZ @[ðùe ‘Z^’ _âZýd
_êeû + Z^ = _êeûZ^ @]ê^û + Z^ = @]ê^ûZ^
Pòeõ + Z^ = Pòe«^ i\û + Z^ = i\ûZ^ / i^ûZ^
44) ißû[ðùe (ùijò @[ðùe) ‘cd’ _âZýd
Rk + cd = Rkcd i߉ð + cd = i߉cð d
]ìc + cd = ]ìccd _û_ + cd = _û_cd
66
45) \êAUò c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe ‘Ze’ _âZýd
_âd
ò + Ze = _âd
ò Ze aéjZþ + Ze = aéje
lê\â + Ze = lê\Zâ e Mêeê + Ze = MêeZê e
46) \êAUò c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe ‘Bdiþ’ _âZýd
Mêeê + Bdiþ = Meúdû^þ ak + Bdiþ = akúdû^þ
aé¡ + Bdiþ = ahðúdû^þ ajê + Bdiþ = bìdû^þ
47) @ù^K c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe ‘Zc’ _âZýd
Mêeê + Zc = MêeZê c aéjZþ + Zc = aéjc
\úNð + Zc = \úNðZc _âd
ò + Zc = _âd
ò Zc
48) @ù^K c¤ùe C}hð aû @_Khð @[ðùe ‘A’ _âZýd
ak + A = akò _âgiý + A = ùgâÂ
ajê + A = bìdÂò aé¡ + A = ùRý / a¡òðÂ
49) Zêfý @[ðùe ‘iÚû^úd’ _âZýd
_òZé + iÚû^úd = _òZéiÚû^úd cûZé + iÚû^úd = cûZéiÚû^úd
50) @Qò @[ðùe ‘@ûkê’ _âZýd
\dû + @ûkê = \dûkê bd + @ûkê = bdûkê
gâ¡û + @ûkê = gâ¡ûkê Ké_û + @ûkê = Ké_ûkê

6.3 IWÿò@û Z¡òZ _âZýd

aòbò^Ü @[ðùe ‘@û’ _âZýd
1) @Qò @[ðùe ‘@û’ _âZýd
]ìkò + @û = ]ìkò@û KêjêWÿò + @û = KêjêWÿò@û
\ûXÿò + @û = \ûXÿò@û ù_U + @û = ù_Uû
67
2) \lZû @[ðùe ‘@û’ _âZýd
cjêeò + @û = cjêe@ò û Kûjûkò + @û = Kûjûkò@û
3) iß @[ðùe ‘@û’ _âZýd
ieê + @û = ieê@û Uûwe + @û = Uûweû
^ûfò + @û = ^ûfò@û ùMûkò + @û = ùMûkò@û
4) Zêfý @[ðùe ‘@û’ _âZýd
_âRû_Zò + @û = _âRû_Zò@û ùMeê + @û = ùMeê@û
aeùKûkò + @û = aeùKûkò@û M] + @û = M]û
5) @^û\e @[ðùe ‘@û’ _âZýd
ùMûaò¦ + @û = ùMûaò¦û jeò + @û = jeò@û
~\ê + @û = ~\ê@û aûiê + @û = aûiê@û
6) Kcð @[ðùe ‘@û’ _âZýd
ùaVò + @û = ùaVò@û ùckò + @û = ùckò@û
ùKûVò + @û = ùKûVò@û
7) lê\â @[ðùe ‘@û’ _âZýd
[ûkò + @û = [ûkò@û

6.4 aòbò^Ü @[ðùe ‘@ûk’ _âZýd

8) @Qò @[ðùe ‘@ûk’ _âZýd
MY×ò + @ûk = MY×ò@ûk
9) aéò @[ðùe ‘@ûk’ _âZýd
MûB + @ûk = MûB@ûk cAñhò + @ûk = cAñhò@ûk
68
6.5 aòbò^Ü @[ðùe ‘@ûkò’ _âZýd
10) icìj @[ðùe ‘@ûkò’ _âZýd
\ú_ + @ûkò = \ú_ûkò
11) RûZ @[ðùe ‘@ûkò’ _âZýd
PAZ + @ûkò = PAZûkò
12) @býûi aû \lZû @[ðùe ‘@ûkò’ _âZýd
ùLk + @ûkò = ùLkûkò PXÿû + @ûkò = PXÿûkò
_jñeû + @ûkò = _jñeûkò Pòeû + @ûkò = Pòeûkò
13)aéò aû aýaiûd @[ðùe ‘@ûeò’ _âZýd
gvû + @ûeò = gvûeò Kõiû + @ûeò = Kõiûeò
14) @Qò @[ðùe ‘@ûkò@û’ _âZýd
Kû + @ûkò@û = Kûkò@û Suû + @ûkò@û = Suûkò@û
aê\û + @ûkò@û = aê\ûkò@û
6.6 aòbò^Ü @[ðùe A _âZýd
15) lê\â @[ðùe ‘A’ _âZýd
N + A = Nò KûV + A = KûVò
PK + A = PKò LŠ + A = LŠò
16) aéò @[ðùe ‘A’ _âZýd
PûKe + A = PûKòeò Wûqe + A = Wûqeò
cêqûe + A = cêqûeò cjûR^ + A = cjûR^ò
17) iß @[ðùe ‘A’ _âZýd
Kûwûk + A = Kûwûkò Mjk + A = Mjkò
18) RûZ @[ðùe ‘A’ _âZýd
PAZ + A = PAZò
19) @Qò @[ðùe ‘A’ _âZýd
NWÿNWÿ + A = NWÿNWÿò
69

Exam2Cracks.com
6.7 aòbò^Ü @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
20) aéò @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
cìf + A@û = cìf@ò û MêWÿ + A@û = MêW@òÿ û
jk + A@û = jkò@û PûKe + A@û = PûKòeò@û
21) iõLýû aû _eòcûY @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
\êAUuû + A@û = \êAUuò@û _ûjûZ + A@û = _ûjûZò@û
Pûeòùie + A@û = Pûeòùieò@û \gùKRò + A@û = \gùKRò@û
22) iû\égý @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
·Ck + A@û = ·Ckò@û aûAMY + A@û = aûAMYò@û
cfæ`
ò êf + A@û = cfä`
ò êf@ò û ùiûeòh + A@û = ùiûeòh@ò û
23) @Zògd @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
cê^ + A@û = cê^ò@û fêY + A@û = fêYò@û
24) @Qò @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
K_ûk + A@û = K_ûkò@û K_U + A@û = K_Uò@û
iêjûM + A@û = iêjûMò@û @§ûe + A@û = @§ûeò@û
25) RûZ aû ^òaûi @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
KUK + A@û = KUKò@û _ûjûWÿ + A@û = _ûjûWÿ@ò û
ije + A@û = ijeò@û Leû\ò^ + A@û = Leû\ò^ò@û
26) iß @[ðùe ‘A@û’ _âZýd
K@ñk + A@û = K@ñkò@û c]êe + A@û = c]êe@ò û
ajk + A@û = ajkò@û
6.8 aòbò^Ü @[ðùe ‘B’ _âZýd
27) aéò @[ðùe ‘B’ _âZýd
Z« + B = Z«ú ù\ûKû^ + B = ù\ûKû^ú
70
 Exam2Cracks.com

28) RûZ @[ðùe ‘B’ _âZýd

_eù\g + B = _eù\gú C@ñûi + B = C@ñûiú
29) @Qò @[ðùe ‘B’ _âZýd
@bûa + B = @bûaú \ûM + B = \ûMú
ùbûK + B = ùbûKú ùgûh + B = ùgûhú
30) i´§ @[ðùe ‘B’ _âZýd
KUK + B = KUKú a^ûei + B = a^ûeiú
6.9 aòbò^Ü @[ðùe C@û _âZýd
31) @Qò @[ðùe ‘C@û’ _âZýd
^òg + C@û = ^ògê@û _ûV + C@û = _ûVê@û
ak + C@û = akê@û \ûXÿ + C@û = \ûXÿë@û
32) @býûi @[ðùe ‘C@û’ _âZýd
còQ + C@û = còQê@û LP + C@û = LPê@û
Mûf + C@û = Mûfê@û cûWÿ + C@û = cûWê@û
33) aéò @[ðùe ‘C@û’ _âZýd
^ûU + C@û = ^ûUê@û iû_ + C@û = iû_ê@û
jûU + C@û = jûUê@û bûe + C@û = bûeê@û
34) Zêfý @[ðùe ‘C@û’ _âZýd
gûM + C@û = gûMê@û Pû¦ + C@û = Pû¦ê@û
KûV + C@û = KûVê@û aûN + C@û = aûNê@û
35) RûZ @[ðùe ‘C@û’ _âZýd
aûY + C@û = aûYê@û @ûhûX + C@û = @ûhûXê@û
36) aûi aû iõ_Kð @[ðùe ‘C@û’ _âZýd
MûZ + C@û = MûZê@û Ne + C@û = Neê@û
71
6.10 aòbò^Ü @[ðùe ‘Ceû’ _âZýd
37) @Qò @[ðùe ‘Ceû’ _âZýd
\û« + Ceû = \û«êeû cª (c«)+ Ceû = c«êeû
38) @býûi @[ðùe ‘Ceû’ _âZýd
Kû¦ + Ceû = Kû¦êeû cìZ + Ceû = cìZeê û
39) iû\égý @[ðùe ‘Gfò’ _âZýd
eê_û + Gfò = eêù_fò iê^û + Gfò = iêù^fò
40) i´§ @[ðùe ‘Kû’ / ‘Kûe’ _âZýd
@ûRò + Kû / Kûe = @ûRòKû / @ûRòKûe
Kûfò + Kû / Kûe = KûfòKû / KûfòKûe
41) ißbûa @[ðùe ‘Kêkû’ _âZýd
We + Kêkû = WeKêkû ji + Kêkû = jiKêkû
42) aýaiûd @[ðùe ‘eû’ _âZýd
_û^ + eû = _û^eû KûP + eû = KûPeû
43) @Qò @[ðùe ‘a«’ / ‘c«’ _âZýd
MêY + a« = MêYa« aê¡ò + c« = aê¡òc«
]^ + a« = ]^a« gâú + c« = gâúc«
44) iû\égý @[ðùe ‘Pò@û’ _âZýd
_ûYò + Pò@û = _ûYòPò@û cûB + Pò@û = cûBPò@û
45) bûa @[ðùe ‘_Y’ _âZýd
UûY + _Y = UûY_Y aúe + _Y = aúe_Y
72
6.11 ùa÷ù\gòK Z¡òZ _âZýd
1) @]ôKeY @[ðùe ‘Lû^û’ _âZýd
Qû_û + Lû^û = Qû_ûLû^û ùa÷VK + Lû^û = ùa÷VKLû^û
Wûqe + Lû^û = WûqeLû^û bìZ + Lû^û = bìZLû^û
2) @býûi @[ðùe ‘ùLûe’ _âZýd
^ògû + ùLûe = ^ògûùLûe ~ê¡ + ùLûe = ~ê¡ùLûe
Rò\þ + ùLûe = Rò\ùþ Lûe cKŸcû + ùLûe = cKŸcûùLûe
3) aýaiûd @[ðùe ‘Me’ _âZýd
Kûeò + Me = KûeòMe ùiø\û + Me = ùiø\ûMe
4) bûa @[ðùe ‘Mòeò’ _âZýd
aûaê + Mòeò = aûaêMòeò \û\û + Mòeò = \û\ûMòeò
jûKòc + Mòeò = jûKòcMòeò KòeûYò + Mòeò = KòeûYòMeò ò
5) ißba @[ðùe ‘@ûcò’ _âZýd
VK + @ûcò = VKûcò cìLð + @ûcò = cìLðûcò
\êÁ + @ûcò = \êÁûcò _ûMk + @ûcò = _ûMkûcò
6) ißbûa @[ðùe ‘aûR’ _âZýd
]_û + aûR = ]_ûaûR ù]ûKû + aûR = ù]ûKûaûR
cûcfû + aûR = cûcfûaûR
7) @]ôKûe aû aéò @[ðùe ‘aûfû’ _âZýd
Ne + aûfû = Neaûfû _ûfû + aûfû = _ûfûaûfû
MûWÿò + aûfû = MûWÿòaûfû aûRû + aûfû = aûRûaûfû
Rcò + aûfû = Rcòaûfû
8) @]ôKûe @[ðùe ‘\ûe’ _âZýd
Rcò + \ûe = Rcò\ûe bûM + \ûe = bûMú\ûe
73
 Exam2Cracks.com

@^êgúk^ú
1. Z¡òZ _âZýd KûjûKê Kêjû~ûG – C\ûjeY ij aêSûA \ò@ ö
2. ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA[ôaû _âZýdMêWÿòKê PòjÜû@ û
Kêkú^, _ûga, cûeêZ, aû§a, _ûa^ò, @ûcôúd, PûYKý, Zûfaý, ùgâÂ, Nò, cìfò@û û
3. ^òcÜfòLôZ _\MêWÿòKùe aýajéZ ùjûA[ôaû g±MêWÿòKê ùfL û
]ûcòðK, ùKøea, _ûUa, \û«êeú, ùbøc, _âûm, ùa÷\ý, _âûù\gòK, ù`^òk, ùRýÂ, ùaVò@û,
KûVò, ùLkûkò, c]êeò@û û
4. GK_\ùe _âKûg Ke û
_êhýû ^lZâ~êq cûi, gvû aòKòaû aýaiûd ~ûjûe, \ge[ue _êZâ, a^eê RûZ, _êùeûjòZue
Kcð, iê¦ee bûa, bd @Qò ~ûjûe, _ûjûWÿeê RûZ ö
5. _âùZýKeê \êAUò ùfLûGñ C\ûjeY \ò@ ö
(K) icìj @[ðùe ‘@ûkò’ _âZýd
(L) @_Zý @[ðùe ‘Gd’ _âZýd
(M) @býûi @[ðùe ‘C@û’ _âZýd
(N) aýaiûd @[ðùe ‘eû’ _âZýd
(O) @]ôKûe @[ðùe ‘aûfû’ _âZýd
(P) aéò @[ðùe ‘A’ _âZýd
(Q) ù~ûMý @[ðùe ‘~’ _âZýd
vvv

74
i¯c @¤ûd

KûeK I aòbqò

7.1 : “eûRû _âbûZùe bòlêKcû^uê eûRùKûheê ißjÉùe MûBMêWÿòKê \û^ Kùf ö”

Gjò aûKýùe Kâòdû_\ ùjCQò ‘\û^Kùf’ ö Gjò Kâòdû_\ ijòZ @^ý_\MêWÿòK i´§òZ ö
Gjò i´§ ^òcÜcùZ aò·e Keû~ûA _ûeòa –
_âgÜ Ce i´§
(K) KòG \û^ Kùf ? eûRû Kðû
(L) K’Y \û^ Kùf ? MûBMêWKòÿ ê Kcð
(M) Kûjû\ßûeû \û^Kùf ? ißjÉùe KeY
(N) KûjûKê \û^ Kùf ? bòlêKcû^uê iõ_â\û^
(O) ùKCñVûeê \û^ Kùf ? eûRùKûheê @_û\û^
(P) ùKùZùaùk \û^ Kùf ? _âbûZùe @]ôKeY
G[ôeê RYûMfû ù~, Kâòdû_\ ‘\û^ Kùf’ ijòZ aûKýe @^ý_\MêWÿòKe bò^Übò^Ü i´§
ejò@Qò ö Gjò i´§Kê KûeK Kj«ò û
aûKý c]ýùe Kâòdû_\ ijòZ @^ý _\cû^ue ù~Cñ i´§ ejò[ûG,
ZûjûKê KûeK Kêjû~ûG ö
Gjò i´§ Q@ _âKûee û GjûKê @û]ûe Keò Q’ùMûUò KûeKe _eòKÌ^û Keû~ûAQò ö ùiMêWÿòK
ùjCQò – Kðû, Kcð, KeY, iµâ\û^, @_û\û^ I @]ôKeY KûeK ö
7.2 : Kðû KûeK :
(K) aòùaKû^¦ @ûùceòKûùe IRòißò^ú bûhY ù\A[ôùf ö
(L) Leû\òù^ _Yi _ûùP ö
(M) eûRû _êùeûjòZu \ßûeû ~m KeûCQ«ò ö
75
 flýKe ù~, _â[c aûKýe ‘bûhY ù\aû’ KâòâdûUò aòùaKû^¦u\ßûeû iõ_û\òZ ùjûAQò, \ßòZúd
aûKýùe ‘_ûPòaû’ Kâòdû _Yi i´§ùe Kêjû~ûAQò Gaõ ‘~m KeûAaû’ KâòdûUò eûRû ^òùR ^Keò
_êùeûjòZu \ßûeû KeûCQ«ò ö Gjò aûKý Zòù^ûUòùe ~[ûKâùc ‘aòùaKû^¦’, ‘_Yi’ I ‘eûRû’ Kðû
KûeK @U«ò ö ùZYê Kâòâdû ù~ iõ_û\^ Kùe, KeûG @[aû ~ûjû i´§ùe ùKøYiò Kâòdû Kêjû~ûG
Zûjû Kðû KûeK ö iû]ûeYZü Kâòdû_\ _ìaðeê KòG aû K’Y fMûA _âgÜKùf Ceùe KðûKûeK
còkò[ûG ö
~[û –
_âgÜ Ce aû Kðû KûeK
KòG IRißò^ú bûhY ù\A[ôùf aòùaKû^¦
K’Y _ûPò[ûG ? _Yi
KòG ~m KeûCQ«ò ? eûRû
ù~Cñ Kðû ^òùR Kâòdû iõ_û\^ ^Keò @^ý \ßûeû KeûG,
ZûjûKê _âù~ûRK Kðû Gaõ ~ûjû\ßûeû KeûG ZûjûKê _âù~ûRý Kðû Kj«ò ö
GVûùe ‘eûRû’ _âù~ûRK Kðû Gaõ ‘_êùeûjòZcû^u\ßûeû’ _âù~ûRý Kðû ö
_ê^½ ^òcÜfòLôZ aûKýMêWÿòKê flý Keòaû
gû«ògévkû elû Ke ö
c^ù\A _ûV _X û
^òÂûeLô Kû~ðý Ke û
aûUù\Lô ·f û
CfäòLôZ ·eòùMûUò aûKýùe Kðû Djý ùjûA ejò@Qò ö GVûùe KðûUò ùjCQò ‘Zêùc’ ö IWÿò@û
bûhûùe iû]ûeYZü @ûù\gûZàK aûKýùe Kðûe @^ê_iÚòZò ù\LôaûKê còùk ö Kðû bûaùe aòùghý,
aòùghY, iað^ûc, LŠaûKý I aûKýûõg c¤ aýajéZ ùjûA_ûe«ò ö ~[û;
aòùghý : K_òùk¦âù\a GK aògûk eûRý _âZòÂû Keò[ôùf û
aòùghY : MêYa« icÉue @û\ee _ûZâ ùjûA[ûG ö
iað^ûc : ùi @Zý« ißûbòcû^ú [ôùf ö
LŠaûKý : Kûfò ùLk ùja Kò ^ûjó, ahðû C_ùe ^òbðe Kùe ö
aûKýûõg : \û«êeúe jiòaû Kû¦òaû icû^ @ùU ö
Kðû KûeKùe _â[cû aòbqò jêG ö
76
7.3 : KcðKûeK :
cûùKðû^ò ùeWÿòI C\þbûa^ Keò[ôùf ö
^òfþ@ûcðÁâw P¦âKê ~ûA[ôùf ö
AõùeRcûù^ bûeZKê LŠLŠ Keòù\ùf ö
_â\ Zò^òùMûUò aûKýùe KcðMêWÿòK ~[ûKâùc – ‘ùeWÿòI’, ‘P¦âKê’ I ‘bûeZKê’ ö
Kâòdû_\ ijòZ Gjò _\cû^ue i´§Kê flý Ke :
_âgÜ Ce
K’Y C\þbûa^ Keò[ôùf ? ùeWÿIò
ùKCñVòKê ~ûA[ôùf ? P¦âKê
KûjûKê LŠLŠ Keòù\ùf ? bûeZKê
GVûùe ‘ùeWÿòI’, ‘P¦âKê’ I ‘bûeZKê’ KcðKûeK û
Kðûe Kâòdû iû]^ùe ~ûjû @bòkhòZ Zûjû KcðKûeK ö
iû]ûeYZü Kâòdû _ìaðeê K’Y, KûjûKê aû ùKCñVòKê fMûA _âgÜKùf Ceùe KcðKûeK
còkò[ûG ö
^òcÜiÚ aûKýUòKê flýKe û
‘gòlK QûZâKê _âgÜ _·eòùf’ ö
Gjò aûKýùe ‘QûZâKê’ I ‘_âgܒ \êAùMûUò Kcð @U«ò ö G_eò ùlZâùe ùMûUòG KcðKê cêLýKcð I
@^ýUòKê ùMøYKcð Kêjû~ûG ö GVûùe ‘QûZâKê’ ùMøYKcð I ‘_âgܒ cêLý Kcð ö Kòâdû \ßòKcðK ùjûA[ôùf
ù~Cñ KcðUò @^ýKûeK iÚû^ùe _â~êq ùjûA[ûG, Zûjû ùMøY aû @_â]û^ Gaõ @_eUò cêLý aû _â]û^
Kcð @ùUö
aòùghý, iað^ûc aû aòùghý _eòaùð aýajéZ ù~ ùKøYiò _\ aû _\icÁò Kcð_\ eìù_
aýajéZ ùjûA_ûùe ö
~[û – ùi KûjóKò _\ZýûM Kùf, cêñ RûùY ö
GVûùe ‘RûùY’ Kâòdûe KcðùjCQò – ‘ùi KûjóKò _\ZýûM Kùf’ @[ðûZ ùMûUòG aûKý GVûùe
Kcðeìù_ aýajéZ ùjûA@Qò ö
KcðKûeKùe \ßòZúdû aòbqò jêG ö
77

Exam2Cracks.com
7.4 : KeY KûeK :
KûVêeò@û KêeûXÿòùe MQ KûUê@Qò ö
ùfûKUò Rûfùe cûQ ]eê@Qò ö
ùi Kfcùe ùfLê@Qò ö
C_ùeûq aûKý Zòù^ûUòùe Kâd
ò û_\ ijòZ @^ý_\e i´§Kê ^òccÜ ùZ _â\gð^ Keû~ûA_ûùe ö
_âgÜ Ce
Kûjû\ßûeû MQ KûUê@Qò ? KêeûXÿòùe
Kûjû\ßûeû cûQ ]eê@Qò ? Rûfùe
Kûjû\ßûeû ùfLê@Qò ? Kfcùe
GVûùe ‘KêeûXÿò’, ‘Rûf’ I ‘Kfc’ Kâòdû iû]^e cû]ýc ö
~ûjû iûjû~ýùe Kâòdû iû]ôZ jêG aû Kâòdû iû]^ùe ~òG _âKéÁ Kû~ðýKûeú Zûjû KeY
KûeK jêG ö
iû]ûeYZü Kâòdû_\ _ìaðùe ‘Kûjû\ßûeû’ fMûA _âgÜKùf Ceùe KeY KûeK còkò[ûG ö
KeY KûeKùe ZéZúdû aòbqò jêG ö
7.5 : iõ_â\û^ KûeK :
eûRû \eò\âcû^uê @^Ü\û^ Kùf ö
MéjòYú bòKûeòKê bòlû ù\ùf ö
eûRû _êùeûjòZcû^uê iê^û ùcûje ù\ùf ö
CfäòLôZ aûKýMêWÿòKùe ‘\eò\âcû^uê’, ‘bòKûeò’Kê I ‘_êùeûjòZcû^uê’ ~[ûKâùc ‘@^ܒ,
‘bòlû’ I ‘iê^ûùcûje’ icýKþeìù_ \û^ KeûMfû ö \ aÉêe ùicûù^ iõ_ì‰ð @]ôKûeú ö
~ûjûKê ùKøYiò aÉê icýKþeìù_ \û^ Keû~ûG, Zûjûe iõ_â\û^ KûeK jêG û
‘\eò\âcû^uê’, ‘bòKûeòKê’ I ‘_êùeûjòZcû^uê’ iõ_â\û^ KûeK @U«ò ö
78
 ù]ûaûKê fêMû \ò@ ö
\eRòKê K^û \ò@ ö
K^ÚûaûfûKê fêMû \ò@ ö
Gjò Zò^òùMûUò aûKýùe ‘ù]ûaû’, ‘\eRò’ I ‘K^Úûaûfû’uê \ò@û~ûC[ôaû aÉêe ùicûù^
_ì‰ð @]ôKûeú ^êj«ò ö ù~CñVò MâjúZû \ aÉêe _ì‰ð @]ôKûeú ùjûA^[û«ò, ùiVûùe MâjúZûVûùe
iõ_â\û^ KûeK ^ùjûA ùiVûùe KcðKûeK ùjûA[ûG ö ùZYê ‘ù]ûaûKê’ ‘\eRòK’ê I ‘K^ÚûaûfûKê’
iõ_â\û^ KûeK ^ùjûA KcðKûeK ùja ö
iõ_â\û^ KûeKùe PZê[ðú aòbqò jêG ö
7.6 : @_û\û^ KûeK :
MQeê _Zâ _Wÿòfû û
@ûKûgeê ]ìcùKZê QòŠòfû û
_aðZeê _[e Liòfû û
_â\ aûKýMêWKÿò ùe ‘MQeê _Zâ’, ‘@ûKûgeê ]ìcùKZê’ I ‘_aðZeê _[e’ aòz^ò Ü ùjûA@Qò ö
‘_Wÿòfû’, ‘QòŠòfû’ I ‘Liòfû’ Kâòdû \ßûeû aòzò^Ü ùjaû ÆÁ ùjC@Qò ö
Kâòdû \ßûeû ùMûUòG aÉê @^ý aÉêVûeê aòzò^Ü ùjaû RYûMùf, ù~Cñ aÉêVûeê aòzò^Ü
jêG, Zûjûe @_û\û^ KûeK ùjûA[ûG ö
ùZYê MQeê, @ûKûgeê I _aðZeê _\MêWÿòKùe @_û\û^ KûeK ùja ö
Kâd
ò û_\ _ìaðeê iû]ûeYZü ‘KûjûVûeê’, ‘ùKCñVê’ fMûA _âgÜKùf, Ceùe @_û\û^ KûeK
còkò[ûG ö ~[û –
_âgÜ Ce
ùKCñ[ôeê / ùKCñVê _Zâ _Wÿòfû ? MQeê
ùKCñVê /ùKCñ[ôeê ]ìcùKZê QòŠòfû ? @ûKûgeê
ùKCñVê /ùKCñ[ôeê _[e Liòfû ? _aðZeê
ùKak aòzò^Ü ^êùjñ CZþ_Zò, aòeZò, @ûe¸, elû, cêqò, @«¡ðû^, _eûRd AZýû\ò @[ðùe
c¤ @_û\û^ KûeK ùjûA[ûG ö ~[û –
(K) lúeeê Nò@ aûjûùe ö (CZþ_Zò)
(L) gâcòKcûù^ @ûù¦ûk^eê aòeZ ùjùf ö (aòeZò)
(M) LRêeúMQ cìkeê _ûjûP _ûjûP ö (@ûe¸)
(N) gâúKé¾ _ûŠacû^uê @ù^K aò_\eê elû Keò[ôùf ö (elû)
79
 (O) 1947 ciòjûùe bûeZ _eû]ú^Zûeê cêq ùjfû ö (cêqò)
(P) cûdûakùe @iêecûù^ i¹êLeê @«jòðZ ùjûA~û«ò ö (@«¡ðû^)
(Q) Mêeê gòhýVûeê _eûRòZ ùjùf Lêiò jê@«ò ö (_eûRd)
@_û\û^ KûeKùe _cú aòbqò jêG ö
7.67 : @]ôKeY KûeK :
MQùe _lúUò aiòQò ö
_ì‰ðcúùe _ì‰ðP¦â ù\Lû~ûG ö
GVûùe ‘aiòQò’ Kâòdûe iÚû^ ‘MQ’ I ‘ù\Lû~ûG’ Kâòdûe icd aû Kûk ‘_ì‰ðcú’ ö ‘aiòQò’
I ‘ù\Lû~ûG’ Kâòdû\ßûeû iÚû^ I Kûk iìPòZ ùjC@Qò ö
Kâòdû ù~Cñ iÚû^ùe aû ù~Cñ icdùe iû]ôZ jêG,
ùijò icde aû iÚû^e @]ôKeY KûeK ùjûA[ûG ö
GVûùe ‘MQùe’ I ‘_ì‰ðcúùe’ @]ôKeY KûeK ùjûA@Qò ö
Kâòdû_\ _ìaðeê iû]ûeYZü ‘ùKCñVûùe’ Gaõ ‘ùKùZùaùk’ fMûA _âgÜKùf Ceùe
@]ôKeY KûeK còkò[ûG ö
_âgÜ Ce
ùKCñVûùe aiòQò ? MQùe
ùKùZùaùk _ì‰ðP¦â ù\Lû~ûG _ì‰cð úùe
Gjò \éÁòeê @]ôKeY KûeK \êA bûMùe aòbq ö ~[û (K) iÚû^û]ôKeY aû @û]ûeû]ôKeY
I (L) Kûkû]ôKeY ö
ù~Cñ _\\ßûeû Kâòdûe iÚû^ iìPòZ jêG Zûjû iÚû^û]ôKeY aû @û]ûeû]ôKeY jêG ö
cûVò@ûùe Rk @Qò ö
ùijò_eò ù~Cñ_\\ßûeû Kâòdû ù~Cñ icdùe iû]ôZ jêG aû ùjfû ùaûfò RYû~ûG,
ZûjûVûùe Kûkû]ôKeY jêG ö
~[û – ahðûEZêùe K\´`êf `êùU ö
@û]ûeû]ôKeY Zòâòaò] ö ~[û –
(K) HKù\gòK @û]ûeû]ôKeY
C\ûjeY – MQùe `êf `êUò@Qò ö
80
 (L) ùa÷hdòK @û]ûeû]ôKeY
C\ûjeY – aò^daûaê aýûKeYùe _âaúY ö
(M) @bòaýû_K @û]ûeû]ôKeY
C\ûjeY – Zòkùe ùZf [ûG ö

@^êgúk^ú
1. KûeK KûjûKê Kj«ò ? Zûjû ùKùZ _âKûee ?
2. KcðKûeK I iõ_â\û^ KûeK c]ýùe Kò _âùb\ @Qò \éÁû« ij \gðû@ ö
3. i´§_\ KûjûKê Kj«ò ?
4. @]ôKeY KûeK ùKùZ _âKûe ? C\ûjeY ijòZ @ûùfûP^û Ke ö
5. aòbò^Ü @[ðùe @_û\û^ KûeKe aýajûe ù\Lû@ ö
6. ^òcÜfòLôZ aûKýùe iÚìkûle aògòÁ _\cû^ue KûeK ^òùŸðg Ke û
(K) aûkùK ùcûe ùaûf Ke ö
(L) eûRû \eò\âcû^uê @[ð\û^ Kùf ö
(M) ùfûbeê _û_e R^à ö
(N) ùfûKUò fwkùe ·h Keê@Qò ö
(O) eûcaûaê \eRòKê K^û ù\ùf ö
(P) LRêeòMQ cìkeê _ûjûP _ûjûP ö
(Q) cûQ _ûYòùe ùLkêQò ö
(R) ahðû\òù^ RûcêùKûkò _ûùP ö
(S) lúeeê ùQ^û jêG ö
(T) jeòaûaê MYòZùe _Uê ö
81
7. ^òùŸðg @^êiûùe Ce ùfL ö
(i) ùcNùe @ûKûg Xûuò ùjûA ~ûAQò ö (KðûKûeK PòjÜû@)
(ii) iêaò]û ùjùf @ûi ö (KðûKûeKUò ùfL)
(iii) ùMû_a§ê ajêZ — @Rð^ Keò[ôùf ö (KcðKûeK iì·C[ôaû _\UòG ùfL)
(iv) ùP÷Z^ý _êeúKê @ûiò[ôùf ö (KcðKûeK PòjÜû@)
(v) ‘\ßûeû’g±Kê aûKýùe aýajûe Keò KeY KûeKùe _eòYZ Ke ö
(vi) aýûdûc \ßûeû geúe iêiÚ eùj ö (KeY KûeK PòjÜ@)
(vii) cjêcûQò `êfeê cjê iõMâj Kùe ö (@_û\û^ KûeK _\ PòjÜû@)
(viii) bf `if ùjûAQò ö (C_~êq @]ôKeY KûeKUòG fMû@)
(ix) ùe MQ KUû ùjCQò ö (C_~êq @]ôKeY KûeKUòG aýajûe Ke)
(x) jûZú Wûk bûwêQò ö (Kcð KûeK PòjÜû@)

vvv

82
 aòbqò

7.2 “ùfûKcûù^ ù\ge C^ÜZò _ûAñ ^òRe ißû[ðKê akòù\aû CPòZ ö”

@^ýû^ý aûKý_eò Gjò aûKýUò c]ý ùKùZùMûUò _\e icûjûe @ùU ö G[ôùe ‘cûù^’
(ùfûKcûù^), e (ù\ge, ^òRe) ‘_ûAñ’ (C^ÜZò _ûAñ), ‘Kê’ (ißû[ðKê) aýajûe Keû~ûA aûKýUòKê
aòbò^Ü _\ùe aòbq Keû~ûAQò ö GMêWÿòK \ßûeû iõLýû I KûeKe _âZúZò NUê@Qò ö GMêWÿòK ùMûUòG
ùMûUòG a‰ð aû GKû]ôK a‰ðe icÁò @U«ò ö ùZYê ù~Cñ a‰ð aû a‰ðicÁò \ßûeû iõLýû (GKaP^,
ajêaP^) KûeK (Kðû, Kcð, KeY _âbéZò ) iìPòZ jêG ZûjûKê aòbqò Kêjû~ûG ö ~[û – _â[cû
aòbqò, \ßòZúdû aòbqò, ZéZúdû aòbqò AZýû\ò ö aòbqò g±Uò aò-C_iMð ‘bRþ’ ]ûZê I ‘Zò’ _âZýd
ù~ûMùe MVòZ, ~ûjûe @ûbò]û^òK @[ð ùjCQò aòbûM aû a^ Keòaûö
7.2.1 : aòbqò iûZ bûMùe aòbq, ~[û – _â[cû, \ßòZúdû, ZéZúdû, PZê[ðú, _cú, hÂú I i¯cú
aòbqò ö IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ aòbò^Ü KûeKùe aýajéZ aòbqò PòjÜMêWÿòKê GKaP^ I ajêaP^
ùb\ùe ^òcÜcùZ _â\gð^ Keû~ûA[ûG ö ~[û –
KûeK aòbqò GKaP^ PòjÜ ajêaP^e PòjÜ
Kðû _â[c Uò, Uû, ùU, UûG, UòG G, cû^, cûù^, MêWÿòK, MêWÿûK
Kcð \ßòZúdû Kê, uê, Kò, uò, VûKê uê, cû^uê, cû^uVûKê, MêWÿòKê, MêWûKê
KeY ZéZúdû G, ùe, \ßûeû, ù\jò, ù\A, KðéK cû^u\ßûeû, cû^uù\A, cû^u ù\jò,
cû^u KðéK
iõ_â\û^ PZê[ðú Kê, uê, Kò, uò, _ûAñ, ^òcò, iKûg uê, cû^uê, cû^u _ûAñ, cû^u ^òcò,
cû^u iKûg
@_û\û^ _cú eê, Vûeê, C, Cñ, jñê, Vê, Vñê, VCñ, cû^ueê, cû^uVûeê,cû^uVê, cû^uVêñ,
cû^uVCñ, MêWÿòKeê, MêWÿûKeê
hÂú e, u, ue ue, cû^u, cû^ue, MêWÿòKe
@]ôKeY i¯cú G, ùe, Vûùe, VûAñ, Vò, ùVAñ, cû^uùe, cû^uVûùe, cû^uVûAñ,
Zjó cû^uùVAñ, MêWÿòKùe, MêWÿòKVûùe,
MêWÿòKùVAñ, MêWÿòKVò ö
83
aòbqòe aýajûe :
7.2.2 : _â[cû aòbqò
(K) Kðû KûeKùe _â[cû aòbqò û
~[û – eûc LûC@Qò, MûBUò Peê@Qò, _òfûcûù^ @ûiê[ôùf, ùNûWÿûMêWÿòK ù\øWêQ«ò ö
(L) iù´û]^ùe _â[cû aòbqò û
~[û – _â]ûù^ ai«ê, aûkùK ùaûf cû^ ö
(M) Kòâdû_\ ^[ûA ùKak _\û[ð aû aýqòKê ^òùŸðg Keòaû _ûAñ _â[cû aòbqò û
~[û – eûc, _lú, KúU, `k, ù\aZû, AZýû\ò ö (KòG eûc Kò ?)
(N) ùKùZK @aýd ù~ûMùe _â[cû aòbqò û
~[û – @ûc Mâûcùe ecû ùaûfò Sò@UòG @Qò ö
(O) KcðaûPýùe aûKýùe Kcðe _â[cû aòbqò û
~[û – iúZû\ßûeû _âa§Uò _ûV KeûMfû ö
(P) iõLýûaûPK g± _âùdûMùe _â[cû aòbqò û
~[û – KâòùKUþ ùLkùe ùMûUòG \kùe GMûeUò ùLkûkò ùLkò[û«ò ö
7.2.3.: \ßòZúdû aòbqò
(K) KcðaûPýùe \ßòZúdû aòbqò
~[û – _òfûcûù^ aò\ýûkdKê ~ûCQ«ò ö
(L) ]ôKþ ù~ûùM \ßòZúdû aòbqò
~[û – ù\gù\âûjúKê/Kò ]ôKþ ö
(M) @Zý« iõù~ûM aû aýû¯ò @[ðùe cûMð aû KûkaûPK g±e \ßòZúd aòbqò û
~[û – Ké¾ ·eò\ò^Kê KKeò c[êeû Mùf û (·eò\ò^ aýû_ò)
(N) ^òKUû[ðK I \ìeû[ðK g± ù~ûMùe \ßòZúdû aòbqò û
~[û – KUKKê bêaù^gße Zòeògò KòùfûcòUe ö
(O) ‘@^êiûùe’ Gjò @[ð aêSûAaû_ûAñ \ßòZúdû aòbqò û
~[û – Zû’ KcðKê G_eò `kòfû ö
84
 (P) aú_þiû aû \ßòeêqò aêSûAaû_ûAñ \ßòZúdû aòbqò û
~[û – \ò^Kê \ò^, cûiKê cûi, ahðKê ahð, NeKê Ne ö
(Q) KcðaûPý I bûaaûPýùe Kðûe \ßòZúdû aòbqò û
~[û – ZêcKê @ûRò NeKê ~òaûKê ùja û (Kcð aûPý)
eûcKê ùLkò @ûùi û (bûaaûPý)
(R) cìfý @[ðùe \ßòZúdû aòbqò û
~[û – UuûKê LùŠ _û^ ö
]û^aÉûKê jRûùe Uuû ö
(S) C_~êq aû Zêk^û @[ðùe \ßòZúdû aòbqò û
~[û – ~ûjûKê ~òG aòeòKò ·Ck Zòù«A \òG ö
7.2.4 : ZéZúdû aòbqò
(K) KeYKûeKùe ZéZúdû aòbqò û
~[û – iûc« P¦âùgLe KûVòùe _ûjûWÿe CyZû cû_ê[ôùf ö
(L) Kâòdû aòùghYùe ZéZúdû aòbqò û
~[û – _a^ ]úùe ajêQò ö
(M) cìfý @[ðùe ZéZúdû aòbqò û
~[û – \gUuûùe KWÿûG / ùMûUòG ^Wÿò@û ö
(N) ùagò, DYû, jú^, iû^aWÿ _âbéZò g± _âùdûMùe ZéZúdû û
~[û – gýûca§ê ]^ùe aWÿ ö ùi Kcðùe jú^ ö
jeò ùcûVûeê adiùe DYû, ùMû_ûk Cyùe iû^ ö
(O) ^ûc, ùMûZâ, RûZò, a‰ð, ißbûa, _âKéZò @û\ò g± ù~ûMùe ZéZúdû û
~[û – aòeûUu ^ñû ùe eûRýKû~ðý Pûfê[ôfû ö
iúZû ißbûaùe iek ö ùi RûZòùe KeY @ùU ö
^ò´ _âKéZòùe _òZû ö ùi a‰ðùe Kkû ö
ùi ùMûZâùe Kûgý_ ö
85
 Exam2Cracks.com
(P) @w aòKûeùe ZéZúdû û
~[û – ùMû_ûk _û\ùe L¬ ö
jeò jûZùe ùKµû ö
(Q) Kâòdû icû¯ò aû `k_âû¯ò aêSûAùf Kûk I cûMð aûPK g±ùe ZéZúdû û
~[û – \êA ahðùe ù_ûf Kûc ieòfû ö
(R) KûeY aû ùjZê @[ðùe ZéZúdû û
~[û – cê^ò @bògû_ùe ~\êaõg ld Mfû ö
ùi ùeûMùe KÁ _ûCQ«ò ö
(S) _âùdûR^û[ðK I aûeYû[ðK _\ù~ûMùe ZéZúdû û
~[û – PeòZâ^[ôùf MêYùe Kò _âùdûR^ ?
gû«ò^[ôùf Rúa^ùe Kò fûb ?
aê¡ò^[ôùf aò\ýûùe Kò `k ?
7.2.5 : PZê[ðú aòbqò
(K) iõ_â\û^ KûeKùe PZê[ðú aòbqò û
~[û – cû^ýae eûRý_ûk bò^Ülcuê MûWÿò \û^ Kùf ö
(L) ^òaûeY @[ðùe PZê[ðú û
~[û – Wûqe ùeûMúKê Jh] ù\ùf ö
cgûKê ]ì@ñû \ò@ ö
(M) ^òcòûù[ð PZê[ðú aòbqò û
~[û – ißMðKê ^ògêYò ^ûjó ö
aWÿùfûKKê Ce ^ûjó ö
7.2.6 : _cú aòbqò
(K) @_û\û^ KûeKùe _cú aòbqò û
~[û – MQeê _Zâ _Wÿòfû ö
(L) ùjZê aû KûeY aêSûAùf _cú aòbqò û
~[û – ^òR ù\ûheê _âûYú KÁ _ûG ö
aýajûeeê aò\ýû RYû~ûG ö

86
 (M) bò^Ü aû @fMû aêSûAùf _cú aòbqò û
~[û – K[ûeê Kûc @fMû ùjùf Mfû ö
(N) Zêk^ûZàK bûùa CZþKhð aû @_Khð aêSûAùf _cú aòbqò û
~[û – iòõj jûZúVûeê ùagú akaû^þ ö
júeû iê^ûVûeê cìfýaû^þ ö
(O) \òM ^ò‰ðdùe ù~CñVûeê \òM ^ò‰ðúZ jêG, Zûjûe _cú aòbqò jêG û
~[û – _êeúVûeê _ìaðKê icê\â ö
KUKVûeê \lòYùe _êeú @aiÚòZ ö
(P) cûMð Gaõ Kûke _eòaýû¯òùe _cú aòbqò û
~[û – @ZúZùe IWÿògû MwûVûeê ùMû\ûaeú _~ðý« aòÉéZ [ôfû ö
KûðòKVûeê gúZ @ûe¸ jêG ö
(Q) @icû_òKû Kâòdû ùfû_ùjùf ùiA Kâòdûe Kcð I @]ôKeY iÚû^ùe _cú aòbqò û
~[û – ùi ùKûVûeê ù\LêQò û (ùKûVûùe PXÿò)
cêñ Zûuê \ìeeê ù\Lôfò û (\ìeùe ejò)
(R) elû[ð, _eûRd @û\ò g± ù~ûMùe _cú û
~[û – Bgße ZêcKê aò_\eê elû Ke«ê ö
Zêùc Zêc bûhûKê iõKUeê elû Ke ö
KûôeûRû _êeêùhûcù\auVûeê _eûÉ ùjûA[ôùf ö
_ûŠacûù^ ùKøeacû^uVûeê ^úZòaû^þ [ôùf ö
7.2.7 : hÂú aòbqò
Kâòdû ijòZ Gjò aòbqòe ùKøYiò i´§ ^[ûG, ùZYê GjûKê KûeKe @«bðêq Keû~ûA ^ûjó ö
Gjû i´§ _\ bûaùe _eòPòZ ö
~[û – ^\úe Rk, jeòe ajò, ù\ge eûRû AZýû\ò ö
i´§ aòbò^Ü _âKûee ùjûA_ûùe ö ~[û – KûeK i´§, ùiaýùiaK i´§, R^ýR^K
i´§, @û]ûe @ûù]d i´§, Kû~ðýKûeY i´§, aòùghY i´§, aýû¯ò i´§ _âbéZò ö
87
(K) KûeK i´§ :
KûeK Q’ bûMùe aòbq, ùZYê i´§_\ c]ý hWÿaò] ö ~[û;
Kéð i´§, Kcð i´§, KeY i´§, iõ_â\û^ i´§, @_û\û^ i´§ I @]ôKeY i´§ ö
(1) Kðé i´§ :
icde MZò @^òaû~ðý ö GVûùe icd MZò Keê@Qò, Gjò _\Uò Kðû; ùZYê ‘icde MZò’ _\Uò
Kðé i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò – @û¸cû^ue Kðaý, ^ûMeòKe @]ôKûe, icde @ûjßû^
AZýû\ò ö
(2) Kcð i´§ :
icùÉ aò\ýûe iû]^û Keòaû CPòZ ö GVûùe aò\ýûKê iû]^û Keòaû @[ð _âKûg Keê[ôaûeê
‘aò\ýûe’ _\Uò Kcði´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò @^ý \éÁû« ùjûA_ûeòa – Bgßeu C_ûi^û,
]^e @Rð^, _êÉKe @]ýd^ AZýû\ò ö
(3) KeY i´§ :
\êù~ðýû]^ aûe´ûe M\ûe @ûNûZùe céZêý fbòùf ö GVûùe ‘M\ûe @ûNûZ’ @[ð M\û\ßûeû
@ûNûZ, @[ðûZ ‘M\ûe’ _\Uò KeY i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò – ùeûMe ~ªYû, gee @ûNûZ,
lê]ûe _úWÿû AZýû\ò ö
(4) iõ_â\û^ i´§ :
_êùeûjòZuê aÈ \ò@ ö GVûùe ‘_êùeûjòZuê aȒ @[ð _êùeûjòZu _ûAñ CŸòÁ aÈ ö @[ðûZþ
‘_êùeûjòZu’ _\Uò iõ_â\û^ i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò @^ý \éÁû« ùja – bòKûeòe eêUò,
aûA@ûYúe bûZ I KêêKêee cûõi AZýû\ò ö
(5) @_û\û^ i´§ :
Gjò @kùe jûZúe bd @Qò ö GVûùe ‘jûZúe bd’ @[ð ùjCQò ‘jûZúVûeê bd’, ùZYê
‘jûZúe bd’ _\Uò @_û\û^ i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò i_ðe bd, Mêeêu C_ù\g, _òZûu
b›ð^û AZýû\ò ö
88
(6) @]ôKeY i´§ :
Zûue Kkûe @^êeûM icÉuê cêMÛ Kùe ö GVûùe ‘Kkûe @^êeûM’ @[ð ùjCQò ‘Kkûùe
@^êeûM’ ö ùZYê ‘Kkûe’ _\Uò @]ôKeY i´§ _âKûg Keê@Qò ö ùijò_eò iõ]ýûe bâcY, C\ýû^e
`êf I iûdõKûke bâcY _âbéZò ö
(L) ùiaýùiaK i´§ :
~[û – _âbêu béZý, ù\au bq ö
(M) R^ý R^K i´§ :
~[û – jeòe _ê@, K^Ke Sò@, _a^e _êZâ ö
(N) @û]ûe@ûù]d i´§ :
~[û – _êÃeòYúe Rk, Rcòe ]û^, aÉûe ·Ck ö
(O) Kû~ðýKûeY i´§ :
~[û – _eògâce `k, _û_e _eòYûc, _êYýe `k ö
(P) aòùghY i´§ :
~[û – MêYe _òfû, iêLe \ò^, @û\ee K^ýû ö
(Q) @wûwúbûa i´§ :
~[û – cAñhòe gòx, MûBe fû¬, jûZúe Kû^ ö
(R) @ùb\ aû eì_K i´§ :
~[û – mû^e _â\ú_, lcûe iûMe, KeêYûe iò§ê ö
(S) aýû¯ò i´§ :
~[û – i¯ûje QêUò, cûiKe Kûc, NûKe _ûV ö
(T) icû[ðùe hÂú aòbqò :
~[û – Zûu ijòZ ùcûe gZîZû ^ûjó ö
eûc @^êR I _ZÜúu ijòZ aYKê Mùf ö
89
 (U) aò^û, _eò, _âZò @û\ò g± _âùdûMùe hÂú aòbqò :
~[û – Zêc aò^û ùcûe MZò ^ûjó ö
cjûZàûMû§úu _eò @ûC KòG ijò¾ê @Qò ?
Meòau _âZò \dû Ke ö
(V) ^òcòû[ð g± ù~ûMùe hÂú aòbqò :
~[û – Rke ^òcù« ùi ^\úKê Mfû ö
_êYýe ^òcù« ùi \û^ Keê@Qò ö
(W) ^ò¡ðûeYùe hÂú aòbqò :
(ùMûUòKe MêY aû ù\ûh\ßûeû @^ýVûeê _é[K Keò ^ò¡ðûeY Kùf hÂú aòbqò jêG ö)
~[û – Kûkò\ûi Kaòcû^ue cCWÿcYò ö
iòõj _gêcû^ue eûRû ö
7.2.8 : i¯cú aòbqò
(K) @]ôKeY KûeKùe i¯cú aòbqò jêG û
~[û – ahðûKûkùe K\´ `êùU ö
_êÃeòYúùe _\à `êUò@Qò ö
(L) bûùa i¯cú û
~[û – iì~ðý C\dùe _\à `êùU ö (C\d ùjùf)
ahðû @ûMc^ùe KéhK @û^¦òZ jê@«ò ö
(M) aú_þiû[ðùe aû _ê^ü_ê^ü CùfäL iÚkùe i¯cú û
~[û – ù\ùgù\ùg @ûRò IWÿògú ^éZý aýû_ò MfûYò ö
NùeNùe aòRêkòaZò RkòfûYò ö
(N) _âùdûR^û[ðK g± ù~ûMùe i¯cú û
~[û – i^Üýûiúe ]^ùe Kò _âùdûR^ ?
^ûÉòKe aòMâjùe Kò _âùdûR^ ?

90
 (O) @ù^ýû$^ý iû\égý I @iû\égýùe i¯cú û
~[û – bûAbûAùe Kkò ö (@ù^ýû$^ý iû\égý @[ðùe)
Nùe aûjûùe ^ò¦û ö (@ù^ýû$^ý @iû\égý @[ðùe)
(P) iû]ê, ^ò_êY, Kêgk, _Uê, \l @û\ò g± ù~ûMùe i¯cú û
~[û – ùi aýûKeYùe _Uê ö
eûc iwúZùe ^ò_êY ö
1.3 : _âûPú^ _âùdûM I iûõ_âZòK Kûke aýajûeùe IWÿò@û aòbqòùe ùKùZK _û[ðKý _eò\éÁ jêG ö
~[û – \ßòZúdû aòbqòùe iõ_âZò Kê, uê, cû^uê, Kò, uò AZýû\ò aýajéZ ùjC[ôaû iÚùk _âûPú^
_âùdûMùe ‘«’e _âùdûM ù\LôaûKê còùk ~[û – @û¸« (@û¸cû^uê), Z긫 (Zê¸cû^uê) AZýû\ò ö
ùijò_e ‘Kê’ iÚû^ùe ‘KA’ ‘KAõ’ , ùK÷ñ @û\òe aýajûe ejò@Qò ~[û – ‘ZûjûKê’ iÚû^ùe ZûjûKA,
ZûjûKAõ; ZûjûùK÷, ZûjûùK÷ñ AZýû\ò ö
1.4 : aòbqò PòjÜMêWÿòKe MV^ \éÁòeê GMêWÿòKê \êA bûMùe aòbq Keû~ûA[ûG ö ~[û – ùcøkòK aû
ißecìkK Gaõ @^êiMðûZàK aû aý¬^cìkK ö G, Gñ, GY, C, Cñ AZýû\ò iße cìkK Gaõ Kê, Uò, Uû,
ùe, \ßûeû, e, ùe, eê AZýû\ò aý¬^cìkK ö ùKùZK aýûKeYKûe aògßûi Ke«ò ù~ – _â[ùc Gjò
ißecìkK (ùcøkòK) aòbqò PòjMÜ Wê Kòÿ e _âPk^ ejò[f
ô û I _eaðú icdùe @^êiMðûZàK aû aý¬^cìkK
aòbqò PòjÜe _âPk^ NUò@Qò ö
^òcò, iKûg, ù\jò, ù\A, KéðK @û\ò ùKùZK g± aòbqò PòjÜ bûaùe IWÿò@û bûhûùe
_âPkòZ ö

@^êgúk^ú
1. aòbqò KûjûKê Kj«ò ? Gjû ùKùZ _âKûe C\ûjeY ijòZ ùfL ö
2. IWÿò@û aòbqò PòjÜMêWÿòKê \gðûA ùiMêWÿòKê aûKýùe aýajûe Ke ö
3. \ßòZúdû aòbqò I PZê[ðú aòbqò c]ýùe [ôaû _û[ðKý C\ûjeY ijòZ \gðû@ ö
4. i´§e _âKûe ùb\ \gðûA _âùZýKeê ùMûUòG C\ûjeY \ò@ û
91
5. iÚìkûle aògòÁ _\cû^ue aòbqò iKûeY ^ò‰ðd Ke ö
(i) Zûu ijòZ ùcûe aòùeû] ^ûjó ö
(ii) aòeûWÿò K_ûkKê gòKû QòWÿòfû û
(iii) cìLð Kûjóùe ag jêG ^ûjó ö
(iv) jeòY ùaMùe ù\øWÿò_ûùe ö
(v) aêXÿûUò gúZùe [eêQò ö
(vi) akVûeê aê¡ò ùagú \eKûe ö
(vii) _êùe_êùe C›a fûMò ejòQò ö
(viii) MûWÿòUò ]úùe ·fêQò ö

6. aûKý cû]ýcùe C\ûjeY \ò@ ö

(i) iù´û]^ùe _â[cû aòbqò ö
(ii) ‘]ôKþ’ ù~ûùM \ßòZúdû aòbqò ö
(iii) cìfý @[ðùe \ßòZúdû aòbqò ö
(iv) aýû¯ò @[ðùe _cú aòbqò ö
(v) bûùa i¯cú aòbqò ö
(vi) @aýd ù~ûMùe _â[cû aòbqò ö
(vii) Kâòdû aòùghYùe ZéZúdû aòbqò ö
(viii) ^òaûeY @[ðùe PZê[ðú aòbqò ö
vvv

92
 @Ác @¤ûd

@^êùz\ fòL^

8.1 “akeûc \ûi ùjCQ«ò _iLû ~êMe aùdûùRý Kaò ö ‘RMùcûj^ eûcûdY’ ùjCQò
Zûue iaðùgâ KéZò ö G Mâ^ÚUò ‘\ûŠòeûcûdY’ ^ûcùe c]ý LýûZ ö Gjû aûfàúKò KéZ iõÄéZ
eûcûdYe @^êaû\ ^êùjñ; @_e«ê ùijò Mâ^Úe @^êieYùe fòLôZ GK ùcøkòK eûcûdY ö
G[ôùe IWÿògûe icûR, iõÄéZò, @[ð^úZò, Rúa^]ûeû G_eò bûaùe a‰òðZ ùjûAQò ù~ Mâ^ÚUò
_ûV KfûlYò IWÿò@û RûZòe ^òRiß PòZâ @ûLô @ûMùe Sfiò CùV ö”
@ûi C_efòLôZ @õgKê ù\Lôaû ö GjûKê @ûùfûP^û Kùf ù\Lôaû ù~ G[ôùe ùMûUòG bûaaò¦ê
C_ùe MêeêZß \ò@û~ûAQò ö Zûjû ùjCQò, “akeûc \ûi KéZ RMùcûj^ eûcûdY aû \ûŠòeûcûdYe
cûjûcôý ö” Gjò bûaaò¦êUòe a‰ð^û _ûAñ GKû]ôK aûKýe _âùdûR^ ùjûAQò Gaõ aûKýMêWÿòK c¤ùe
_ûeÆeòK iµKð c¤ ejòQò ö
Gjò bûaaò¦ê ijòZ iµKð elûKeò @ûC GK bûaaò¦êe a‰ð^û c¤ Keû~ûA_ûùe ö Kò«ê _âùZýK
bûaaò¦ê a‰ð^û _ûAñ ùMûUòG ùfLûGñ ùiû_û^ aû _~ðýûd eLû~ûG ö ùcûU C_ùe cYòhe bûa^û eûRý
Z aòÉéZ ö _êYò ùMûUòG bûa^ûKê ù^A eì_ûdòZ ùjC[ôaû aòhd aû _âiwKê aòaò] bûa aò¦êùe aòbq
Keû~ûA[ûG ö _âùZýK bûa aò¦êe aòÉûe _ûAñ GKû]ôK aûKýe _âùdûR^ ùjûA[ûG ö Gjò bûaaò¦ê
iõ~êq aûKýicìje GKZâ @aiÚû^ aû _~ðýûdKê ‘@^êùz\’ Kêjû~ûG ö Gjû iû]ûeYZü M\ý iûjòZýe
_âa§, C_^ýûi I MÌùe ù\LaûKê còkò[ûG ö iùaðû_eò Gjû Kêjû~ûA_ûùe ù~ –
“ùMûUòG bûaaò¦êe a‰ð^û _ûAñ _âùdûR^ ùjC[ôaû aûKý aû aûKý icìje
GKZâ @aiÚû^Kê ‘@^êùz\’ Kêjû~ûG ö”
bûa aò¦êe _âùdûR^ @^ê~ûdú @^êùz\ aWÿ aû ùQûU ùjûA_ûùe ö @]ôK«ê Gjû \ßûeû Pò«ûe
KâcaòKûg ÆÁ ùjûA[ûG ö _êYò iRð^gúkZû iéÁòùjaû iùw iùw ùcøkòK Pò«ûe aòKûg NùU ö
Gjò @^êùz\ fòL^ ùjCQò bûa aòÉûe _ûAñ GK _âKéÁ C_û\û^ ö C_iÚû_^ Kâcùe Gjûe
ùKùZûUò cûMð GVûùe _â\gòðZ ùjfû ö ZûjûùjCQò – bûaaò¦êKê iõ_âiûeY Keò @^êùz\ fòL^,
@^êùz\e iõlò¯úKeY I _â\ @^êùz\ @aùaû] ^òcò Zjóùe iõgæòÁ[ôaû iõlò¯ _âgÜe Ce
_â\û^ ö
93
bûa iõ_âiûeYe ^òdc :
(K) bûaaò¦êUòKê _ûVK jé\dùe _jûAaû _ûAñ ùfLK ùPÁû Keòaû CPòZ ö
(L) cêLýZü bûa Z[û bûhû ùaû]Mcý ùjaû @Zúa _âùdûR^ ö
(M) @Zòe¬òZ a‰ð^û c¤ bûaaò¦êe cjßKê LŠ^ Keò[ûG ö ùZYê ùibkò a‰ð^û @^ûagýK ö
(N) iaêVûeê aWÿK[û ùjCQò bûaaò¦êKê ÆÁ Keòaû ö ùZYê aýûLýûKûe @^êùz\ c¤ùe iµéq
bûaaò¦êe ÆÁúKeY _ûAñ ~Zþ_ùeû^ûÉò C\ýc Keòùa ö
(1) Bgße ~ûjûKe«ò _âûYúe cwk _ûAñ ö
cYòh RûZò @Zò iêaò]ûaû\ú ö iêL iêaò]û _ûC[ôaû _~ðý« ùi bMaû^ue RdMû^ Keò[ûG ö
Kò«ê aò_\ùe _Wÿòùf aû \êüL ùbûMòùf RdMû^ Keòaû Z \ìeeK[û; @]ôK«ê bMaZþ ^ûciàeY
KeòaûKê c¤ KêY×ûùaû] Keò[ûG ö _âKéZ_ùl Zû’e RûYòaû CPòZ ù~ Bgßeu \eaûeùe _ûZe @«e
^úZò ^ûjó ö Zûu aò·e - ^òKòZò _ûLùe icùÉ icû^ @U«ò ö Kcð @^ê~ûdú ùi `k _â\û^ Keò[û«ò ö
Kò«ê ~ûjû Ke«ò Zûjû _âûYúe cwk _ûAñ Keò[û«ò ö C\ûjeY ißeì_; ùMûUòG Mâûcùe ùMûaò¦ I ùMû_ûk
^ûcùe \êARY iûw [ôùf ö [ùe \êùjñ Rwf aêfòaûKê ~ûA[ôùf ö MQùe _ûPòfû RûcêùKûkò ù\Lô
\êjóue ùfûb ùjfû ö ùMûaò¦ MQ PXÿò jfûAfû I ùMû_ûk Zùk ejò ùKûkò ùMûUûAfû ö GZòKòùaùk
ùKCñVò [ôfû ùKRûYò cÉaWÿ @Šòeû bûfêUû cûWÿò @ûiòfû MQ @ûWÿKê Kûk aòk´ ^Keò ö ùMû_ûk @ûC
ejòa K’Y ? ù\øWÿòfû Ne@ûWÿKê @Y^òügßûiú ùjûA ö MQ C_eê ùMûaò¦ WûK QûWÿòùf c¤ ùi
gêYòfû^ûjòñ ö Zû_ùe bûfê Rûcê MQKê PXÿòaûeê ùMûaò¦ `KþKeò ùWAñ _Wÿòfû ZkKê ö K_ûk K[û ö
K’Y Keòa ? Zû @ûŒê MY×ò QòŠòMfû ö cù^cù^ ùMû_ûkKê ajêZ Mûkòù\fû ö Zû_ùe cSò Rwf ù\A
NeKê ù`eê[aô û ùaùk \ùk ~êaK ZûKê ]eòù^ùf ù\aúu _ûLùe akò ù\aû _ûAñ ö Kò«ê bMaû^ue
aò·e Z cjZþ ö akò ù\aû CùŸgýùe _ìRK cjûgd ùMûaò¦Kê Z^Lô Keòaûùaùk Zû’ LŠò@û geúe
ù\Lô iòG akò _ûAñ ù~ûMý ^êùjñ ùaûfò ùNûhYû Keòaû iùw iùw ZûKê ùiVûeê ù`eûA ù\ùf ö
ùiùZùaùk ~ûA Zû’e ùPZû _gòfû ö @ûC Kjòfû Bgße ùKùWÿ \dûa« iùZ ! _âKéZùe iòG
~ûjûKe«ò Zûjû ^ò½òZ bûaùe _âûYúe cwk _ûAñ ö KûeY cêñ LŠò@û Lûaeû ùjûA[ôaûeê @ûRò ^ò½òZ
céZêýcêLeê elû _ûAMfò ö
(2) KêKêe fûwêWÿ aûe aehùe ikùL ^ûjñ ö
iéÁòKðû KêKêe fûwêWÿKê G_eò bûaùe MXÿòù\AQ«ò ù~ Zûjû iað\û auû ùjûA ejòa ö
gZ ùPÁû iùß Zûjû ikL ùjûA _ûeòa ^ûjó ö Kò«ê [ùe RùY ]^ú ùfûK ZûKê ikL KeòaûKê
AzûKùf ö Zûu Azû @^êiûùe ùMûUòG bf KêKêe Qê@û @ûYò _ûk^ KeûMfû ö Zû’e ~^ôù^aû _ûAñ
RùY ùiaKKê ^ò~êqò \ò@ûMfû ö ùi aòPeû eûZò _ûjòaû Vûeê eûZò _~ðý« KêKêee ùiaû KeòaûKê
94
fûMòfû ö ZûKê Mûù]ûA ù\aû, LûAaûKê ù\aû, iûwùe aêùfA ù^aû AZýû\ò aò]ôa¡ bûùa Keê[ûG ö
KûeY cûfòKue Azû ù~ùZ _Aiû Lyð ùja ùjC _QùK; KêKêe fûwêWÿ ikL ùjC ö fûwêWÿ ^
ikLôùf Zûu ]^ú ùjaû ^òe[ðK ùja ö ùZYê ùiaK aòPeû fûwêWÿUòKê @ûCñiò @ûCñiò _âZò\ò^ UûYò
]eò iò]û KeòaûKê ùPÁû Keê[ûG ö Kò«ê ùMûUòG ahð aòZòùf aò fûwêWÿ UòKòG ùjùf iò]û ùjfû ^ûjó ö
ùZYê ]^úùfûKe c^ bf ^[ûG ö Gjò icdùe Zûu Ne ù\A RùY iû]ê cjûZàû ~ûC[ôùf ö ]^ú
aýqò RYK Zûuê _·eòùf ö ùi Kjòùf, “aûaê ! GA iû]ûeY K[û _ûAñ GùZ Pò«û ö fûwêWÿ f´e
^kUòG @ûYò ZûKê Zû’ bòZùe bòð Keò\ò@ ö Zûjû @ûù_ @ûù_ ikLô ~òa ö aûCñg ^k bòZùe fûwêWÿKê
\êA ahð eLô ùLûfòfû ùakKê _êYò auû ö ùiùZùaùk Zûu _ê@ Kjòfû, aû_û ! aûCñg^k Kûc ù\fû
^ûjó ö ùMûUòG eì_û^kùe fûwêWÿKê bòðKe ö Zûjûjó KeûMfû ö GAcòZò KUòMfû @ûC Zò^ò ahð ö _êYò
ùLûfòfû ùakKê ù~Cñ auûKê ùijò auû ö Zû_ùe Zûu Èú iê^û^kùe eLôaû _ûAñ Kjòùf ö ùi[ôùe
c¤ Q@ ahð eLûMfû ö GAcòZò GAcòZò aûeahð KUòMùf c¤ fûwêWÿ ù~Cñbkò auû [ôfû, ùijòbkò
auû ùjûA ejòfû ö ùZYê ùi eûMùe Kjòùf — “KêKêe fûwêWÿ aûeahðùe aò ikùL ^ûjó ö”
Zû_ô~ðý ùjCQò ù~ cìLð, ^òùaðû] Z[û \êÁ_âKéZòe ùfûKu _ûAñ ù~ùZ _âKûe cjZ aûYú
_âùdûM Kùf c¤ Zûjû Zûu _ûAñ `k \ûdK jêG ^ûjó ö
(3) ^B ùK aûu, ù\g ùK `ûu û
iû]ûeYZü céòKûe ùKûck @õg ù\A ^B ]ûe @ûùMA ·ùf ö ù~Cñ _ûgßðùe cûUò ù~ùZ
ùKûjk Zûjû ùijò @ûWÿKê ùiùZ cêjñûA ~ûG ö ùZYê ùijò @ûWÿKê auûùjûA @ûMKê ~ûG ö Gjò Kâcùe
_âùZýK ^\úe MZò_[ aKâ ùjûA[ûG ö @ûC Zû’e Rkeûgò Zû’e @uûauû _[ ù\A MZò KeòaûKê
aû¤ ùjûA[ûG ö
@^ý _lùe ‘`ûu’e @[ð ùjCQò aòbò^Ü eúZò aû aòùgh eúZò ö ùZYê ù\gùK `ûu’e @[ð—
_âùZýK ù\ge PkYò eúZò ùjCQò ißZª ö Zûjû @^ý ù\ge PkYò Vûeê bò^Ü ö C\ûjeY ißeì_;
AõfŠùe aûi Keê[aô û ùfûùK AõeûRúKê eûÁâbûhû eìù_ MâjY Kfû ùaùk _ûKòÉû^ ùfûùK CŸêbð ûhûKê
^òRe Keò ù^AQ«ò ö ùijò iÚkùe @ûc bûeZahðùe aòaò] bûhû _âPkòZ [ôaû iùß ‘jò¦ú’ eûÁâbûhûe
cû^ýZû fûb KeòQò ö ùijò_eò Lû\ý, _û^úd Z[û ù_ûhûK I _að_aðûYò _ûk^ùe c¤ ZûeZcý ejòQò ö
Gjûe cêLý flý ùjCQò c^êhýeê c^êhý I ù\geê ù\g c¤ùe PkYò Z[û eúZò^úZòe bò^ÜZû ^ò½òZ
bûaùe ejòa jó ejòa ö Kò«ê Zûu ijòZ iµKð iÚû_^ KeòaûKê ùjùf Zûu eúZò^úZò Z[û _eòiÚòZò _âZò
@iìdû bûa ù_ûhY ^Keò ^òRKê iûcòf Keòù^aû ùjCQò aê¡òcû^e Kûc ö
Gjò ccðùe c¤ Kêjû~ûA_ûùe – “ù~ ù\ùg ~ûA, ùi `k LûA ö”
95
(4) \Aa \CWÿò cYòh MûB ù~YòKò IUûùe ùZYòKò ~ûA ö
c^êhý ù~_eò Kcð Keò[ûG, ZûKê ùi_eò `k còkò[ûG ö @]ôK«ê cjZ Kcðe _âbûaùe iê`k
còkòaû ùaùk \êÃcðe `k Rúa^Kê aòhcd Keòù\A[ûG ö \gð^ gûÈe @ûùfûP^ûeê RYû~ûG ù~
c^êhý ù~Cñ KcðKùe Zûjû G R^àùe KòQò ùbûM ùjûA[ûG I KòQò Kcðe `k iôZ ùjûA ejò~ûG ö
Zûjû _e R^àùe ùbûM KeòaûKê _ùWÿ ö ùijò iôZ ùjûA ejò~ûA[ôaû _ìaðR^àe Kcð`kKê ‘_âûeaþ]’
ùaûfò Kêjû~ûG ö bMaû^ue aû \Aae aò·e @Zò Cc @ùU ö ùi _ìað–R^àe Kcð @^êiûùe G
R^àùe Rúae ùbûMûùbûM _ûAñ aò]ôaò]û^ Keò[û«ò ö _eògâc akùe cYòh ^òR iÚòZòe C_e _ûazKê
~òaû _ûAñ lcùjaû K[û ö Kò«ê icÉu bûMýùe Zûjû NùU ^ûjó ö KûeY cYòh ùPÁûe D¡ßðùe ejòQò
^òdZò aû ù\÷ae aò]û^ ö bûMý ^òdªY lcZû ejòQò \Aa jûZùe ö C\ûjeY ißeì_; icû^ _eògâc
Keò _eúlûùe icû^ ^´e ^eLôaû, @]ôK ùc]ûaú QûZâQûZâú Zûu ZkÉee QûZâQûZâúu Vûeê Kcþ
^´e eLôaû, Kcþ mû^e @]ôKûeú Cy lcZûùe @ûiú^ ùjaû, KùVûe _eògcâ Keò c¤ ^òR AzûcêZûaK
·Kòe,ò @]ôKûe, lcZû, ~g ^_ûAaû @û\ò `kcû^ _ìaûð RòZð Kcð @^ê~ûdú ù\÷ajÉùe a§û ùjûA[ûG ö
ùi C_~êq icdùe ~ûjûKê ~ûjû ù\aû K[û, Zûjû _â\û^ Keò[û«ò ö G[ôùe @^ý_âZò @iìdû _âKûg
Keòaû CPòZ ^êùjñ Kò ccðûjZ ùjûA bMÜ cù^ûe[ùe Kcð_âZò ^òüÆééj ùjaû aòù]d ^êùjñ ö KûeY G
R^à-iêKcð e ùKjò iûlú ^[ôùf c¤ aò]ûZû ]cð_êeêh eìù_ ùi icÉ ù\Lô _eR^à _ûAñ iê`kcû^
ù[ûAù\A[û«ò I \êÃcðúu _ûAñ \Šaò]û^ Keò[û«ò ö
8.2 @^êùz\ _V^ I iõlò¯úKeY :
Rúa^–RúaòKûe _âak ·_ùe M\ûM\û ajò I \úNð_éÂûaýû_ò aòhd _XÿòaûKê @ûC _ûVKe icd
I ù]÷~ðý ^ûjó ö @Ì icd bòZùe ajêZ RûYò~òaûe _âùPÁû G ~êMKê ‘iõùl_e ~êM’Keò _KûAQò ö
ù\÷^¦ò^ Rúa^ùe _âùZýK cYòh Gùa iõlò¯ _âKûg C_ùe MêeêZß ù\CQò ö ùZYê bûhû I iûjòZýùe
iõlò¯úKeY _âgòlY GKû« @ûagýK ùjûA _WÿòQò ö
iõlò¯úKeY _ûAñ ùKùZK RûYòaû K[û :
(K) Gjò iõlò¯úKeY _ûAñ ùfLKKê @ù^K iûa]û^Zû @af´^ KeòaûKê _ùWÿ ö Gjò _âKâòdû _ûAñ
ùfLKue i§ò, icûi, Ké\«, Z¡òZ, aP^, aòbqò, GK_\úKeY, aûKýiõùl_Y @û\òùe
@]ôK mû^ [ôaû @ûagýK ö
(L) aûKýKê iõùl_ Keò Kò´û aûKýe iûeûõgKê ù^A GK ^ìZ^ lê\âaûKý iéÁòKeò @^êùz\Kê iõlò¯
Keû~ûA_ûùe ö
96
(M) iõlò¯úKeY Keê[ôaû aýqòe Êbûhûe g±bŠûe iµKðùe ~ù[Á mû^ [ôaû @ûagýK ö ^ùPZþ
bûa _âKûg _ûAñ i`k g± Pd^ Keò_ûeòùa ^ûjó ö
(N) bûa iõùKûP^e @[ð ùKùZK aòhdKê aû\ ù\aû ^êùjñ ö @wjû^ò ^Keò bûaKê iõùKûP^
KeòaûKê _Wÿòa ö
(O) g± MY^ûùe ]eûa§û ^òdc ^[ôùf c¤ iû]ûeYZü GK ZéZúdûõg g±e _ûLû_ûLô g±Kê ù^A
~[ûiû¤ ^òR bûhûùe iõlò¯ @^êùz\UòG ùfLôaûKê _ùWÿ ö _êYò ùijò @^êùz\e ccðK[û RûYò
iõmû aû gòùeû^ûcûUòG ù\aûKê jêG ö
8.3 _â\ @^êùz\ : (^cê^û)
ùi\ò^ [ôfû ai«EZêe GK gúZk i§ýû ö ùMøZc iûwcû^u ùckùe eûR C\ýû^ùe
ùLkê[ôaû ùaùk \ùk eûRjõi c]êe ea Keò @^« @ûKûgùe CWÿò~ûC[ôaûe ù\Lôùf ö ai«e ^a
@ûMc^ùe ùicûù^ jòcûkde cû^iùeûae @bòcêùL ~ûZâû Keê[ôùf ö jVûZþ GK @RYû aýqòe
geûNûZùe jõiUòG KlPêýZ ùjûA _Wÿòfû ö aòKkeûa Keò jõiUò ùMøZc ùLkê[ôaû eûRC\ýû^e
ùMûfû_–aY bòZùe Liò _Wÿòfû ö \ìeùe [ûA ùMøZc lZûq jõiUòKê ù\Lô_ûeò[ôùf ö ùi iùw
iùw jõi ^òKUKê ~ûA ZûKê bìAñeê CVûA @ûYòùf ö jõiUòKê ^òR ùKûkùe ~^ô ijKûùe eLô Zû’
ùWYûeê geUòKê aûjûe Keò @ûYòùf ö ^òR fêMûùe lZ iÚû^UòKê ù_ûQòù\A ùi[ôùe Jh]úd _ZâKê
ùQPò Zû’e _âùf_ fMûA ù\ùf ö jõiUòKê _ûYò_òAaûKê ù\A Zû’e gêgïhû Keòaûeê ùi @ûùÉ @ûùÉ
iêiÚ ùjaûùe fûMòfû ö
iõlò¯úKeY @^êùz\ : gúhðK - “Rúùa\dû”
GK aûi«ú i§ýûùe iûwcû^u ijòZ eûùRû\ýû^ùe KâúWÿûeZ [ôaûùaùk ùMøZc jòcûkde
cû^iùeûae @bòcêLú CWØúdcû^ eûRjõi\ku c¤eê ùgûKûKêk geûNûZ _lúUòG ùMûfû_aYùe
bì_ZòZ ùjaûe ù\Lôùf ö ZZþlYûZþ ZûKê ùKûkûMâZ Keò Zû’ ùWYûeê geUò aûjûe Keò ù\aû iùw
iùw gêgïhû Keòaûeê ùi Kâcgü iêiÚ ùjfû ö
8.4 @^êùz\e @aùaû] _eúlY :
iû]ûeYZü ù\Lôùf RYû~ûG ù~ gòlK, QûZâ-QûZâú I _ûVý_êÉK ùjCQò gòlûRMZe Zâòaò]
@û]ûe ö gòlK-gòlòKûu gòlû\û^ Z[û QûZâ-QûZâúu @ûjeYe i`kZû ^òbðeKùe cìfýûd^ C_ùe ö
GVûùe ùKøYiò GK _âiwiÚ @^êùz\UòGe K[û aò·e Keû~ûC ö QûZâ-QûZâúue @^êùz\Uò @aùaû]
ùjfûKò ^ûjòñ, Zûjû RûYòaû _ûAñ cìfýûd^e @ûgâd ^ò@û~ûA[ûG ö Gjò cìfýûd^ _âKâòdûùe ùijò
@^êùz\eê ùKùZùMûUò iõlò¯ _âgÜ Zûu i¹êLùe C_iÚû_^ Keû~ûG ö _Peû~òaû _âgÜMêWÿòK c¤ùe
Kâcelû Keû~ûA_ûùe, Zk, C_e ùjûA_ûùe aû KâcLŠ^ ùjûA ~ZâZZâ iÚû^òZ ùjûA [ûA_ûùe ö
ùZYê QûZâQûZâúMY ùi[ô_âZò iùPZ^ ùjaû CPòZ ö _âZò _âgÜe Ce ^ò½òZbûaùe @^êùz\ ijòZ
RWÿòZ [ûG ö ùZYê QûZâQûZâúcûù^ iûa]û^Zûe ij @^êùz\Uò _Xÿò Ce ù\aû GKû« aòù]d ö
97
iõlò¯ _âgÜ MêWÿòKe Ce ù\aûe ùKøgk :
(K) QûZâQûZâúcûù^ @^êùz\UòKê iZKðZûe ijòZ GKû]ôKaûe _ûV Keòùa ö
(L) _âZò _âgÜe Ce @^êùz\e ùKCñ @õgùe @Qò, Zûjû PòjÜU Keòùa ö
(M) ~[ûi¸a @^êùz\e bûhû _eòjûe Keò ^òRbûhûùe Ce ù\aû _ûAñ ùPÁû Keòùa ö
(N) bûhû iek ùjaû iùw iùw aûKý c¤ iek ùjaû aòù]d ö
(O) Ce _ì‰ðaûKýùe ù\aû CPòZ ö
_â\ @^êùz\ : (1)
gòlû[ðúcûù^ G_eò gòlû @ûjeY Keòaû CPòZ ~ûjû icûR I aògß_ûAñ jòZKe ùja û gòlû[ðúcûù^
icûRe i¹û^ elû Keòaû CPòZ û @ûùc @ûce _âûPú^ cê^òEhòcû^ue C_ù\gKê @^êieY Keòaû
CPòZ, ù~Cñcûù^ Kò gòlûe _âKéZ @[ð @ûcKê _â\û^ KeòQ«ò û ùKak ùKùZûUò C_û]ô @ûjeY Keò
@jõKûe _âKU Keòaû ^òùaûð]Zûe iùuZ @ùU û gòlû[ðúcûù^ icûRe @ûagýKZû jé\dwc Keòaû
CPòZ û ùfûKcûù^ icûRùiaû KeêQ«ò ùaûfò Kj«ò @[P icûRe @ûagýKZû K’Y Zûjû ùicûù^
_âKéZùe jé\dwc Ke«ò ^ûjó û GZû\ég ùiaû icûRùiaû ^êùjñ, cûZâ icû]ô ùiaû @[ðûZþ ^òRðúa,
~ûªòK Kû~ðýKkû_ û gòlû_¡ZòKê VòKþ KeûMùf icûR _âMZò Keòa û _û½ûZý gòlû _âZò @ûMâj aXÿê[ôaûeê
ùa\ @¤d^ Cù_lòZ ùjûAQò û K’Y bf I K’Y Leû_ Zûjû _òZûcûZû _òfûcû^uê ùicû^ue
_òfû\ò^eê gòlû ù\aû CPòZ û ù\gùiaû ^òcò _òfûcûù^ ùicû^ue gòlûKê aò^òù~ûM Keòaû iõ_Kðùe
_òZûcûZû iê^ò½òZ ùjaû CPòZ û

_âgÜ
(1) gòlû[ðúcû^u gòlû Kò_eò ùjaû CPòZ ?
(2) icûR gòlû[ðúcû^u Vûeê K’Y @ûgû Kùe ?
(3) GZû\ég ùiaû icûRùiaû ^êùjñ û - Gjû Kêjû~ûAQò KûjóKò ?
(4) ùKCñ aòhdùe _òZûcûZû iê^ò½òZ ùjaûKê _eûcgð \ò@û~ûAQò ?
98
 ^cê^û – Ce
(1) gòlû[ðúcû^u \ßûeû @ûjeY Keû~ûC[ôaû gòlû iað\û icûR C_ù~ûMú I aògß_ûAñ cwkKe ùjaû
CPòZ û
(2) gòlû[ðúcûù^ ùKùZûUò C_û]ô @ûjeY Keò @jõKûeú ^ùjûA icûRe _âKéZ @ûagýKZû aêSò
ùicû^ue gòlûKê ù\gùiaûùe aò^òù~ûM Ke«ê û
(3) GZû\ég ùiaû icûRùiaû ^êùjñ, Gjû Kêjû~òaûe KûeY, ù~Cñcûù^ icûRùiaû Ke«ò ùaûfò
\ûaò Ke«ò, ùicûù^ _âKéZùe icûRe @ûagýKZû K’Y Zûjû aêSò ^[û«ò û `kùe ùiaû ~ûªòK
I ^òRðúa ùjûA~ûG û
(4) _òfûcûù^ bfc¦ iõ_Kðùe ZûeZcý RûYò ù\gùiaû ^òcò ^òRe gòlûKê aò^òù~ûM Keòùa û
Gjò aòhdùe _òZûcûZû iê^ò½òZ ùjaû @ûagýK û

@^êùz\ – (2)
aòmû^ I KûeòMeú aò\ýûùe @bìZ_ìað _âMZò NUòQò, cûZâ cû^aRûZò @ù]ûcêLú ùjaûùe fûMòQò ö
GK[û ^òüiù¦j ù~ @ûRò _é[ôaúùe @ù^K IRÊú aò\ßû^þ I ùa÷mû^òK @Q«ò û Kò«ê aòmû^ GKûKú ~ù[Á
^êùjñ û ùa÷mû^òK Cnûa^ MêWÿòKê VòKþ aûUùe _âùdûM Keòaû _ûAñ aòùaK ejòaû \eKûe û aòùaKejòZ
aòmû^, gévkûejòZ cû^aúd @ÉòZß, KéZmZûejòZ còZâZû, eûMejòZ iwúZ, ù^÷ZòKZû I ^ýûdejòZ
icûR ùfûKcû^u _ûAñ KfýûYKe ùjûA^_ûùe û GK_lùe ùa÷mû^òK @MâMZò Gaõ @_e_lùe
cû^aúd @ûPeYùe @]ü_Z^ û Gjûe KûeY, mû^e @bòaé¡ò ùjaû iùw iùw icbûaùe @mû^Zû
c¤ aXÿò PûfòQò û cû^a PeòZâe @]ü_Z^, jòõiû I ù\ßh aé¡eò KûeY Gjò ù~ @ZúZ Zêk^ûùe aðcû^
ùfûKuVûùe \êMðêY, \êÃcð I Kïe flYe CùfäL^úd aé¡ò NUòQò û Gjò aé¡òe KûeYMêWÿòKê _eúlû Kùf
RYû~òa ù~ c^êhý bòZùe _gê_âaéòe _âbêZß aòÉûe ù~ûMêñ G_eò NUêQò û `kùe c^êhý ^òRe cû^aúd
cìfýùaû] jeûA aiêQò û
_âgÜ
(1) ùa÷mû^òK Cnûa^ ijòZ aòùaKe iõ_Kð Kò_eò ùjaû CPòZ ?
(2) icûR Kò_eò eì_ ù^ùf ùfûKu _ûAñ KfýûYKe ùjûA_ûeòa ?
(3) mû^e @bòaé¡ò ùjC[ôùf ùjñ @mû^Zû aé¡ò _ûCQò Kò_eò ?
(4) cYòh ^òRe cû^aúd cìfýùaû] jeûA aiêQò KûjóKò ?
vvv

99
^ac @¤ûd

aòmû_^ fòL^
9.1 ‘aòmû_^’e @[ð ùjCQò ‘RYûAaû’ ö Gjò RYûAaû ùKøYiò ^òŸòðÁ aýqò aòùgh _ûAñ CŸòÁ
^ùjûA icìj @[ðùe aýajéZ ùjûA[ûG ö aòùghZü Gjû icìj @aMZò ^òcò CŸòÁ ö G RYûAaû _êYò
ùcøLôK ^ùjûA fòLZô eìù_ ]ûeY Keò[ûG ö AõùeRú Notification I Advertisement e _eòbûhû eìù_
aòmû_^Kê MâjY Keû~ûG ö @^ý _lùe Kjòùf RYû~ûG ù~ Gjû GK fòLôZ ùNûhYû^ûcû ~ûjû
@ù^K aýqòu @aMZò ^òcò CŸòÁ ö ùcûUC_ùe —
“aòmû_^ ùjCQò aýqò icìju @aMZò ^òcò GK fòLôZ ùNûhYû^ûcû ö”
aòmû_^ ^òŸòðÁ Kû~ðýûkdbòòK ùjûA_ûùe @[aû @^êÂû^bòòK ùjûA_ûùe aû Kµû^òbòòK
ùjûA_ûùe aû iaðiû]ûeYu @aMZò ^òcò ieKûeú ùNûhYû^ûcû ùjûA_ûùe ö ~ûjû ùjC^û KûjóKò
aòmû_^ cû]ýcùe ^òŸòðÁ Kû~ðýûkde CùŸgý ùNûhYû Keû~ûA[ûG ö

aòmû_^e ^cê^û
(1) eòcêkò jûAÄêf, Rò: ùK¦êSe
aòmû_^ iõLýû – 36, Zû 11/4/2011
GZŸßûeû aò\ýûkde icÉ QûZâQûZâú, gòlKgòlòKû Z[û Kcð·eúuê @aMZ KeûA \ò@û~ûCQò Kò
_aòZâ gâúeûc ^acú _ûAñ @ûMûcú Kûfò Zû 12/4/2011 eòL cwkaûe \ò^ aò\ýûkd Kû~ðý a¦
ejòa ö

Êûle - _â]û^ gòlK

eòcêkò jûAÄêf, Rò: ùK¦êSe
aò.\â. - iÚkaòùghùe ^òR Kû~ðýùe @aùjkû Z[û Kû~ðýûkde ^òdcKê @acû^^û Keê[ôaû ùKøYiò
KcðPûeúuê c¤ aòmû_^ cû¤cùe Kû~ðýûkde ^ò¿ò RYûA \ò@û~ûA[ûG û Kò«ê Zûjû GVûùe \ò@û~ûA
^ûjòñ û
100
(2) _u_ûk jûAÄêf, Rò: RMZiòõj_êe
aòmû_^ iõLýû - 182 Zû 3/12/2010
GZŸßûeû aò\ýûkde icÉ QûZâQûZâú, gòlK, gòldòZâú Z[û Kcð·eúcû^uê RYûA \ò@û~ûCQò Kò
Zû 6/12/2010 I Zû 7/12/2010 eòL \êA\ò^ ]eò aò\ýûkd _âûwYùe aûhòðK KâúWÿû _âZòù~ûMòZû
@^êÂòZ ùja ö AzêK _âZòù~ûMúcûù^ ^òR ^òR ùgâYú gòlK aû gòlòKûu Reò@ûùe KâúWÿû gòlKu
^òKUùe ^ûc C_iÚû_^ Keòùa ö KââúWÿû _âûwYùe icÉ gòlòK, gòlKû I Kcð·eú C_iÚòZ ejò KâúWÿû
gòlKuê _âZòù~ûMòZû _eòPûk^ûùe ijù~ûM Keòaû ^òcò @^êùeû] Keû~ûCQò ö
Êûle - _â]û^ gòlK
_u_ûk jûAÄêf, Rò: RMZiòõj_êe ö

(3) cû]ýcòK _âgòlY aò\ýûkd,aYûA, Rò: iê¦eMWÿ ö

aòmû_^ iõLýû – 28 Zû 2/7/2011
GZŸßûeû aò\ýûkde icÉ Mêeê QûZâQûZâúuê @aMZ KeûA \ò@û~ûCQò ù~ Zû 4/7/2011 eòL
Vûeê Zû 25/7/2011 eòL _~ðý« ^òKUaðú aòbò^Ü aò\ýûkdùe @býûi gòlû\û^ Kû~ðý ·fòa ö Gjò
Kû~ðýKâcKê i`k Keòaû _ûAñ ùicûù^ ^òRe _ûV\û^ ù~ûR^û LûZû, C_KeY Z[û @ûagýK gòlY
iûcMâú ijòZ ùgâYú _âùKûÂùe C_iÚòZ ùjùa ö aò\ýûkde gòlK gòldòZâú Z[û Kcð·eúaé¦ Gjò
Kû~ðýe i`kZû ^òcò ijûdZû Keòaû _ûAñ @^êùeû]ö
Êûle - _â]û^ gòlK
cû]ýcòK _âgòlY aò\ýûkd, aYûA,
Rò: iê¦eMWÿ ö

(4) Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, ^ì@û_Wÿû

aòmû_^ iõLýû – 38 Zû 28/2/2011
GZŸßûeû Ròfäûe icÉ ·hú-bûAu @aMZò ^òcù« iìP^û _â\û^ Keû~ûC@Qò Kò, Rk^ò]ô
ù~ûR^ûùe Kéhò aòbûM \ßûeû @Mbúe ^kKì_ L^^ _ûAñ gZKWÿû 50 bûM aû iaðû]ôK U 20,000/-
eòjûZòùe \eLûÉ @ûjßû^ Keû~ûCQò ö Gjò ù~ûR^ûùe icÉ aMðe ·húcûù^ @«bêðq ùjûA_ûeòùa ö
@ûùa\^ Keòaûe icd iúcû ùjCQò cûyð cûi 31 ZûeòL ö
101
Kò_eò @ûùa\^ Keòùa :
(1) _âùZýK @ûMâjú ·húe @^ìý^ _ùl 2.5 GKe Rcò [ôaû @ûagýK ö iÚk aòùghùe _ùWÿûgú
·húu ijòZ c]ý aêSûcYû cû]ýcùe Rk aòKâd I a^ jòiûa @^ê~ûdú Rcòe _eòcûY 2.5
GKe ùjC[ôa ö
(2) ùMûUòG @Mbúe ^kKì_Vûeê @ûC ùMûUòG ^kKì_ c¤ùe \ìeZß @«Zü 3 gj còUe ùjC[ôa ö
(3) aò\êýZ iõfMÜ _ûAñ @ûagýK iêaò]û [ôa ö
GYê @ûMâjú ·húcûù^ ^òR ^òR aäKe ijKûeú Kéhò @]ôKeúu Kû~ðýûkdùe ^ò¡ðûeòZ `cðùe
\eLûÉ \ûLf Ke«ê ö @ûagýKZû @^ê~ûdú Kéhò @]ôKûeúu ^òKUùe `cð cjRê\ @Qò ö
Kéhò @]ôKûeúu ^òKUeê Kû~ðýûù\g MâjY Keò @Mbúe ^kKì_ L^^ Ke«ê ö _âKÌUò iµì‰ð
ùjfû_ùe eòjûZò Kéhò ijûdKu \ßûeû còkò_ûeòa ö

Exam2Cracks.com ißû: Ròfäû_ûk

^ì@û_Wÿû ö
(5) Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, ùLûe]û
aòmû_^ iõLýû - 22Gcþ ..... Zû 12/2/2011
Ròfäû_ûk ùLûe]ûu Ze`eê 30Uò _gê]^ ^òeúlY Zûfòc _ûAñ AzêK _âû[ðú, _âû[ðô^úu Vûeê
\eLûÉ @ûjßû^ Keû~ûCQò ö
AzêK Gaõ ù~ûMý _âû[ðú / _âû[ôð^ú iµéq Ròfäû cêLý _gêPòKò›û @]ôKûeú (DVO) uê ^ò¡ðûeòZ
\eLûÉ `cðùe I ^òŸòðÁ icdiúcû c]ýùe @ûùa\^ Keòùa ö Pêqò bòòK ^ò~êqò i´§ùe @ûagýK
iþðûakú ^òcÜùe _â\û^ KeûMfû ö
iað^òcÜ gòlûMZ ù~ûMýZû :
AecòWGò U aòmû^ (@ûA.Gi.iò) Kò´û +2 aòmû^ Kò´û Cycû]ýcòK aòmû^ (Higher Secondary
Science) Kò´û Zêfý gòlûMZ ù~ûMýZû Kò´û ~êq +2]¦ûcìkK gòlû (Dairy Farming / Poultry
Farming / Animal Production / Meal and AH) ißúKéZò _âû¯ @^êÂû^eê Cú‰ð ùjûA[ôaû @ûagýK ö
_âKûg [ûCKò C_~êq aòhdùe ~êq +2 ]¦ûcìkK gòlûMZ ù~ûMýZû [ôaû _âû[ðú / _âû[ôð^úuê @Mâû]ôKûe
102
bòùò e cù^û^d^ Keû~òa ö ZûjûQWÿû _âû[ðú / _âû[ôð^ú iað^cò Ü IWÿ@ò û GK aòhd[ûA gòlûaòbûM \ßûeû
^òdªòZ c]ýAõeûRú _eúlûùe Cú‰ð ùjûA[ôùa ö
_âgòlY Zûfòcùe Cú‰ð ùjûA[ôaû i`k _âû[ðú / _âû[ôð^úuê _gê]^ ^òeúlK bûùa GKahð _ûAñ
PêqòbòòK ^ò~êqò \ò@û~òa Gaõ Kû~ðý\lZû iù«ûhR^K ùjùf Cq ^ò~êqòe cò@û\ aXÿûA \ò@û
~ûA_ûùe ö PêqòbòòK _gê]^ ^òeúlKuê cûiòK _ûeògâcòK (Consolidated) U 5200/- \ò@û~òa ö
adi iúcû :
iû]ûeYaMðe _âû[ðú / _âû[ôð^úu adi iúcû (01.08.2010) iê¡û 18 ahðeê 32 ahð
ùjûA[ôaû @ûagýK ö Z`iòfbêq RûZò I R^RûZò _âû[ðú / _âû[ôð^úu ùlZâùe C_e adi iúcû @]ôK
5 ahð Gaõ _Qê@ûaMð RûZò _âû[ðú / _âû[ôð^úu ùlZâùe @]ôK 3 ahð ùKûjk Keû~òa ö
gûeúeòK \lZû :
Cc ißûiÚý, iað^òcÜ CyZû 5 `êU 2 A Gaõ QûZò @Y_âiûeòZ 30 A ùjaû \eKûe ö _âû[ðú/
_âû[ôð^úue ùKøYiò cû^iòK aòKéZò ^[ôa / iûAùKf PkûA RûYò[ôùa ö
iû]ûeY ù~ûMýZû :
_âû[ðú / _âû[ôð^ú bûeZe ^ûMeòK ùjûA[ôùa ö aòaûjòZ _âû[ðú ùMûUòG Èú / ißûcú MâjY Keò[ôùa ö
IWÿògû ieKûeu iÚû^ iõelY ^úZòKê @^êieY Keû~òa ö _âû[ðú / _âû[ôð^ú ùicû^ue ^ûcKê
@ûùa\^ Keê[ôaû Ròfäûe Kcð ^òùdûR^ iõiÚûùe _¬úKéZ Keò[ôùa I ùijò Ròfäûe iÚûdú aûiò¦û
ùjûA[ôùa ö
ùUâ^õò :
C_~êq _âû[ðú / _âû[ôð^úuê aòbûMúd _âgòlY @^êÂû^ùe 9 cûi (Theory) I _gêWûqeLû^û /
`ûcðùe 3 cûi (Practical) ùcûU 1 ahð ùUâ^òõ \ò@û~òa ö ùUâ^òõ icdùe _âùZýKuê cûiòK U 750/
– bû còkòa ö
^òcÜ ^ò¡ðûeòZ `cð @^ê~ûdú @ûùa\^ _Zâ Gaõ @ûagýK _âcûY _Zâe @aòKk ^Kf (Attested
Copy) ij iµéq Ròfäû cêLý _gê PòKò›û @]ôKûeú (CDVO) u @`òiùe \ûLf Keòùa ö
103
 \eLûÉ `cð
1) _âû[ðú / _âû[ôð^úu ^ûc :
2) _òZû / ißûcúu ^ûc :
3) iÚûdú VòKYû :
4) ù~ûMûù~ûM VòKYû :
5) RûZúdZû :
6) R^à ZûeòL :
7) gòlûMZ ù~ûMýZû :
8) CyZû :
9) RûZò (SC/SEBC/GEN) :
10) aòaûjòZ / @aòaûjòZ :
11) _êeêh / Èú :
12) Kcð ^òùdûR^ iõiÚûùe _¬úKéZ ùjûA[ôaû Kâ:^: I ZûeòL :
cêñ GZŸßûeû ùNûhYû Keê@Qò ù~, ùcû \ßûeû \ò@û~ûA[ôaû C_efòLôZ icÉ Z[ý iZý I ^òbêðf
@ùU ö
ZûeòL............ @ûùa\^Kûeúu ißûle
@ûùa\^ _Zâ \ûLf Keòaûe ùgh ZûeòL – 5/3/2011
ißûle -
Ròfäû_ûk, ùLûe]û
@^êgúk^ú

1. aòmû_^ KûjûKê Kêjû~ûG ?

2. AõeûRú bûhûe ùKCñ g± \ßde IWÿò@û _eòbûhû bûùa ‘aòmû_^’Kê MâjY Keû~ûAQò ö
3. @ûi«û \êMðû_ìRû _ûAñ Zêc aò\ýûkd Zû 22/10/2011 eê 30/10/2012 eòL _~ðý« a¦
ejòa ö Zêùc ùijò ccðùe ùMûUòG aòmû_^ ùfL ö
4. @ûMûcú eaòaûeùe Zêc ùgâYú Ze`eê Keû~ûC[ôaû aYùbûRòùe bûMù^aû _ûAñ AzêK QûZâQûZâú
ùgâYú gòlKuê ^òRe ^ûc RYûAaû CùŸgýùe ùMûUòG aòmû_^ ùfL û
vvv
104
 \gc @¤ûd

ieKûeú _Zâ I \eLûÉ

10.1 ‘_Z⒠ùjCQò ù~ûMûù~ûMe fòLôZ cû]ýccû^u c]ýeê @^ýZc ö Gjû ùjCQò ‘PòVòe’
^ûcû«e cûZâ ö @^êgúk^eê _êYò RYû~ûG ù~ G ‘PòVò’ g±Uò ‘PòUþ’ ]ûZêeê @û^úZ ö Gjò ‘PòUþ’ ]ûZêe
@[ð ùjCQò \ìeKê ù_âeY Keòaû ö
iù¦g aû aûðûKê aj^ Keò, @^ýZâ ù_âeòZ ùjC[ôaû ù~ûMûù~ûM elûKûeú
KûMRKê ‘PòVò’ aû ‘_Z⒠ùaûfò Kêjû~ûG û
‘PòVò’ aû ‘_Z⒠ùjCQò icû[ðùaû]K g± ö _ìaðKûkùe iù¦g aû aûðûKê Zûk_Zâ aû bêRð
_Zâùe ùfLû~ûC[ôaûeê PòVòKê _Zâ ùaûfò Kêjû~ûC[ôfû ö PòVòe ùijò ‘_Z⒠^ûcUò @ûRò iê¡û @_eòaòðZ
@aiÚûùe _âPkòZ ùjûA @ûiê@Qò ö
PòVò ùfLôaû ùjCQò ùMûUòG Kkû ö KûeY c^e bûaKê Gjû GK iûjòZòýK eì_ ù\aûùe lc
ùjûA[ûG ö G[ôùe ù_âeK I _âû_Ku c]ýùe iõù~ûM iÚû_òZ ùjûA[ûG ö ù_âeKe _Zâ ùfLôaûe
ùg÷kú, bûhû, bûae MbúeZû I a‰ð^û·Zêeú @û\ò _âû_Ke jé\dùe ùeLû_ûZ Keò[ûG ö `kùe
ù_âeKe CùŸgý MâjY Keòaûùe _âû_K ic[ð ùjûA[ûG ö
10.2 PòVò aû _Zâe ùcøkòK C_û\û^ :
iû]ûeYZü ùMûUòG _ì‰ðûw _Zâùe ·eòUò C_û\û^ ù\LôaûKê còùk ö ùiMêWÿòK ùjfû ~[ûKâùc –
iekZû, iõlò¯Zû, bûaiû¦âZû I aò^câZû ö _â[cùe PòVòe aûKý iek I ùQûU ùjaû CPòZ ö G[ôùe
_êYò Pk«ò bûhûe aýajûe ^òjûZò \eKûe ö
Gjûe \ßòZúd C_û\û^ ùjCQò iõlò¯Zû @[ðûZþ iù¦gKê @Ìùe _âKûg Keû~òaû CPòZ ö \úNð_Zâ
_ûVK _âûYùe aòeqòbûa RûZ KeûAaû iùw iùw iù¦g RûYòaûe AzûKê KcûA ù\A[ûG ö
ZéZúd C_û\û^ ùjCQò bûaiû¦âZû aû bûae ^òaòWÿZû ö _Zâ ùfLê[ôaû aýqòe bûa]ûeû Mbúe
I iû¦â aû ^òaòWÿ ùjaû aòù]d ö PòVòe a‰ð^û c]ýùe ~\ò bûa]ûeûe _ûeÆeòK ^òaòWÿZû ^[ûG,
ùZùa Zûjû Lû_QWÿû fûùM I @_âûiwòK ùaû]jêG ö `kùe _ûVKe _V^ Æéjû Kcò~ûG I ù_âeKe
CùŸgý i`k jêG ^ûjó ö
105
 ùgh C_û\û^ ùjCQò aò^câZû ö ^câZû I gûkú^Zû ùjCQò _âiw C_iÚû_^e cûRòðZ eì_ ö
gòÁbûhû _ûVK _âûYùe ùeLû_ûZ Keòaûùe lc ùjûA[ûG ö
iû]ûeYZü bûa @^ê~ûdú _Zâcû^ ePòZ ùjûA[ûG ö ùijò bûaKê @û]ûe Keò _Zâcû^ue
aòbûMúKeY ùjûAQò ö ùiMêWÿòK ùjùf – NùeûA _Zâ, aûYòRòýK _Zâ, ieKûeú _Zâ, \eLûÉ, ^òcªY
_Zâ AZýû\ò ö
^òcÜùe ieKûeú _Zâ I \eLûÉ aòhdùe iìP^û _â\ ùjûAQò ö
ieKûeú _Zâ fòL^e ùKøgk :
G ]eYe _Zâ cêLýZü ieKûeú Kû~ðýij _ì‰cð ûZâûùe RWÿZò ö G[ôùe ùMûUòG ieKûeú Kû~ðýûkdeê
ùKøYiò aýqò aòùgh aû _\û]ôKûeú aû @^ý Kû~ðýûkdKê _Zâ _Vû~ûA[ûG ö _êYò Gbkò _Zâùe
@ûùaM I bûaaòjßkZû @ù_lû gévkû I \ûdòZßùaû] MêeêZß_ì‰ð bìcòKû MâjY Keò[ûG ö AõeûRúùe
GjûKê Wâû`Ö (Draft) aû PòVû c¤ Kêjû~ûG ö Cy_\û]ôKûeú Gbkò _Zâ ùfLôfûùaùk Zûjû ieKûeú
^òùŸðg^ûcû ùaûfò CùfäL Keû~ûA[ûG ö

ieKûeú _Zâ :
^cê^û -1
cjûcôûMû§ò RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð ^ò~êqò ù~ûR^ûKê Zßeû^ßòZ Keòaû _ûAñ
Ròfäû_ûkue ùMûÂú C^Üd^ @]ôKûeúcû^uê _Zâ ö
Ròfäû_ûku Kû~ðýûkd, ùKûeû_êU
ù_âeK
Ròfäû_ûk, ùKûeû_êU
_Zâûu................... ZûeòL ...................
_âûù¯hê
ùKûeû_êU Ròfäû @«MðZ icÉ ùMûÂú C^Üd^ @]ôKûeú ö
aòhd :cjûcôûMû§ò RûZúd MâûcúY ^ò½òZ Kcð-^ò~êqò ù~ûR^ûe i`k eì_ûd^ i´§ùe ö
cjûgd,
@û_Y RûYò Lêiò ùjùa ù~ IWÿgò û ieKûeu _ûdZòeûR aòbûM G Ròfûä e Cùeûe aòKûg _ûAñ
@]ôK MêeZê ß ù\AQ«òò ö Zûue _Zâûu 528/2010 Zû28/12/2010 eòL @^ê~ûdú cjûcôûMû§ò
RûZúd MâûcúY ^ò½Zò Kcð ^ò~q ê ò ù~ûR^ûùe Gjò Ròfûä e eûÉûNûU ^òcûð Y I ceûcZò Z[û ^kKì_ Gaõ
_êÃeòYú L^^ _ûAñ còk[ò aô û @[ðeûgòe @ûa^ ZûfòKû G[ôijòZ _Vû~ûC@Qò û @û_Ycûù^ ^òR ^òR
@ke icÉ Kûc 2011 ù`aédûeú cûi _ìaeð ê ùgh Keòaû _ûAñ c]ý ieKûeú ^òùŸðg^ûcû ejò@Qò ö
106
 GYê @û_Yuê \ò@û~ûA[ôaû @[ðe i\ê_ù~ûM Keò C_efòLôZ Kcð^ò~êqò ù~ûR^û cû]ýcùe
C^Üd^ Kû~ðýKê Zßeû^ßòZ Keòùa ùaûfò @ûgû KeêQò ö
@û_Yue aògßÉ
iõfMÜK : @[ð @ûa^ ZûfòKû ißûle - Ròfäû_ûk, ùKûeû_êU

^cê^û - 2
RûZúd _êeÄûe _â\û^ ^òcò gòlK Pd^ Keòaû _ûAñ aò\ýûkd I MYgòlû
aòbûMeê cû]ýcòK gòlû ^òùŸðgKuê _Zâ û
aò\ýûkd I MYgòlû aòbûM, IWÿògû, bêaù^gße
_Zâûu.................... ZûeòL ......................
ù_âeK
~êMà iPòa,
aò\ýûkd I MYgòlû aòbûM,IWÿògû, bêaù^gße ö
_âûù¯hê
IWÿògû cû]ýcòK gòlû ^òùŸðgK, bêaù^gße ö
aû
^òùŸðgK, IWÿògû cû]ýcòK gòlû (aò\ýûkd I MYgòlû), bêaù^gße ö

aòhd : gòlKcû^uê 2010 ciòjûe RûZúd _êeÄûe _â\û^ i´ù§ ö

cjûgd,
cêñ ùK¦â ieKûeu cû^a i´k aòKûg (gòlû) aòbûM _Zâûu 50/2010 ZûeòL 23/3/
2010 \ßûeû ^òùŸðgòZ ùjûA @û_Yuê RYûC@Qò Kò @û_Y 2010 ciòjûe RûZúd-_êeÄûe (eûÁâ_Zò
_êeÄûe) _ûAñ ù~ûMý aòùaPòZ ùjC[ôaû MêYú, mû^ú gòlK gòldòZâúue ^ûc I aòaeYú Zû 30/4/
2010 eòL iê¡û ù_âeY Ke«ê ö ùc]û ZûfòKû Pd^e ^òdcûakú c]ý Gjò PòVò ijòZ iõfMÜ
Keû~ûAQò ö
@û_Y \dû_ìaðK G _ZâKê MêeêZß_ì‰ð Z[û Reêeú ùaûfò aòùaP^û Keò ~[ûgúNâ _\ùl_
ù^ùa ö
@û_Yue aògßÉ
Êûle - ~êMà iPòa
aò\ýûkd I MYgòlû aòbûM,
iõfMÜK : ^òdcûakú IWÿògû ieKûe
107
^cê^û - 3
ùaZûe gòlû\û^ _âiûeY i´§ùe gòlKuê _Zâ û

@ûKûgaûYú ùK¦â, KUK

bûeZ ieKûe
@ûKûgaûYú
aûðû / aqaý, lê\âMÌ / iûlûZKûe / @ûùfûP^û
ùK¦â, KUK ö

_Zâûu................. ZûeòL................
_âûù¯hê,
gâú~êq ùRýûZò _âKûg _ûZâ,
_â]û^ gòlK, Cyaûfò Cyaò\ýûkd,
ù_û:@: Cyaûfò, Rò: ~ûR_êe ö
cjûgd,
@û_Y RûYò Lêiò ùjùa ù~ @ûKûgaûYúe ^òdc I ið @^ê~ûdú ^òcÜ _â\ aòhdùe @û_Yu
ùaZûe gòlû\û^ IWÿògûe QûZâ-QûZâúu ^òKUùe _jûAaû _ûAñ @ûc ùK¦â ^ò¿ò ù^A@Qò û @û_Y \dû
_ìaðK i¹Zò _Zâ _â\û^ Kùf @ûù¸ C_KéZ ùjaê ö
gúhðK – ^ac ùgâYú – IWÿò@û _\ý – ‘GYê Kù_ûZ Mêeê ùcûe’
_âiûeY ZûeòL -Zû 27/1/2011 (ùeKWðòõ Zû 15/1/2011 _ìaðûjÙ 11 NUòKû)
_âiûeY icd – _ìaðûjÙ 11 NUòKû iÚû^ - KUK
_âiûeY iÚû^ – @LôkbûeZ @ûKûgaûYú, KUK ùK¦â
_ûeògâcòK– U 1500 (GK jRûe _ûgj Uuû cûZâ)
\dû_ìaðK @û_Yu _ûV\û^ ù~ûR^ûe GK fòLôZ _ûŠêfò_ò \g\ò^ _ìaðeê ùK¦â ^òùŸðgKu
^òKUKê ù_âeY Keòùa; @^ý[û _âiûebûeZúe Kû~ðý ^òNð iõù~ûR^ûùe aýûNûZ iéÁò ùjaö
@û_Yue aògßÉ
Êûle - ùK¦â ^òùŸðgK,
@ûKûgaûYú, KUK
108
 Exam2Cracks.com
Gjò ]eYe _Zâ ùfLû _ûAñ ^òdc :
(1) _â[cùe Kû~ðýûkd I iÚû^ ùfLû~òa
(2) \ßZò údùe _Zâûu ........./PòVò iõLýû.............ùfLû~ûA ùi \ò^e ZûeòL...........ùfLû~òa ö
(3) Zû_ùe ù_âeKu _\aú, Kû~ðýûkd, aòbûM I iÚû^ ùfLû~òa ö
(4) _âû_Ku _eòPòZò ~[û : ^ûc aû _\aú, iÚû^ AZýû\ò ùfLû~òa ö
(5) aòhd iõ_Kðùe iõùl_ùe iìP^û \ò@û~òa û
(6) ~\ò ùKøYiò ieKûeú _Zâe Ce ù\aû _ûAñ @ûagýK ùjûA[ûG, ùZùa _âû_Ku _ìað
ù_âeZò _Zâûu I ZûeòLe iìP^û ù\aû aòù]d ö ~\ò Ce \ò@û~òaûe ^[ûG, ùZùa _Zâûue
iìP^û \eKûe jêG ^ûjó ö
(7) iù´û]^ ~[û cjûgd / cjûbûM AZýû\ò _ùe ‘_â[cùz\’ aû ‘Kcû’ ejòa ö Zû_ùe _âiw
CfäòLôZ ùja ö ùghùe ùfLû~òa – @û_Yue aògßÉ / @û_Yue AZýû\ò ö
Zû_ùe .............. ù_âeKu ißûle...................ZûeòL............... Kû~ðýûkde
VòKYû........
(8) f`û_û C_ùe ù_âeK I _âû_Ku ^ûc I VòKYû ~[û iÚû^ùe ùfLû~òa ö

109
 \eLûÉ
10.2 RùY ^òŸòðÁ aýqò, aýqòicìj, Mâûc, iõMV^ aû @^êÂû^ ^òRe @ûagýKZû _ìeY _ûAñ
@ûùa\^, ^òùa\^, @bòù~ûM aû _âZòaû\ iìZâùe _Zâ ùfL«ò ö Gbkò _ZâKê \eLûÉ Kêjû~ûG ö
G[ôùe g±ûWÿ´e I aûKþ·Zêeú _eòjûe _ìaðK ~[ûi¸a ~êqò i¹Z _âiw C_iÚû_^ C_ùe MêeêZß
@ûùeû_ Keû~ûA[ûG ö Pk«ò bûhûùe ^òRe @bûa @iêaò]û \gðûAaû ùjCQò Gjûe cêLý flý ö
C\ûjeY - 1
cû’u ùiaû _ûAñ Zêùc \êA\ò^ aò\ýûkdùe @^ê_iÚòZ [ôf ö ùijò \êA\ò^e QêUò
c¬êe ^òcò _â]û^ gòlKu ^òKUKê \eLûÉ ùfL ö
cû^^úd gâú~êq Kêgùkgße Cy aò\ýûkde _â]û^ gòlK cùjû\d û
(ùgâYú gòlKu Reò@ûùe)
aòhd : \êA\ò^ QêUò c¬êe ^òcò _âû[ð^û ö
cjûgd,
^òùa\^e KûeY GjòKò ù~ eêMþYûcûZûu ùiaû ^òcò Zû 20/1/2011 I 21/1/2011
eòL \êA\ò^ ùcûùZ @û^¦_êe C_LŠ PòKò›ûkdùe \ò^ I eûZò ejòaûKê _Wÿòfû ö `kZü ùijò \êA\ò^
cêñ ùgâYúùe @^ê_iÚòZ ejòfò ö
GYê aò^úZbûùa _âû[ð^û KùeKò @û_Y \dû_eag ùjûA Cq \êA\ò^ QêUò c¬êe Kùf @]ú^
C_KéZ ùjaû iùw iùw @û_YuVûùe PòeEYú ùjûA ejòa ö
@û_Yue @ûmû]ú^ QûZâ / @ûmû]ú^û QûZâú,
^ûc - ,
Zû - 22/1/2011 ùgâYú - ,
@bòbûaKu Êûle : ùeû:^ - ö
110
C\ûjeY - 2
Zêc Mâûcùe WûKNe ùLûfòaû _ûAñ cjûWûK_ûk (ù_ûÁcûÁe ùRù^eûf)u
^òKUKê _ZâùfL ö

cû^^úd gâú~êq IWÿògûe cjûWûK_ûk cùjû\d, bêaù^gßeö

aòhd : ^ìZ^ WûK Ne ùLûfòaû ^òcù« ö

cjûgd,
@ûù¸ ^òcÜ ißûleKûeú aé¦ C_efòLôZ aòhd _âZò @û_Yu i\d \éÁò @ûKhðY _ìaðK iêaò·e
^òcò ^òùa\^ Keê@Qê ö _âKûg[ûCKò @û¸ iùeA MâûcUò ùK¦êSe Ròfäû @«MðZ akeûc_êe Mâûc
_ûdZe ùMûUòG aWÿ Mâûc @ùU ö GVûùe _âûdZü Zò^ò jRûe ùfûKaûi Ke«ò ö Gjûe @]ôKûõg
ùfûK \ìe \ìeû«ùe Kû~ðýeZ @Q«ò ö ùZYê _âZò\ò^ @ûc MâûcKê @ù^K _Zâ, c^ò@Wðe, _ûiðf I
@^ýû^ý WûK i´kòZ iûcMâúcû^ @ûiò[ûG ö _eòZû_e aòhd Gjòù~ @ûc Mâûc ijòZ iõù~ûRòZ
ùjûA[ôaû WûK NeUò GVûeê ·eò KòùfûcòUe \ìeùe @aiÚòZ ö _êYò ahðû\òù^ ^\ú, ^ûk ùjZê iaê\ò^
WûK @ûiò_ûùe ^ûjó ö `kZü Mâûcaûiú ù~ûMûù~ûMeê aòzò^Ü ùjûA \êüLùe KûkûZò_ûZ KeêQ«ò ö ùZYê
@û¸ Mâûcùe ùMûUòG WûKNee GKû« _âùdûR^ ùjC@Qò ö
GYê aò^úZ bûùa RYûC@QòKò @û_Y \dû_eag ùjûA @û¸ Mâûcùe ùMûUòG WûKNe ùLûfòùf
@ûù¸cûù^ C_KéZ ùjaû iùw iùw @û_YuVûùe PòeEYú ùjûA ejòaê ö

@û_Yue ùiaûcêMÛ,
iùeA Mâûcaûiú aé¦ ö
gâú ............................. (IßûWðùc´e)
iùeA,
Zû ................ gâú ............................. (IßûWðùc´e)
gâúcZú..........................,
gâúcZú...........................ö
111
 Exam2Cracks.com

C\ûjeY - 3
ùcùfeò@û ^òeûKeY _ûAñ Cy Kéð_lu ^òKUKê \eLûÉ ùfL ö

cû^^úd gâú~êq aeMWÿ Ròfäûe cêLý PòKò›û]ôKûeú cùjû\d û

aòhd : ùcùfeò@û ^òeûKeY i´ù§ ö

cjûgd,

^òùa\^e @bò_âûd Gjò ù~, @ûù¸ _ûAKcûke @]ôaûiúaé¦ @û_Yu i\d \éÁò @ûKhðY
_ìaðK ^òcÜ _âiwcû^ C_iÚû_^ Keê@Qê ö _âKûg [ûCKò @û¸MâûcUò aeMWÿ Ròfäûe GK aWÿ Mâûc @ùU ö
GVûùe _âûdZü _û jRûe ùfûK aûi Ke«ò ö @ûRKê Zò^ò cûi ùjfû GVûùe cgûcû^ue _âû\êbðûa
`kùe ùcùfeò@û ùeûM aXÿò aXòÿ ·fòQò ö Gjò i¯ûjK c]ýùe \êARY ùfûK céZýê cêLùe _Wÿùò fYò ö
@ûC ùKùZK ùeûM Rßûkûùe j«i« ùjCQ«ò ö G _~ðý« _âùdûR^ cêZûaK ieKûeú PòKò›û C_faþ]
ùjûA^ûjó ö

GYê aò^úZbûùa @^êùeû] KeêKò @û_Y \dû_ìaðK cgû ^òaûeY Z[û ùcùfeò@û ^òeûKeY
^òcò @ûgê _\ùl_ ù^ùf @ûù¸cûù^ C_KéZ ùjaê ö

@û_Yue ùiaûcêMÛ,

_ûAKcûke @]ôaûiú aé¦ ö

gâú ...............................,

gâú ...............................,

gâúcZú ..........................ö
112
C\ûjeY - 4
iûcdòK QêUò (Casual Leave) ^òcò @ûùa\^ _Zâ

cû^^úd gâú~êq b\âK gòlû cŠkû]úg cùjû\d,icúù_hê

aòhd : \êA\ò^ iûcdòK QêUò c¬êe i´ù§
cjûgd,
^òùa\^ Keê@QòKò _û\ùe ~ªYû ùjC[ôaû ùjZê cêñ Pûfòaûùaùk KÁ @^êba Keê@Qò û ùZYê
Zû 3/1/2011 eòL I Zû 4/1/2011 \êA\ò^ iûcdòK QêUò ù^aûKê Azû Keê@Qò ö
GYê aò^úZ @^êùeû] KùeKò @û_Y \dû_eag ùjûA C_~ðêýq \êA\ò^ ùcûùZ iûcdòK QêUò
c¬êe Kùf cêñ C_KéZ ùjaò ö
@û_Yue aògßÉ,
gâú..................
Zû 2/1/2011 _â]û^ gòlK,
a« Cy aò\ýûkd,
a«, Rò: b\âK ö
ùKùZK RûYòaûK[û :
(1) ieKûeú iõiÚû :- ùK¦â ieKûeu cªYûkd, iPòaûkd, @ûKûgaûYú, WûKaòbûM,
eûRýieKûeu cªYûkd, iPòaûkd, ^òùŸðgûkd, RòfäûÉe-C_LŠ Éeùe [ôaû Cy I
@]É^ aòbûMe Kû~ðýûkd _âbéZòö
(2) @¡ð ieKûeú iõiÚû :- Mâûc _ûdZ, _ûdZ icòZò, Ròfäû_eòh\, aòmû_òZ @k _eòh\,
ù_øe_ûkòKû, cû]ýcòK gòlû_eòh\, aògßaò\ýûkd, RûZúdKeY aýûu _âbéZòö
(3) @^ýiõiÚû :- i´û\_Zâe iµû\K, _êÉKù\ûKû^e ißZßû]ôKûeú AZýû\ò ö
(4) \eLûÉe _â[c _~ðýûdùe _âûù¯hê ùfLôaûe Zùk gâú~êq aû cû^^úd gâú~êq Kû~ðýûkde
@]ôKûeú (ù~Cñ Kû~ðýûkd _ûAñ CŸòÁ) ùfLû~òa ö ~\ò _âûù¯hê _â[cùe ùfLû~ûG ùZùa
cû^^úd gâú~êq ZkC_e \êA]ûWÿò Keòaû @^ûagýK ö _âûù¯hêe @[ð _ûAaû aýqòu Vûùe aû
_âû_Ku Vûùe ùjûA[ôaû ùjZê _âûù¯hê C_e ]ûWÿòùe ùfLô _âû_Ku VòKYû Zk ]ûWÿòùe
ùfLû~òa ö Kò«ê cû^^úd I gâú~êq \êAUò~ûK Kcðû]ôKûeúu i¹û^iìPK g± ùjûA[ôaûeê
\êA]ûWÿòùe ùfLôaû ~êqòi¹Z ^êùjñ ö ~[û :
113
_âûù¯hê
cû^^úd cdìeb¬ Ròfäûe a^aòbûM cêLý @]ôKûeú cùjû\d, aûeò_\û ö
aû
cû^^úd cdìeb¬ Ròfäûe a^aòbûM cêLý @]ôKûeú cùjû\d, aûeò_\û ö
aû
_âûù¯hê
gâú~êq Ròfäû a^aòbûM cêLý @]ôKûeú, cdìeb¬, aûeò_\û ö
aû
cû^^úd gâú~êq Ròfäû a^aòbûM cêLý @]ôKûeú, cdìeb¬, aûeò_\û ö
(5) _Zâ ùghùe Mêeê QûZâ c]ýùe bqò ùjZê @ûmû]ú^ I @ûmû]ú^û ùfLû~òaû CPòZ ö @^ý_\iÚ
Kcð·eú aû \eLûÉe @^ý ùlZâùe @û_Yue aògßÉ / @û_Yue ùiaûcêMÛ / MêYcêMÛ _âbéZò
ùfLôaû_ùe \eLûÉKûeúu ^ûc VòKYû ejòa ö
(6) @ûjêeò cù^ eLôaûKê ùja ù~ ùKCñ aòbûMe ùKCñ Kcðû]ôKûeúu _ûLKê _Zâ ùfLû~òa Zûjû VòKþ
bûùa RûYò ùfLôaû CPòZþ ö
@^êgúk^ú
(1) aò\ýûkde ùgâYú Klùe [ôaûùaùk ZéZúd ^òNðùe Zêùc jVûZþ ù_U ~ªYû @^êba Kf ö
ùiùZùaùk Zêùc Kûjû_ûLKê Kò_eò \eLûÉ ùfLôa Zûjû ùfL ö
(2) @ûMKê _òfûcû^ue _eúlû ejòQò ö \ßòZúdùe Mec\ò^ ö Zêc @kùe G icdùe N^N^
aòRêkò KûU ùjCQò ö Gjûe _âZòKûe ^òcò aò\êýZ aòbûMe ^òaðûjú~ªúu _ûLKê \eLûÉ ùfL ö
(3) Mâûcûk eûÉûNûUe C^ÜZò ^òcò ieKûe _âPêe @[ð ù\CQ«ò ö Kò«ê ZêcMâûcKê @ûiò[ôaû eûÉû
ceûcZò @[ðe C_~êq aò^òù~ûM ^ùjûA ^òcÜcû^e Kûc ùjûAQò ö Zû’e _âZòaû\ RYûA ùMûÂú
C^Üd^ @]ôKûeúuê _Zâ ùfL ö
(4) ajò KòYòaû_ûAñ _êÉK aòùKâZûu ^òKUKê _Zâ ùfL ö
(5) cûUòâK _eúlû _ùe KêKêWÿû ·h Keòaû _ûAñ Zêùc c^iÚ KeòQ ö ùijò CùŸgýùe EY _â\û^
Keòaû _ûAñ aýûu cýûù^Reuê _Zâ ùfL ö
(6) cûUâòK _ùe Zêùc ù~Cñ KùfRùe _XÿòaûKê ·jêñQ, ùiVûeê `cð cMûAaû _ûAñ @]ýluê _Zâ
ùfL ö
(7) ^kKì_ L^^ Kû~ðý Zßeû^ßZò Keòaû _ûAñ Ròfûä _ûku Ze`eê ùMûÂú C^Üd^ @]ôKûeúuê _Zâ ùfLö
vvv
114
cû¤còK aýûKeY
(\gc ùgâYú)
Exam2Cracks.com

_âKûgK
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
cû¤còK aýûKeY
(\gc ùgâYú)

IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ \ßûeû @^êùcû\òZ I _âKûgòZ

© iaðÊZß iõelòZ

iµû\^ûcŠkú :
_âù`ie ~ªYû _eúlòZ (icúlK)
WKÖe @Rd Kêcûe cògâ
WKÖe i¬êfZû _ûZâ
]eYú]e _â]û^

iõù~ûR^û :
WKÖe cú^ûlú \ûi

_â[c iõÄeY : 2013

@ûUð_êf
gâú ùReKè @ûŠ @`þùiU
aRâKaûUò ùeûWÿ, KUK-1
cê\âY

cìfý : U.
 ûû bìcòKû ûû
@ûc eûRýe \gc ùgâYúùe _Xÿê[ôaû gòlû[ðúcû^u ^òcù« ‘cû¤còK aýûKeY’
(\gc ùgâYú) ^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQòö
RûZúd _ûVý LiWÿû - 2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007Kê bòòKeò Gjû
_âÉêZö bûhûmû^e @bòaé¡ò I _âùdûMûZàK \lZûe aòKûgùe Gjò _êÉKUò QûZâQûZâúcû^u
^òcù« ijûdK ùja ùaûfò @ûgû û _êÉKe iõ_û\^ûcŠkú, IWÿò@û iòfûai KcòUòe
i\iýaé¦ I iõù~ûRòKûuê _eòh\ Ze`eê iû]êaû\ RYûCQòö

ùgâYúùe gòlû\û^ Keê[aô û aòhd gòlK-gòldòZúâ cûù^ ùicû^ue MV^cìkK cZûcZ

aû _eûcgð ù_âeY Kùf Zûjû _eaðú iõÄeY _âÉêZòùe iûjû~ý Keòaö

ibû_Zò
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû
 ûû @bòcZ ûû
@ûc eûRý IWÿgò ûe \gc ùgâYúùe _Xÿ[ê aô û QûZâQûZâúcû^u ^òcù« cû¤còK aýûKeY
(\gc ùgâYú) ^ûcK ^ìZ^ _êÉKUò _âÉêZ Keû~ûA PkòZ gòlûahðeê _âPk^ Keû~ûCQòö
RûZúd _ûVý LiWÿû - 2005 Gaõ eûRý _ûVýKâc @û]ûe - 2007 @^ê~ûdú Gjò
_êÉKUòùe @býûibòòK Kû~ðýûakúKê MêeêZß \ò@û~ûAQòö aýûKeY gòlû ùKøgk I Zû’e
MêeêZß RûYòaû ö IWÿò@û bûhûmû^e gê¡Zû @ûjeY Gaõ QûZâQûZâúcû^ue \lZû @bòaé¡òùe
Gjò aýûKeY _êÉKUò ^ò½òZ ijûdK ùja ùaûfò aògßûiö ‘Z[ýbòòK aòaeYú’ Gaõ
‘Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò’ Gjò \êAUò @¤ûdKê ùKak QûZâQûZâúcû^ue @býûi ^òcù« G[ôùe
iÚû^ \ò@û~ûAQò û ùZYê _âgÜûakú \ò@û~ûA^ûjó û _eúlûùe Gjò \êAUò @¤ûdeê _âgÜ c¤
\ò@û~òa ^ûjó û
_ûVK _ûVòKû Z[û aòhd _XÿûC[ôaû gòlK gòldòZâúcû^ue @bòmZû_âiìZ _eûcgðKê
_eaþðú iõÄeY ^òcù« ÊûMZ KeêQêö

iõ_û\^ûcŠkú
 iìPú

Kâ.^õ @¤ûd _âiw _éÂû

1. _â[c @¤ûd aûKý aòPûe 1

2. \ßòZúd @¤ûd ‘Y’Zß aò]ô, ‘h’Zß aò]ô I iû]ûeY @gê¡ò 16

3. ZéZúd @¤ûd eìXÿò I ùfûKaûYú 30

4. PZê[ð @¤ûd @^êaû\ _âKeY 48

5. _c @¤ûd Q¦ I @kuûe 53

6. h @¤ûd Z[ýbòòK aòaeYú 63

7. i¯c @¤ûd Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò 69

vvv
 bûeZe i´ò]û^
_âûKþ K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûaðùbøc, icûRaû\ú, ]cð ^òeù_l, MYZûªòK iû]ûeYZª
eûÁâ eìù_ MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ù^A I Gjûe icÉ ^ûMeòKuê
l iûcûRòK, @[ðù^÷ZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd;
l Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû;
l iÚòZò I iêaò]û iêù~ûMe icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
l aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicû^u c¤ùe
bâûZébûa C›ûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùb´e 26 ZûeòL \ò^
@ûce iõaò]û^ _âYd^ ibûùe GZŸßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qê û
PZê[ð @¤ûd (K)
51 (K) ]ûeû : ùcøkòK Kðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKe Kðaý -
(K) i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû Gaõ Gjûe @û\gð I @^êÂû^cû^uê Gaõ RûZúd _ZûKû I RûZúd
iwúZKê i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
(L) ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY
I @^êieY Keòaû;
(M) bûeZe iûaðùbøcZß, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLòaû;
(N) ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýK iÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
(O) ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûkòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ÜZûKê @ZòKâc Keò bûeZe R^iû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^òiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
(P) @ûce iõÄéZòe cìfýaû^þ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
(Q) @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû Gaõ
RúaRMZ _âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
(R) ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cû^aaû\ Gaõ @^êi§ò›û I iõÄûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
(S) iaðiû]ûeY iµòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
(T) aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^û Keòaû, ~ûjû \ßûeû @ûc
ù\g _âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòa;
(U) cûZû aû _òZû aû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû
_ûkòZuê gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûA ù\aû û
_â[c @¤ûd
aûKý aòPûe
‘Kjò RûYòùf K[û iê¦e
aû§ò RûYòùf c[û iê¦e û’
1. aû§òaû RYû[ôùf c[û ù~còZò iê¦e \òùg, Kjòaû RYû[ôùf K[û ùicòZò iê¦e fûùM û iû]ûeY
K[ûUòKê KjòRûYòùf Lêaþ iê¦e RYû~ûG û cù^ûbûaKê @ûce aP^ \ßûeû _âKûg Keû~ûG û
G[ô_ûAñ ùKùZûUò @[aû iÚk aòùghùe @ù^K g± @ûùc aýajûe Keê û _êYò g±Kê g± L¬û
L¬ò Keò K[ûaûðû Keêö Gjû `kùe Kjòaû aû bûa _âKûg Keòaû ijR jêG û aðcû^ ù\Lû~ûC-
K. @eêY Kûfò [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ]
L. MQùe PXÿò [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ]
M. @û´ ùZûkò[ôfû [ aqaý iõ_ì‰ð ^êùjñ ]
K+L+M = @eêY Kûfò MQùe PXÿò @û´ ùZûkò[ôfû û [ aqaý iõ_ì‰ð ] Gjû c^e bûaKê _ì‰ð eìù_
_âKûg Keê@Qò û GjûKê aûKý Kêjû~òa û GA aûKýùe ‘@eêY’, ‘Kûfò’ ‘MQùe’ ‘PXÿò’ ‘@û´’ ‘ùZûkò[ôfû’
- GA _\MêWÿòK aûKýe ùMûUòG ùMûUòG GKK GKûVò cògòQ«ò û ùZYê ‘@eêY’, ‘Kûfò’ AZýû\ò ùMûUòG
ùMûUòG _\ û
_âgÜ : Zê LûAQê ? ‘Zê’, ‘LûAQê’ – \êAUò _\ö
Ce – jñö ‘jñ’– ùMûUòG _\ö
GK aû GKû]ôK _\ còkòZ ùjûA c^e bûaKê iõ_ì‰ð eìù_ _âKûg Kùf aûKý jêG û
1.1. ùMûUòG gê¡ aûKýùe;
1.1.1. ù~ûMýZû :
K. aûkKUò CWê@Qò û (aûkK CWÿò _ûùe^û)
L. ùQkò MúZ MûCQò û (ùQkò MúZ MûAaûKê ù~ûMý ^êùjñ û)
M. MQUò _ûYòùe RkòMfû û (_ûYò MQKê Rûkò_ûùe ^ûjó û)

[1]
ùZYê C\ûjéZ aûKýMêWÿòK ^òcÜKâcùe _XÿòaûKê ùja û
K. aûkKUò ù\øWê@Qò û
L. iaòZû MúZ MûC@Qò û
M. MQUò ^ò@ûñùe ù_ûWòÿMfû û
aûKýùe aýajûe Keû~ûA[ôaû _\MêWÿòKe _ûeÆeòK i´§Kê ù~ûMýZû Kêjû~ûG û
1.1.2. @ûKûõlû :
K. c\^ ijòZ......... aûKýUò _ì‰ð ^êùjñ Gjû @^ý KòQò K[ûKê @ù_lû KeêQò û
L. eaòaûe \ò^ P_kû... aûKý @^ýKòQò _\Kê @ù_lû KeêQò, ùZYê _ì‰ð ^êùjñ û
^òcÜKâcùe aûKý \êAUòe _ì‰ðZû @Yû~ûA_ûùe û ~[û :
K. c\^ ijòZ Zûu aû_û @ûiòùa û
L. eaòaûe \ò^ P_kû bêaù^gße ~òa û
aûKýùe [ôaû ùMûUòG _\ @^ý _\MêWÿòKe @[ðùaû]KZû _ûAñ @ù_lû Kùf, ZûjûKê @ûKûõlû
Kêjû~ûG ö
1.1.3. @ûiò :
K. ùjûA ùjùf _âû¯ aê¡Zß ùMøZc Z_iò¡ û
L. Cbùd G cògò Qaò I a¦^û @ûuòQ«ò P¦^û û
_â\ aûKý \êAUòùe Kðû, Kòâdû [ôùf c¤ _âKéZ @[ð aêSû _Wê^ûjó û Cbd aûKýùe _\MêWòÿK ~ûjû _ùe
~òG ejòaû @ûagýK ùi_eò ùjûA^ûjó û _\MêWÿòK iRûA ùfLûMùf aûKý\êAUò ùja :
K. ùMøZc Z_iò¡ ùjûA aê¡Zß _âû¯ ùjùf û
L. P¦^û I a¦^û Cbd cògò G Qaò @ûuòQ«ò û
aûKýùe [ôaû _\ù~ûR^û aû ùiø¦~ðý ùjCQò @ûiò û Gjû \ßûeû Kûjû _ùe ùKCñ_\ ejòùf,
Zûjû aûKýe bûaKê ÆÁ bûaùe _âKûg Keòa Zûjû aêSû~ûGö @ûiòKê c¤ _\aò^ýûi Kêjû~ûG û

[2]
1.1.4. aûKýûõg :
K. jeòjeu K[û gêYò cû@û .....
L. Nû aûRòfû, @[P _òfûcûù^ .....
C\ûjéZ aûKý \ßd iµì‰ð ^êj«òö G MêWÿòKê iµì‰ð Keòaû _ûAñ @^ý ùKùZûUò _\e @ûagýKZû
@Qòö ~[û :
K. jeòjeu K[û gêYò cû@û @û½~ðý ùjùfö
L. Nû aûRòfû, @[P _òfûcûù^ ùgâYúKê @ûiòùf ^ûjóö
cìk aûKý \êAUò ijòZ ùcûUû @le fòLòZ _\MêWÿòK ù~ûWÿû~òaûeê aûKý\ßd iµì‰ð ùjùfö
_â[ùc \ò@û~ûA[ôaû @õg _ì‰ðaûKýe GK @õgö ùZYê Gjû aûKýûõgö
aûKýe aêSû_Wê[ôaû ^òŸòðÁ @õgKê aû ^òŸòðÁ ùKùZûUò _\iõjZòKê aûKýûõg Kêjû~ûGö
1.1.5. LŠaûKý :
K. ù~Cñcûù^ aé[ûùe icd KûU«ò, .....
L. KòG _â[c ùja .....
K. ‘ù~Cñcûù^’ – Kðû, ‘KûU«ò’ Kâòdû_\ö
L. ‘KòG’ Kðû, ‘ùja’ – Kâòdû_\ö
\êAUò aûKýùe Kðû I Kâòdû [ûA c¤ Gjû cù^ûbûa iµì‰ð eìù_ _âKûg Keê^ûjóö ùZYê C\ûjéZ
aûKýLŠKê LŠaûKý Kêjû~òaö
icÉ aûKýe icû_òKû Kâòdû~êq @õgUòKê LŠaûKý Kêjû~ûGö
_âgÜûakú
1. aûKý KûjûKê Kêjû~ûG, C\ûjeY ij \gðû@ö
2. iû[ðK aûKýe Kò Kò flY [ûG ?
3. aûKýe ù~ûMýZû Kjòùf K’Y aêSûG _âKûg Keö
4. @ûiò K’Y C\ûjeY ij \gðû@ö
5. @ûKûõlû Kjòùf K’Y aêS?
6. aûKýûõg KûjûKê Kêjû~òa \éÁû« ù\A aêSû@ö
7. LŠaûKý KûjûKê Kêjû~ûG?
8. aûKý I LŠaûKý c¤ùe _û[ðKý \gðû@ö
9. aûKý _ûAñ @ûKûõlûe @ûagýKZû Kò_eò @Qò, C\ûjeY ij \gðû@ö

[3]
1.2. _\ aò^ýûi :
‘Kjòùaûfò _ûùe ù~, _Pû PêwêWÿò aòùK ùi’– bf bûaùe Kjòaû RYû [ôùf, Leû_Kê c¤
bf ùaûfò iûaýÉ KeòjêGö ‘Kjòaû RYû’ ùjCQò aûKý MXÿûe ùKøgkö ùZùa gê¡ aûKý
MXÿòaûKê ùjùf ùKùZûUò aòhd _âZò ~ZÜgúk ùjaûKê _Wÿòaö GMêWÿòKê aûKýe _\aò^ýûi
Kêjû~ûGö
1. eûcP¦â eûaYuê a] Keò[ôùfö
GVûùe ‘eûcP¦â’ Kðû, ‘Keò[ôùf’ Kâòdû_\ö
aûKýe @ûe¸ùe ‘Kðû I ùghùe ‘Kâòdû’ _\ eùjö
2. @ld ùMûUòG bf MúZ MûAùfö
‘MûAùf’ Kâòdû, ‘MúZ’ Kcð, ‘MúZ’ _ùe ‘MûAùf’ ejòQòö
aûKýùe Kâòdû iKcðK ùjûA[ôùf Kcð _\Uò Kâòdû _ìaðeê eùjö
3. _ŠòZ gòhýcû^uê C_ù\g ù\ùfö
‘gòhýcû^uê’ ùMøY Kcð, ‘C_ù\g’ cêLý Kcðö
aûKýùe \ßòKcðK Kâòdûe ùMøY Kcð _ùe cêLý Kcð aýajûe Keû~ûGö
4. 1c: ùj bMaû^ ! cùZ elûKeö
2d: ùcûùZ gqò \ò@ _âbê !
_â[c aûKýùe ‘bMaû^’ Gaõ \ßòZúd aûKýùe ‘_âbê’ – iõùaû]^ _\ö
aûKýùe iõùaû]^ _\ @ûe¸ùe aû ùghùe eLû~ûGö
5. PZêe ùfûK iaêVò RòZ«òö
‘PZêe’ ùfûKe aòùghZû _âKûg Kùeö
aûKýùe aòùghY _\ aòùghý _\ _ìaðeê aùiö
6. Rcò\ûeu _ê@ iêùe¦â G c¦òe ùZûkòQ«òö
‘iêùe¦â’ GVûùe Kðû, Kò«ê ùi Rcò\ûeu _ê@, ‘Rcò\ûeu’ ijòZ i´§òZö
aûKýùe i´§ _\ i´§òZ _\ _ìaðeê aùiö
7. iKûùk Kûc @ûe¸ jêGö
‘iKûùk’ @]ôKeY KûeK, aûKýe @ûe¸ùe @Qòö
aûKýe @ûe¸ùe ùaùkùaùk @]ôKeY KûeK eLû~ûGö

[4]
8. Gjû ùKak i¸a ùja KVò^ gâc \ßûeûö
‘KVò^ gâc \ßûeû’ C_ùe MêeêZß @ûùeû_òZö
MêeêZß @ûùeû_ _ûAñ ù~ ùKøYiò _\ aûKýe ùghùe aiò_ûùeö
Zêce Kûc ùjCQò, Ne RMòaûö
‘Zêce Kûc ùjCQò’ C_ùe MêeêZß @Qò, GYê Gjû aûKý @ûe¸ùe ejòQòö
aûKýùe @ûe¸ùe MêeêZß @ûùeû_Y _ûAñ [ôaû aûKýûõg aiò_ûùeö
9. eùcgu aò^û G Kûc ùjûA _ûeòa ^ûjóö
GVûùe ‘aò^û’ @aýd _\ I Gjû eùcgu ijòZ i´§òZö
aûKýùe _\û^ßdú @aýd icߧòZ _\e _ùe aýajéZ jêGö
10. aû_û ùRùRue I ùRùRcû@ûue ~ZÜ ^ò@«òö
aû_û ùRùRue ~ZÜ ^ò@«ò, ùRùRcûue ~ZÜ ^ò@«òö
aûKýùe aòbò^Ü aýqòue i´§ aêSûAaûKê ùjùf _âùZýK i´§ _\ aòbqò~êq jêGö
11. 1c– P¦âùcûj^ KUK Mfû ^ûjóö
2d– Kûfò Zùc Nùe ^ [ôfö
_â[c aûKýùe ‘^ûjó’ ‘Mfû’ _ùe I \ßòZúd aûKýùe ‘^’ ‘[ôf’ _ìaðeê aiòQòö
aûKýùe ‘^ûjó’ aû ^ûjó iõ~êq _\ Kâòdû_\ _ùe aùi I ‘^’ Kâòdûe _ìaðeê aùiö
12. K. eûNa iê\ûcKê ùaZùe _òUòùfö eûNa ùaZùe iê\ûcKê _òUòùfö
L. aû_û ùMû_ûkKê ajòUòG ù\ùfö aû_û ajòUòG ùMû_ûkKê ù\ùfö
M. ^ùeg aýaiûdeê ajêZ ùeûRMûe KeêQòö ^ùeg ajêZ ùeûRMûe aýaiûdeê KeêQòö
N. còZû gòlKuê Nùe ù\LûKfûö còZû, Nùe gòlKuê ù\LûKfûö
aûKýùe KeY, iõ_â\û^, @_û\û^ I @]ôKeY KûeKe _\ Kcðe _ùe aû _ìaðeê aýajéZ
ùjûA_ûùeö

[5]
 _âgÜûakú
1. iõùaû]^ _\ aûKýùe ùKCñVò aùi, C\ûjeY ij aêSû@ö
2. aûKýùe ‘^ûjó’ I ‘^’ ùKCñVûùe ejòaû CPòZ?
3. aûKýùe icû_òKû Kâòâdû ùKCñVûùe aiû~ûG C\ûjeY ij ùfLö
4. i´§ _\ aûKýùe ùKCñVò eLû~ûG?
5. MêeêZß [ôaû _\ aû aûKýûõg aûKýe ùKCñVûùe eLû~ûG i\éÁû« ùfLö
6. aòùghY _\ aûKýùe ùKCñVûùe aiòaû @ûagýK C\ûjeY ij ùfLö
7. _\û^ßdú @aýd ùKCñVûùe aýajéZ jêG ?
8. i´§_\ ùKùZùaùk aòbqò~êq jêG ?

[6]
1.3. aûKýe _âKûe ùb\ :
aûKý ùjCQò C_~êq @[ðùaû]K _\iõjZòe C_~êq icûjûeö MVòZ aûKýe eì_ _\ iõjZò
\éÁòeê ^ò¡ðûeòZ jêGö MV^ Kkû I _âKû~ðý– Cbd \éÁòeê aûKý \êA _âKûeö CbdKê cêLýZü
aûKýeì_ Kêjû~ûGö
aûKýeì_

MV^ûcôK eì_ _âKû~ðýûcôK eì_

1. iek aûKý 1. aòaéZòiìPK aûKý
2. ù~øMòK aûKý 2. @ûù\g / @^êùeû]iìPK aûKý
3. RUòk aûKý 3. _âgÜiìPK aûKý
4. cògâaûKý 4. aòiàdiìPK aûKý
5. ^ûÉòiìPK aûKý
1.3.1. iek aûKý :
1. ùMûa¡ð^ \eò\âcû^ue ùiaûKe«òö
2. ^còZûKê Zûu NeùfûK bf_û@û«òö
CfäòLôZ aûKý \êAUòùe ‘ùiaûKe«ò’, ‘bf_û@û«ò’ icû_òKû Kâòdûö
3. _âYa RùY gòÌúö
4. @ûc iûjòZý gòlK RùY mû^ú aýqòö
aûKý \êAUòùe ‘gòÌú’ I ‘mû^ú aýqò’ _ùe ‘@U«ò’ iõù~ûM Keû~òaö Gjò aûKý \ßdùe
‘@U«ò’ Djý @Qòö
ùMûUòG cûZâ icû_òKû Kâòdû [ôaû aûKýKê iek aûKý Kêjû~ûGö
1.3.2. ù~øMòK aûKý :
1. _aòZâ _jôfû, iêhcû @ûiòfû I Cbùd cògò _ûV _Xÿòùfö
2. cù^ûR ùgâYúùe aiòfû, cûZâ _Xÿò _ûeòfû ^ûjóö
3. cû@û bf Keò gòLûAùf, Kò«ê aaòZû ùeûùhA Keò_ûeòfû ^ûjóö
4. gòlK WûKòùf, cû^i Gaõ iêùeg MúZ MûAùfö
C\ûjéZ aûKý PûùeûUòùe ‘I’, ‘cûZâ’, ‘Kò«ê’ ‘Gaõ _âbéZò @aýd _\MêWÿòK \ßûeû aûKýe
_â[c @õg I \ßòZúd @õg cògò _ì‰ðaûKý ùjûAQòö ùZYê GMêWÿòKê iõù~ûRK @aýd Kêjû~òaö
GA ]eYe @aýd_\ ù~øMòK aûKý MV^ùe ijûdZû Keò[û«òö

[7]
 Ø _eÆe ^òbðegúk \êA aû ZùZû$]ôK iek aûKýe icûjûe ù~ûùM MVòZ aûKýKê
ù~øMòK aûKý Kêjû~ûGö
1.3.3. RUòk aûKý :
1. @Rû ù~ùZùaùk Nùe _jôùf, ùiùZùaùk Nùe eZ^ ^ [ôfûö
2. aû_û ùKùa @ûgû Keò ^ [ôùf ù~, i^ûZ^ ùgâYúùe _â[c ùjaö
3. \eKûe icdùe ù~ iûjû~ý Kùe, ZûKê C_~êq a§ê Kêjû~ûGö
4. Kûfòe Kûc ~\ò @ûRò KeêP ùZùa, @ûRòe Kûc Gùa Keö
1. ùiùZùaùk eZ^ Nùe ^ [ôfû – _â]û^ aûKý
@Rû ù~ùZùaùk Nùe _jôùf – @_â]û^ aûKý
2. i^ûZ^ ùgâYúùe _â[c ùja – _â]û^ aûKý
aû_û ùKùa @ûgû Keò ^ [ôùf ù~ – @_â]û^ aûKý
3. ZûKê C_~êq a§ê Kêjû~ûG – _â]û^ aûKý
\eKûe icdùe ù~ iûjû~ý Ke«ò – @_â]û^ aûKý
4. @ûRòe Kûc Gùa Ke – _â]û^ aûKý
Kûfòe Kûc @ûRò KeêP Kò – @_â]û^ aûKý
@_â]û^ aûKý ijòZ _â]û^ aûKý cògòùf RUòk aûKý jêGö
Ø \êA aû ZùZû$]ôK _eÆe iûù_l LŠ aûKýe ic^ßdùe RUòk aûKý MVòZ jêGö
1.3.4. còga
â ûKý :
1. MúZ, aûRû I ^ûP Pûfòaû ù~Cñ \gðKcûù^ ù\LôaûKê @ûiò[ôùf – ù~øMòK @iµì‰ð aûKýö
2. ùRùR ùicû^uê C_~êq ùPøKòùe aiûAùf – iek aûKý
3. ùicû^uê ~[ûgqò ùbûR^ c¤ _â\û^ Kùf – iek aûKý
_â[c, \ßòZúd I ZéZúd aûKýKê GKûVò cògûAùf ùja –
MúZ, aûRû I ^ûP Pûfòaû icdùe ù~Cñ \gðKcûù^ ù\LôaûKê @ûiò[ôùf, ùRùR ùicû^uê
C_~êq ùPøKòùe aiûAùf I ùicû^uê ~[ûgqò ùbûR^ c¤ _â\û^ Kùfö
Ø ù~ ùKøYiò _âKûe aûKýe ic^ßòZ eì_Kê cògâaûKý Kêjû~ûGö
aûKýe _âKû~ðýMZ eì_ :
1.3.5. aòaZé iò P
ì K aûKý :
K. G ahð _âak gúZ ùjûAQòö

[8]
 L. Kaòcû^u c¤ùe iûekû \ûi @û\òKaò @U«òö
_â[c aûKýùe gúZ iµKðùe Gaõ \ßòZúd aûKýùe iûekû \ûiu iµKðùe aòaéZò
\ò@û~ûAQòö
Ø ^òŸÁ
ðò aòhdK aòaZ
é ò aû aqaý _âKûg Keê[a
ô û aûKýKê aòaZ
é iò P
ì K aûKý Kjû~ûGö
1.3.6. @^êùeû] / @ûù\g :
K. @ûmû ! cùZ UòKòG iûjû~ý Ke«êö
L. NeUûKê i`û Keò\ò@ö
_â[c aûKýùe @^êùeû] I \ßòZúd aûKýùe @ûù\g bûa _âKûgòZö
Ø @^êùeû] aû @ûù\g bûa _âKûg Keê[ôaû aûKýKê @^êùeû]/@ûù\g iìPK
aûKý Kêjû~ûGö
1.3.7. _âgiÜ P
ì K aûKý :
K. Zùc ùKùa @ûiòf ?
L. @ûRò ùKùZ ZûeòL ?
aûKý \êAUòùe icd I ZûeòL iµKðùe _âgÜ Keû~ûAQòö
Ø ùKøYiò _âgÜe iìP^û _â\û^ Keê[ôaû aûKýKê _âgÜiìPK aûKý Kêjû~ûGö
1.3.8. aòid
à iìPK aûKý :
K. aû_û GùZ Uuû ù\ùf !
L. iZùe Zùc @ûiòQ !
Cbd aûKýùe aòiàd aû @û½~ðý bûa _âKûgòZ ùjûAQòö
Ø aòiàd bûa _âKûg Keê[ôaû aûKýKê aòiàdiìPK aûKý Kêjû~ûGö
1.3.9. ^ûÉòiìPK aûKý :
K. eúZû \ßûeû G Kûc ùKùa aò ùja ^ûjóö
L. Zce ^òdc cêñ _ûkò _ûeòaò ^ûjóö
Cbd aûKýùe ^ûÉòe iìP^û còkê @Qòö
Ø ^ûÉòe iìP^û _â\û^ Keê[ôaû aûKýKê ^ûÉòiìPK aûKý Kêjû~ûGö

[9]
 _âgÜûakú
1. aûKýe ùKùZûUò eì_ @Qò ?
2. MV^ eì_ \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûe ?
3. @[ð _âKûg aû bûa _âKûg \éÁòeê aûKýKê ùKùZûUò bûMùe aòbq Keû~ûG?
4. iek aûKý KûjûKê Kj«ò \éÁû« ijòZ aêSû@ö
5. RUòk aûKý K’Y, C\ûjeY ù\A \gðû@ö
6. ù~øMòK aûKý Kjòùf K’Y aêS, \êAUò \éÁû« \ò@ö
7. Zêc c^eê ùMûUòG cògâ aûKý MXòÿ Gjû Kò_eò cògâaûKý ùjfû _âcûY Keö
8. _â]û^ aûKý KûjûKê Kj«ò ?
9. @_â]û^ aûKý Kjòùf K’Y aêS ?
10. Zk aûKýMêWÿòKê _Xÿò ùKCñUò Kò _âKûe aûKý \gðû@ö
K. Zùc K’Y KûcKê _ûeòa ?
L. c\^ \ßûeû MúZ MûAaû i¸a ^êùjñö
M. IWÿògûe eûR]û^ú bêaù^gßeö
N. ^ò@, GA PòVòUû WûKaûKèùe _KûA \ò@ö
O. cùZ UuûUòG \ò@ aûaêö
P. @ûRò Kò UûY Leû !

1.4. aûKý eì_û«e :

Kjòaû icdùe aqû ùMûUòG aqaýKê aòbò^Ü bwúùe _âKûg Ke«òö Gjû `kùe aqûue
CùŸgý _âKûg _ûG, ùgâûZû c¤ ZûKê aêSò _ûe«òö ùMûUòG _âKûee aqaýKê ùaùkùaùk @^ý _âKûùe
Keû~ûA[ûGö ùaùkùaùk @Ì K[ûKê ajêk bûaùe I ajê K[ûKê @Ìùe _âKûg Keû~ûGö ~[û–
K. ù~Cñ Êûcú I Èú GVûKê @ûiò[ôùf, ùi \êA RY~ûK ùcû iûwe bûA I Zûu Èúö
L. GVûKê @ûiò[ôaû \µZò, ùcû iûwe bûA I bûCRö
_â[c aûKýe \úNðZû \ßòZúd aûKýùe ^ûjó, Kò«ê aqaý a\kò ^ûjóö
_â[c aûKýùe ‘ù~Cñ Êûcú I Èú GVûKê @ûiò[ôùf’– iÚû^ùe \ßòZúd aûKýùe [ôaû ‘GVûKê
@ûiò[ôaû \µZò’, Gaõ _â[c aûKýe ‘Zûu Èú’– \ßòZúd aûKýùe ‘bûCR’ ùaûfò ùfLû~òaûeê
aûKý iõlò¯ I iê¦e ùjûAQòö

[ 10 ]
 Ø ùMûUòG _âKûee aûKýKê @[ð _eòað^ ^ Keò @^ý _âKûee aûKýùe _eòYZ KeòaûKê
aûKýe eì_û«e Kêjû~ûGö
1.4.1. aûKýe MV^MZ eì_û«e :
(K) 1. jeò bf ^ûPòaûeê iê^ûc @Rð^ KeòQòö – iek aûKý
2. jeò bf ^ûPêQò I G[ô_ûAñ iê^ûc @Rð^ KeêQòö – ù~øMòK aûKý
3. ~\ò jeò bf ^ûPòa, ùZùa ùi iê^ûc @Rð^ Keòaö – RUòk aûKý
(L) 1. SWÿ KcòMfû I _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùf – ù~øMòK aûKý
2. SWÿ Kcòaûeê _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùf – iek aûKý
3. ù~ùjZê SWÿ KcòMfû, ùZYê _òfûcûù^ ^òR ^òR NeKê ù`eòùfö – RUòkaûKý
(M) 1. ù~ùjZê Nùe @gû«ò ù\Lûù\AQò, ùiùjZê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – RUòk aûKý
2. Nùe @gû«ò ù\Lû ù\A[ôaûeê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – iek aûKý
3. Nùe @gû«ò ù\Lû ù\AQò, ùZYê cêñ ibûKê ~ûA _ûeòaò ^ûjóö – ù~øMòK aûKý
(N) 1. ùRùR @ûiòaû ùjZê @ûùc icùÉ Lêiò ùjaêö – iek aûKý
2. ùRùR @ûiòùa I @ûùc icùÉ Lêiò ùjaêö – ù~øMòK aûKý
3. ~\ò ùRùR @ûiòùa, ùZùa @ûùc Lêiò ùjaêö – RUòk aûKý
1.4.2. aûKýe @[ðMZ eì_û«e :
aòaZ é iò P
ì K aûKý :
C}kcYò ùMû_a§ê [ôùf RùY iyû ù\gùiaKö
Gjû GK aòaéZòiìPK aûKýö GA aûKýKê bò^Ü _âKûùe _âKûg Keû~ûA_ûùeö
GjûKê cêLýZü _âgÜiìPK, ^ûÉòiìPK, aòiàdiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö
~[û–
K. C}kcYò ùMû_a§êu bkò iyû ù\gùiaK @ûC Kûjû«ò ? – _âgÜiìPK aûKý
L. C}kcYò ùMû_a§êu bkò iyû ù\gùiaK ^ûjû«òö – ^ûÉòiìPK aûKý
M. C}kcYò ùMû_a§ê Kò iyû ù\gùiaK iùZ ! – aòiàdiìPK aûKý
_âgiÜ Pì K aûKý :
aòRêaûaêuê IWÿògûùe KòG ^ RûùY ?
GjûKê ^ûÉòiìPK, aòaéZòiìPK I aòiàdiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. aòRêaûaê IWÿògûùe KûjKê @RYû ^êj«òö – ^ûÉòiìPK aûKý

[ 11 ]
 L. aòRêaûaêuê IWÿògûùe icùÉ RûY«òö – aòaéZòiìPK aûKý
M. aòRêaûaê _êYò IWÿògûùe Kûjûe @RYû! – aòiàdiìPK aûKý
^ûÉò iìPK aûKý :
@mûZ ~êaKKê @ûgâd ù\aû VòKþ ùjfû ^ûjóö
GjûKê aòaéZòiìPK, _âgÜiìPK I aòiàdiìPK aûKýùe _eòYZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. @mûZ ~êaKKê @ûgâd ù\aû bêfþö – aòaéZòiìPK aûKý
L. @mûZ ~êaKKê K’Y @ûgâd \ò@û~ûG ? – _âgÜiìPK aûKý
M. @mûZ ~êaKKê _êYò @ûgâd ! – aòiàdiìPK aûKý
aòid
à iìPK aûKý :
4. fuûùe _êYò jeò g± !
GjûKê aòaéZòiìPK, _âgÜiìPK I ^ûÉòiìPK aûKýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. fuûùe jeò g± ùLûRòaû aé[ûö – aòaéZòiìPK aûKý
L. fuûùe jeò g± gêYû~ûG Kò ? – _âgÜiìPK aûKý
M. fuûùe jeò g± còkòaû i¸a ^êùjñ ö – ^ûÉòiìPK aûKý
1.4.3. aûPýMZ eì_û«eúKeY :
Kjòaû bwúùe aûPý _eòað^ ùjùf aûKý _eòaòðZ jêGö ~[û–
SeKû ùLûfö Gjûe aûPý _eòað^ KeûMùf aûKýUò ùja– SeKû ùLûfû ùjCö
ù~ ùKøYiò aûKýKê @^ý aûPýùe eì_û«eòZ Keû~ûA_ûùeö ~[û–
K. Kéð aûPý : aòRd KfòKZû ~òaö
Kcð aûPý : aòRde KfòKZû ~òaû ùjaö
L. Kcð aûPý : eû]ûgýûcu \ßûeû bûhY bf jêGö
Kðé aûPý : eû]ûgýûc bf bûhY ù\A _ûe«òö
M. bûa aûPý : Z^êRûe ^ûP ùjCö
Kðé aûPý : Z^êRû ^ûPêö
N. Kðé aûPý : cû@û eû§êQ«òö
bûa aûPý : cû@ûue e§û PûfòQòö

[ 12 ]
1.5. aûKý iõùl_Y :
ùKjò ùKjò @]ôK K[ûKê @Ìùe _âKûg Ke«ò, ùKjò ùKjò c¤ @Ì K[ûKê @]ôK bûaùe _âKûg
Ke«òö \úNð aûKý @ù_lû ùQûU aûKý KjòaûKê I gêYòaûKê bf fûùMö ùZYê \úNð aûKýKê c¤
iõùl_ùe _âKûg Keû~ûA_ûùeö G _âKûee _eòað^Kê aûKý iõùl_Y Kêjû~ûGö aûKý
iõùl_Y ùlZâùe i§ò, icûi, Ké\«, Z¡òZ, C_iMð I icû[ðùaû]K g± aòùgh bûaùe
ijûdZû Keò[û@û«òö GVûùe ùKùZûUò C\ûjeY \ò@û~ûA_ûùeö
i§ò \ßûeû :
1. @Zò @ûagýK Rò^òhe \e @]ôK aXêQòö
@ZýûagýK (@Zò+@ûagýK) Rò^òhe \eaé¡ò ùjCQòö
2. @Zò @]ôK aqaý ÆéjYúd ^êùjñö
@Zý]ôK (@Zò+@]ôK) aqaý ÆéjYúd ^êùjñö
icûi \ßûeû :
1. Êûcú I Èú \êARY~ûK @ûRò @ûiòùaö
\µZò @ûRò @ûiòùaö
2. ae I K^ýû \êARY~ûK ùa\òùe aiòQ«òö
aeK^ýû (Cbd) ùa\òùe aiòQ«òö
Ké\« \ßûeû :
1. RûYòaûKê Azû Keê[ôaû QûZâ aò\ýûfûb Keòaö
Ròmûiê QûZâ aò\ßû^þ ùjaö
2. ~ûjû Keòaû CPòZþ Zûjû Keö
Kðaý Keö
Z¡òZ \ßûeû :
1. _û^ ùa_ûe Keê[ôaû ùfûKUò @^ý MâûcKê Mfûö
_û^eû Mâûcû«e Mfûö
2. Mòeò_[ bûaùe LûAae iaêVûeê f´ûö
LûAae \úNððZc Mòeò_[ö
C_iMð \ßûeû :
1. _a^e aò_eúZ \òMùe iûAùKfþ PkûAaû KÁKeö
_a^e _âZòKìkùe iûAùKfþ Pûk^û KÁKeö

[ 13 ]
 Exam2Cracks.com

2. iûjòZý aòhdùe Zûue aòùgh bûaùe mû^ @Qòö

ùi iûjòZý aòùghm @U«òö
icû[ðùaû]K g± \ßûeû :
1. aò¾ê C_ûiKcûù^ ùLûk KeZûk aRûA ^ûc R_ Keê@Q«òö
ùa÷¾acûù^ Kúð^ Keê@Q«òö
2. ù~Cñ _òfûcûù^ ùagò Rò\þ Ke«ò, ùicû^uê aû_û @ûù\ø _i¦ Ke«ò ^ûjóö
Rò\þùLûe _òfûcû^uê aû_û ^û_i¦ Ke«òö
Cqò _eòað^ \ßûeû :
1. gòlK Kjòùf, ‘cêñ @ûRò AõeûRú _XÿûAaòö’ - _âZýl Cqòö
gòlK AõeûRú _XÿûAùa ùaûfò Kjòùfö - _ùeûl Cqòö
2. jeò ~ûZâû ù\ùL ^ûjó ùaûfò Kjòfûö - _ùeûl Cqòö
jeò Kjòfû, ‘cñê ~ûZâû ù\ùL ^ûjóö’ - _âZýl Cqòö

_âgÜûakú
1. aûKý Kjòùf K’Y aêS ùfLö
2. _âùZýKeê ùMûUòG ùfLûGñ aûKý ùfLö
K. iek aûKý L. ù~øMòK aûKý
M. RUòk aûKý M. cògâ aûKý
3. aûKýûõg K’Y \gðû@ö
4. MV^ Kkû \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûe I K’Y K’Y ?
5. @[ð \éÁòeê aûKý ùKùZ _âKûee I K’Y K’Y ?
6. _âùZýKeê \êAUò ùfLûGñ \éÁû« \ò@ö
K. aòaéZòiìPK aûKý L. ^ûÉòiìPK aûKý
M. aòiàdiìPK aûKý N. _âgÜiìPK aûKý
7. _â\ aûKýMêWÿòK _Xÿ I ùKCñUò Kò _âKûe aûKý \gðû@ö
K. \ûc, iê\ûc, ùMûaò¦ – GKûVò ùLk«ò, GKûVò _Xÿ«ò I GKûVò ej«òö
L. Iü Kò gúZ !
M. Zêùc Ifê ùaûfò K’Y icùÉ Ifê ?

[ 14 ]
 N. @û´ Kßòûfþ ùKùZ ?
O. aòRdû bf MûA_ûùe, cûZâ bf Kjò_ûùe ^ûjóö
P. _âûYKé¾ _eòRû RùY aòLýûZ ùa÷mû^òK [ôùfö
Q. Zc _òfûUû ùKùWÿ \êÁ !
R. P_kû Kjòfû, ‘cêñ @ûRò bêaù^gße ~òaò’ö
T. @ûmû, cùZ \gUuû iûjû~ý Ke«êö
8. _â\ aûKýMêWÿòK ^òùŸðg @^ê~ûdú _eòað^ Keö
K. Zêùc Nùe ejòùf _ûV _Xÿò_ûe ^ûjóö (ù~øMòK aûKý)
L. KûV aýaiûd Keê[ôaû ùfûKUò @^ý ù\gKê _kûAfûö (iõùl_ùe ùfL)
M. ù~Cñcû^u aû_û cû@û ^ûjû«ò, ùicû^ue aûe´ûe aû_ûcû@ûu K[û cù^ _ùWÿö (iekaûKý)
N. @ûRò Leû Lêaþ UûYö (aòiàdiìPK aûKý)
O. Zc K[û eaòKê RYûö (^ûÉòiìPK)
P. iì~ðý CAñùf _\à`êùUö (ù~øMòK aûKý)
Q. eùcg ~òaû _ùe iõMâûc _ùkAaö (ù~øMòK aûKý)
R. ^û^ú @ûiòaûeê Neiûeû icùÉ Lêiòö (RUòk aûKý)
S. Mû§úu K[û ù\gùe KûjûKê @RYû ? (aòaéZòiìPK)
T. aUaûaêu \ßûeû Uuû @û\ûd ùjC[ôfûö (aûPý _eòað^ Ke)
U. iàòZû Kjòfû, – ‘cêñ ^ò½d _eúlûùe _â[c ùjaòö’ (Cqò _eòað^ Ke)
V. _ûV _âZò iaêùaùk C}Y×û eLôaû bfö (iõlò¯ Ke)
W. Zùc bf _Xÿòùf bf `k _ûAaö (ù~øMòK aûKý)
Xÿ. _eòaûeùe @gû«ò ùjZê ùcûj^ KUK Mfû ^ûjóö (RUòk aûKý)

vvv

[ 15 ]
\ßòZúd @¤ûd
‘YZߒ aò]ô, ‘hZߒ aò]ô I iû]ûeY @gê¡ò
2.1. ‘YZߒ aò]ô :
1. c\^, \û^, \ò^, \ú^, cê^, _âiì^, ù`^, ù\÷^ýö
2. EY, ZéY, ciéY, Rú‰ð, aò\ú‰ð, Cú‰ð, Ké¾, bûhY, @ù^ßhY, jòùZ÷hYûö
3. _âûY, \ûeêY, cûMðY, \_ðY, eêKàòYú, _âdûY, câòdcûY, eûaY, @_eûjÙ ö
C_e fòLôZ Zòù^ûUò ]ûWÿòe g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö _â[c ]ûWÿòe g±MêWÿòKe ùghùe ‘^’
\ßòZúd I ZéZúd ]ûWÿòe g±MêWÿòKe ùghùe ‘Y’e aýajûe ùjûAQòö G_eò KûjóKò ùjûAQò ? Gùa
@ûùc Mbúe bûaùe _â[c ]ûWÿòe g±MêWÿòKê ù\Lòaûö
g±eì_ a‰ðeì_ ‘^’e @aiÚû^
c\^ (cþ @ \þ @ ^þ @) ‘@’ Kûe _ùe ‘^’
\û^ (\þ @û ^þ @) ‘@û’ Kûe _ùe ‘^’
\ò^ (\þ A ^þ @) ‘A’ Kûe _ùe ‘^’
\ú^ (\þ B ^þ @) ‘B’ Kûe _ùe ‘^’
cê^ (cþ C ^þ @) ‘C’ Kûe _ùe ‘^’
_âiì^ (_þ eþ @ iþ D ^þ @) ‘D’ Kûe _ùe ‘^’
ù`^ (`þ G ^þ @) ‘G’ Kûe _ùe ‘^’
ù\÷^ý (\þ H ^þ dþ @) ‘H’ Kûe _ùe ‘^’ ejòQòö
_â[c ]ûWÿùò e \ò@û~ûA[ôaû g±MêWK òÿ ê flýKùf RYû~òa ù~ ‘@’Kûe, ‘@û’Kûe, ‘A’Kûe,
‘B’Kûe, ‘C’Kûe, ‘D’ Kûe, ‘G’Kûe, ‘H’Kûe Êe _ùe ‘^þ’ @Qòö bûhûùe g±MêWÿòK
@aòKk Gjò_eò Pkê@Qòö Gjò g±MêWÿòKùe ‘^þ’ iÚûùe ‘Y’ ùjûA_ûeòa ^ûjóö
\ßòZúd ]ûWÿòùe \ò@û~ûA[ôaû g±MêWÿòKê ù\Lôùf RYû~òa ù~–
g±eì_ a‰ðeì_ ‘Y’e @aiÚû^
EY (E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’
ZéY (Zþ E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’
ciéY (cþ @ iþ E ^þ @) ‘E’ _ùe ‘Y’
Rú‰ð (Rþ B eþ ^þ @) ‘e’ _ùe ‘Y’
aò\ú‰ð (aþ A \ B eþ ^ @) ‘e’ _ùe ‘Y’

[ 16 ]
Cú‰ð (C Zþ Zþ B eþ ^þ @) ‘e’ _ùe ‘Y’
Ké¾ (Kþ E hþ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’
bûhY (bþ @û hþ @ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’
@ù^ßhY (@ ^þ Iß G hþ @ ^þ @) ‘h’ _ùe ‘Y’
jòùZ÷hYû (jþ A Zþ H hþ @ ^þ @û) ‘h’ _ùe ‘Y’ ejòQòö
\ßòZúd ]ûWÿòe g±MêWòÿKe aýajûe \éÁòeê @^êba Keû~ûA _ûùe ù~ GK _\ c¤ùe ‘E’
‘e’ ‘hþ’ _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Y’ jêGö
Gùa @ûùc ZéZúd ]ûWÿòe g±MêWÿòKê @^ê¤û^ Keòaûö
g±eì_ a‰ðeì_ ‘Y’e @aiÚû^
_âûY (_þ eþ @û ^þ @) Êea‰ð ‘@û’ _ùe ‘^’ @Qòö
\ûeêY (\þ @û eþ C ^þ @) Êea‰ð ‘C’ _ùe ‘^’ @Qòö
cûMðY (cþ @û eþ Mþ @ ^þ @) ‘K’ aMð ‘Mþ’ _ùe ‘^’ @Qòö
\_ðY (\þ @ eþ _þ @ ^þ @) ‘_’ aMð ‘_þ’ _ùe ‘^’ @Qòö
eêKòàYú (eþ C Kþ cþ A ^þ B) ‘_’ aMð ‘cþ’ _ùe ‘^’ @Qòö
_âdûY (_þ eþ @ dþ @û ^þ @) ‘_’ aMð ‘_þ’ _ùe ‘^’ @Qòö
còd
â cûY (cþ eþ A dþ @ cþ @û ^þ @) ‘_’ aMð ‘cþ’ _ùe ‘^’ @Qòö
eûaY (eþ @û aþ @ ^þ @) @«iÚ ‘Iߒ _ùe ‘^’ @Qòö
@_eûjÙ (@ _þ @ eþ @û jþ ^þ @) ‘jþ’ _ùe ‘^’ @Qòö

ZéZúd ]ûWÿùò e _ìað ^òdc ^ [ûA c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ ùjûAQòö _âùZýK g±ùe ‘E’ ‘eþ’ ‘h’ bòZeê
ùKøYiò ùMûUòG a‰ð @Qòö cûZâ VòKþ ‘Zû’ _ùe ‘Yþ’ ^ûjóö ùKCñVûùe Êea‰ð (_âûY, \ûeêY),
ùKCñVûùe ‘Kþ’ aMð (cûMðY), ùKCñVûùe ‘_’ aMð (\_ðY, eêKàòYú), ùKCñVò ‘d’ (_âdûY, còâdcûY),
ùKCñVò @«iÚ ‘Iߒ ùKCñVò ‘jþ’ (@_eûjÙ), aýa]û^ [ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ ùjûAQòö
Gjò C\ûjeY MêWÿòKeê RYû ~ûCQò ù~ ‘E’ ‘eþ’ ‘h’ e VòKþ _ùe ‘^’ [ôùf Kò´û Êe
a‰ð, ‘K’ aMð (KþLþMþNþO) ‘_’ aMð (_þ, `þ, aþ, bþ, cþ) ~þ, dþ Iß þ , jþ, _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Y’
jêGö G[ô c¤eê GK Kò´û GKû]ôK a‰ðe aýa]û^ [ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Yþ’ jêGö
‘E’, ‘e’ ‘h’ _ùe @^ý a‰ðe aýa]û^ [ôùf ‘^þ’, ‘Yþ’ jêG ^ûjóö ~[û– eP^û,
cûRð^û, a‰ð^û, Kúð^, ^ð^, @Rêð^, cìzð^û AZýû\òö
eP^û– (eþ@Pþ@^þ@û) ‘Pþ’ aýa]û^ ùjZê @[ðûZ ‘^’ _ìaðeê ‘P’ ejò[ôaûeê ‘^þ’ ‘Y’ ùjfû ^ûjóö
(1) @, @û, A, B, C, D, G, H @û\ò Êea‰ð _ùe ‘^’ ‘Y’ jêG ^ûjóö

[ 17 ]
 (2) ‘E, e, hþ’ _ùe ‘^þ’ [ôùf ‘Yþ’ jêGö
(3) ‘K’ aMð (KþLþMþNþOþ) ‘_’ aMð (_þ`þaþbþcþ) ‘~þ’, ‘dþ’, @«iÚ ‘Iߒ ‘jþ’ (õ) @^êÊûe aýa]û^
[ôùf c¤ ‘^þ’ e ‘Y’ jêGö
IWÿò@û bûhûùe ‘^þ’ I ‘Y’ e aýajûe iaêùaùk ^òdc @^êiûùe ùjûA ^ [ûGö ùKùZK iÚkùe
Gjò ^òdce Cfäx^ ù\Lû~ûGö ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö ~[û–
@Yû PûYKý aûYú
@YûKûe PûjûYò aúYû
@ûY RYûY ùaYú
KYû UûY ùaYê
KYòKû ^ògûY cYò
KûYú _ûYò cYòcû
LêY ù`WÿûY cYòh
MY^û aY cgûYò
MêY^ aûY jAeûY
C_e fòLòZ g± MêWÿòKùe ‘Y’ ißûbûaòKþ bûaùe ejò@Qòö
_\ c¤ùe ‘^’ iÚû^ùe ‘Y’ ùjaûKê ‘YZߒ aò]ô Kêjû~ûGö E, e, h, _ùe ‘^’ [ôùf
‘Y’ jêG Gaõ ‘K’ aMð (KLMNO) ‘_’ aMð (_`abc) ~, d, Iß, j aýa]û^[ôùf c¤ ‘^’ e
‘Y’ jêGö
_âgÜûakú
1 û ‘YZߒ aò]ô KûjûKê Kêjû~ûGö
2 û ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKùe ‘^’ KûjóKò ‘Yþ’ ùjfû^ûjòñ ?
c^, cû^, Mò^û, cú^, cê^ò, _âiì^, eP^û, eR^ú, ei^û, iR^úö
3 û ^òcÜfòLòZ g±MêWÿòKùe ‘^þ’ ùKCñ KûeYeê ‘Yþ’ ùjfû \gðû@ö
KeY, KeêY, KhY, Ké¾, iì_ðYLû, eûcûdY, CeûdY, ZéY, ciéY, Ké_Yö
4 û ‘^’ iÚû^ùe ‘Y’ aýajéZ ùjûA[ôôaû _ûUò g± ùfLö
5 û aûKýMêWÿòKùe [ôaû @gê¡ò MêWÿòKê VòKþ Keò ùfLö
(K) \ßû_e ~êMùe bMaû^ aòhÜë, KéhÜ eì_ùe R^à ù^A[ôùfö
(L) ZéZúd _ûŠa @Rêð^ aòhÜë Kkû fûb Keò[ôaûeê Zûuê \ßòZúd KéhÜ Kêjû~ûGö
(M) _ûŠa_ZÜú ù\ø_\úuê KéhÜû Kêjû~ûGö

[ 18 ]
2.2. ‘hZߒ aò]ô
1. Zk fòLôZ g±MêWÿòKê flý Keû~ûCö
g±eì_ a‰ðeì_ ‘i’e @aiÚû^
_âiû\ – (_þ eþ @ iþ @û \þ @) – ‘@’ _ùe ‘iþ’ @Qòö
@aiû\ – (@ aþ @ iþ @û \þ @) – ‘@’ _ùe ‘iþ’ @Qòö
@ûÉòK – (@û iþ Zþ A Kþ @) – @û _ùe ‘iþ’ @Qòö
bûicû^ – (bþ @û iþ @ cþ @û ^þ @) – @û _ùe ‘iþ’ @Qòö
‘@’ ‘@û’ _ùe ‘i’ [ôùf ‘i’e _eòað^ jêG ^ûjóö
2. ZkfòLôZ g±MêWÿòKê ù\Lû~ûCö
^òhû\ – (^þ A h @û \þ @) – ‘A’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
RòMúhû – (Rþ A Mþ B h @û) – ‘B’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
_êehê – (_þ C eþ C hþ @) – ‘C’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
gêgïhû – (gþ C gþ eþ D hþ @û) – ‘D’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
MùahYû – (Mþ @ aþ G hþ @ ^þ @û) – ‘G’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
jòùZ÷hYû – (jþ A Zþ H hþ @ ^þ @û) – ‘H’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
Jh] – (J hþ @ ]þ @) – ‘J’ _ùe ‘hþ’ @Qòö
3. ZkfòLôZ g±MêWÿòKê ù\Lû~ûCö
‘K’ aMð (KþLþMþNþOþ) Gaõ ‘eþ’ Kûe _eaðú ‘iþ’ ‘h’ jêGö
PòKúhðû – Pþ A Kþ B eþ iþ @û – ‘eþ’ _e ‘iþ’, ‘hþ’ ùjûAQòö
C}hð – C Zþ Kþ @ eþ iþ @ – ‘eþ’ _e ‘iþ’, ‘hþ’ ùjûAQòö
4. aòiMð i§òRûZ ‘iþ’, ‘hþ’, jêGö
~[û– @ûaòÃûe – @ûaòü+Kûe – aòiMð (ü) ‘A’ _ùe [ôaûeê ‘iþ’
ùjûA _ùe ‘h’ ùjûAQòö
@^ý C\ûjeY – ^òÀk – ^òü+`k
^ò¿û_ – ^òü+_û_
PZê¿\ – PZêü+_\
]^ê¿ûYò – ]^êü+_ûYò
ajòÃéZ – ajòü+KéZ

[ 19 ]
5. ‘iûZþ’ _âZýd ~êq ùjùf ‘iþ’ ‘h’ ùja ^ûjóö
~[û– @MÜòiûZþ, ]ìkòiûZþ
6. ùKùZK iÚkùe ‘hZߒ aò]ô ^òdce aýZòKâc ù\Lû~ûGö
C\ûjeY – @^êieY, aòiàeY, aòiMð, aòiìPòKû, aòÉûe, @^êi§û^ö
7. ùKùZK g±ùe ÊûbûaòK bûaùe ‘hþ’ aýajéZ ùjûA[ûGö
~[û– @ûhûXÿ ùZûh aòh bûhû ùch Pûh
Chû \ìhY aòhd bìhY ùeûh Khû
Kkêh _ûhûY aòhûY cjòh ùgh KhUò
KéhK _âù\ûh aòùgh cìhKò ùhûWÿg KhY
@ûc bûhûùe @ù^K aòù\gú g± aýajéZ ùjûA[ûGö GMêWÿòKê ùa÷ù\gòK g± Kêjû~ûGö GA
]eYe ùKùZûUò g± ùjCQò–
ù^ûUòiþ, aKþiòiþ, _êfòiþ, iûfòiþ, _ûfòiþ, Mòfûiþ
GA g±MêWÿòKê flýKeû~ûCö
^þ-I-Uþ-A-iþ = ù^ûUòiþ
aþ-@-Kþ-iþ-A-iþ = aKþiòiþ Gjò g± \êAUòùe ‘A’ _ùe ‘i’ [ôaûeê
_ìað ^òdc @^ê~ûdú GVûùe ‘hþ’ ùjaûK[ûö
Kò«ê GMêWÿòK ùa÷ù\gòK g± ùjûA[ôaûeê GVûùe ‘hþZߒ aò]ô fûMê ^ ùjûA ‘i’ ùjûAQò û
8. ù\gR I ùa÷ù\gòK g±ùe [ôaû ‘iþ’ e ‘hþ’ jêG ^ûjóö
ù^ûUòiþ, aKþiòiþ, _êfòiþ, iûfòiþ, Aiþ_ûZ, Aiûeû, jòiûa, Äêf AZýû\òö

[ 20 ]
 _âgÜûakú
1ö ‘hZߒ aò]ô KûjûKê Kêjû~ûG?
2ö @gê¡ò iõùgû]^ Keö
_êeÃûe, _ìaðûjÜ, gêgïiû, ]ìkòhûZþ, _ûiûY, ùMûÆ\, bûÃe
3ö ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKùe ‘h’ KûjóKò @Qò \gðû@ö
^òhû\, aòbúhY, KéhK, MùahYû, Jh]
4ö ^òcÜfòLôZ g±MêWÿòKùe ‘h’ _eòaùð ‘i’ KûjóKò ùjûAQò ?
_êeÄûe, iõÄûe, ]ìkòiûZþ, @ûcôiûZþ
5ö ^òcÜfòLòZ aûKýùe [ôaû bêfþ g±MêWÿòKê aûQò VòKþ Keò ùfLö
(K) iúZûuê eûaY ùPûeûA ù^aû_ùe eûcP¦â aòi^Ü ùjûA AZÉZü @ù^ßhY Kùfö
(L) _ZÜú aòej ù~ûMêñ ùi @ahû\ùe Kû¦òaûKê fûMòùfö
(M) Kf´iþ @ûùceòKû @ûaòÄûe Keò[ôùfö
(N) bfKûc Kùf _êeÃûe còkò[ûGö

[ 21 ]
2.3. iû]ûeY @gê¡ò :
Kjòaû I ùfLôaû c¤ùe aýa]û^ ajêZ ùagòö cûZéMbðeê R^à ùjfûcûùZâ Qê@ûUò Kê@ûñ Kùjö
@býûi akùe K[û KjògòùLö aò\ýûe¸ adi ùakKê ùi @ù^K K[û Kjò RûYò[ûGö _ûV_Xÿò ùi
g±MêWÿòKe gê¡eì_ RûùYö bûhûe K[ôZ I fòLôZ \êAUò eì_ @Qòö _ûV ^ _Xÿò[ôaû aýqòUò ùKak K[ôZ
eì_UòKê RûùYiò^û; Kò«ê gòlòZ aýqòUò K[ôZ I fòLôZ Cbd eì_Kê RûYò[ûGö C\ûjeY Êeì_ ‘MùYg’
ùMûUòG g±ö G[ôùe [ôaû ‘g’Uò Zûfaý ‘g’ cì¡ð^ý ‘h’ \«ý ‘i’ c¤eê ùKCñ Uò VòKþ Zûjû _ûVê@û aýqò
jó VòKþ Ce ù\A _ûe«òö Kò«ê @gòlòZ aýqò Zû’e VòKþ Ce ù\A _ûeòa ^ûjóö @ûc bûhûùe aýajéZ
@ù^K g±e VòKþ eì_ @ûùc RûYê^ûjóö VòKþ eì_ ^ ùfLòùf bûhû @gê¡ ùjaö @ûc IWÿò@û bûhû ZZþic,
Zna, ù\gR I ùa÷ù\gòK @û\ò @ù^K g± i¸ûeùe _êÁö g±MêWÿòKe aýajûe ùaùk ùKùZK iû]ûeY
@gê¡ò _eòflòZ ùjûA[ûGö Gjò @gê¡ò @ù^K _âKûeeö ~[û: aP^MZ, fòwMZ, aòùghý I aòùghYMZ,
‘YZߒaò]ôMZ, ‘hZߒaò]ôMZ, i§òMZ, icûiMZ, Ké\«, Z¡òZ aò]ôMZ I a^û^MZ @gê¡ò ù\Lû~ûGö ùijò
@gê¡ g±MêWÿòKe gê¡ eì_ RûYòùf bûhû iei I iê¦e ùjûA[ûGö ^òcÜùe KûeY ij @gê¡ g± I Zûe
gê¡ eì_ \gðûKfûö
2.3.1. aP^MZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
ùMûUòG _òµêWÿòUòG ùMûUòG _òµêWÿò / _òµêWÿòUòG
_âùZýK ùfûKcûù^ _âùZýK ùfûK / ùfûKcûù^
R^Zûcû^ue R^Zûe
iaê QûZâcûù^ iaê QûZâ / QûZâcûù^
iaê ajòMêWÿòK iaê ajò / ajòMêWÿòK
2.3.2. fòwMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
iêùKgò^ú iêùKgû
ùa÷gýú ùa÷gýû

[ 22 ]
2.3.3. aòùghý, aòùghYMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@]ôKýZû @û]ôKý
C}hðZû C}hð
HKýZû HKý
Kû_ðYýZû Kû_ðYý / Ké_YZû
_ûUaZû _ûUa / _UêZû
_ìRýûÆ\ _ìRûÆ\
iõlò¯ùe iõùl_ùe
iûa]û^ ijòZ iûa]û^Zû ijòZ
ùiøR^ýZû ùiøR^ý / iêR^Zû
2.3.4. “YZߔaò]ôMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
KéhÜ Ké¾
@_eûjÜ @_eûjÙ
_ìaûð jÜ _ìaûð jÙ
lê^Ü lê‰
aòhÜë aò¾ê
2.3.5. “hZߔaò]ôMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@ûaòÄûe @ûaòÃûe
_e¿e _eÆe
_êeÃûe _êeÄûe
_eòÄûe _eòÃûe
aòic aòhc
aòh‰ð aòh‰
aòhRð^ aòiRð^
iêicû iêhcû

[ 23 ]
2.3.6. i§òMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
CRßk C{ßk (CZþ+Rßk)
MùYh MùYg (MY+Bg)
Mòegò Mòeúg (Mòeò+Bg)
\òMû´e \òM´e (\òKþ+@´e)
\ìeûaÉû / \ìeûaiÚû \êeaiÚû (\êü+@aiÚû)
^úRð^ ^òRð^ (^òü+R^)
_âZýK _âùZýK (_âZò+GK)
_âùZýj _âZýj (_âZ+ò @j)
aûKþù\aú aûMþù\aú (aûKþ+ù\aú)
c^bûa cù^ûbûa (c^ü+bûa)
eRMêY eùRûMêY (eRü+MêY)
i^ýûi i^Üýûi (icþ+^ýûi)
iûYàûiòK hûYàûiòK (hUþ+cûiòK)
iì~ðý_eûM iìù~ðýû_eûM (iì~ðý+C_eûM)
2.3.7. icûiMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@j^òðgò @j^òðg
@ùjûeûZâò @ùjûeûZâ
\òaûeûZâò \òaûeûZâ
^ò¡ð^ú ^ò¡ð^
^ùŸðûhú ^òùŸðûh
^òe_eû]ú ^òe_eû]
^úùeûMú ^úùeûM
^úùeû\ ^úe\
ggúbìhY ggòbìhY

[ 24 ]
2.3.8. Ké\«MZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@]ú^iÚ @]ú^
@^êMjé @^êMjâ
CZýq Cýq
MéjZò MéjúZ
iéR^ iRð^
2.3.9. Z¡òZMZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@ûagýKúd @ûagýK
@ûeqòc @ûeq / eqòc
C{ßkcd C{ßk
GKZâòZ GKZâ
\ûge[ú \ûge[ô (\ge[+A)
ù_øejòZý ù_øùeûjòZý
ùbøMkòK ùbøùMûkòK
2.3.10. a^û^MZ @gê¡ò :
@gê¡ gê¡eì_
@¬kú @¬kò
@ai‰ð @ai^Ü
@^êiìdû @^iìdû
@^ê\Zò @^ì\Zò
@Écû^ @Éûdcû^
@_\É @_\iÚ
bìaù^gße bêaù^gße
@bWÿû @aXÿû
@cúd @còd

[ 25 ]
@gê¡ gê¡eì_
@^êaû\òZ @^ì\òZ
@_eûjÜ @_eûjÙ
@bê\d @bêý\d
@bòkûi @bòkûh
@ûeZú @ûeZò
@û^êiwòK @û^êhwòK
@ûgúh @ûgòh
@ûgâúaû\ @ûgúaðû\
C_ù~ûMúZû / Cù_ûù~ûMòZû C_ù~ûMòZû
Cjý Djý
CYû DYû
C¡ð / C¡ßð D¡ßð
EYMâiÚ EYMâÉ
Kûk¦ú Kûkò¦ú
KéhÜ Ké¾
ùMûfKaòjûeú ùMûùfûKaòjûeú
MâûjûK MâûjK
RM^û[ RM^Üû[
Rc ~c
~«ê_Zò R«ê_Zò
RúaúZ RúaòZ
ùRÂ ùRýÂ
ZâòbìR ZâòbêR
ZéUò ZîUò / ZîUú
\ò¯ò \ú¯ò
\ìMûð \êMûð

[ 26 ]
@gê¡ gê¡eì_
\êaðû \ìaðû (\ìa)
\ïZMûcú / \éZMûcú \îZMûcú
\ߦ \ߦß
]^úK ]^òK
]ìc_â û^ ]ìc_û^
^òe_ê Y ^òe_ì Y
^úy ^úP
^òe\ ^úe\
_ZòZ_ûaò^ú _ZòZ_ûa^ú
_âPeì _âPeê
_êeÃûe _êeÄûe
aûjû^ aûj^
aýajûeòK aýûajûeòK
aòh‰ð aòh‰
aòic aòhc
ajêaâòjú / ajêaâòjò ajêaâújò
aògßiÚ aògßÉ
aûjêfýZû ajêkZû / aûjêfý
bìf bêf
iõKú‰ iõKú‰ð
cûMðgúe cûMðgeò
cêK cìK
cìLý cêLý
cò^Zú cò^Zò
~ûZûdZ ~ûZûdûZ
Rûmùi^ú ~ûmùi^ú

[ 27 ]
@gê¡ gê¡eì_
eaò¦â eaú¦â
fRýû f{û
gûeòeúK gûeúeòK
gâúKé¾ð gâúKé¾
gòldZâú gòldòZúâ
gúKûe gòKûe
gòhð gúhð
gê\â gì\â
gêgîhû gêgïhû
gZéNÜ gZâNê Ü
ùgâÂZc ùgâÂ
iûjûi iûji
iûjû~ðý iûjû~ý

[ 28 ]
 _âgÜûakú
1. ^òcÜfòLòZ @gê¡ g±MêWÿòKê iõùgû]^ Keò ùfLö
@^êiìdû, _ìRû¿\, @ûgúh, cûMðgúe, Kée, _âZòù~ûMúZû, CYû, ~ûZûdZ, \ìeûaiÚû, gòldZâú ö
2. ^òcÜfòLòZ aûKýMêWÿòKùe [ôaû @gê¡ g± MêWÿòKê iõùgû]^ Keö
(K) i´f_êee gúZkhÂú ~ûZâû ù\LòaûKê ajêZ ùfûKcûù^ @ûiò[òùfö
(L) cªúu ibûùe @ûaûkaé¡ a^òZûMY ù~ûM ù\A[òùfö
(M) cêñ Zêce CRßk baòhýZ Kûc^û KeêQòö
(N) iaê Kaòcûù^ _âûKéZòK a‰ð^ûùe iò¡jÉö
(O) gòldZâú _âùZýK QûZâcû^uê _âgÜ _Pûeòùfö
(P) ùKûfKûZû bûeZe aéjZc ^Meúö
(Q) _òfûUò iõlò¯ùe Ce ù\fûö
(R) @^^ýû iûYàûhòK _eúlûùe ùgâYúùe _â[c ùjfûö
(S) iKðie aûNMêWÿòK jêÁ_éÁ ^êj«òö
(T) ùi i_eòaûe ijòZ ùbûRò LûA ~ûA[òùfö
(U) cìhû MùYhu aûjû^ @ùUö
(V) cû^PòZâ _V^ \ßûeû ùbøMkòK mû^ aé¡òjêGö
(W) Mòeòg aûaê bìaù^gßeeê \ïZMûcú aiþùe ùKûeû_êU Mùfö
(X) eaò¦â ù\øWÿ _âZòù~ûMúZûùe _â[c ùjfûö

[ 29 ]
ZéZúd @¤ûd
eìXÿò I ùfûKaûYú
3.1.
(K) Sò@Uò Lêaþ iê¦eú, Zû’ aûjûNe _ûAñ Zûu NeKê ùKùZ ùfûùK @ûiòùf, ùicûù^ iaòZûKê _i¦
Kùfö aûjûNe iÚòe ùjfû, ùghùe Sò@Uò ijòZ _ê@Uòe aòaûj ùjfûö
(L) iaòZû ùMûUûG PûCkùe MXÿû, ZûKê ù\LôaûKê ae Ne ù\Lû @ûiòùf, Sò@Uòe eì_ Zûu c^Kê
_ûAfû, aûjûNe iÚòe ùjfû, ùghùe _ê@Uò ijòZ Sò@Uòe jûZMY×ò _Wÿòfûö Cbd jûZKê \ò’ jûZ
ùjùfö
\êAUò @^êùz\Kê flý Keû~ûCö @^êùz\e bûa icû^, cûZâ _âKûg Kkû bò^Ü bò^Üö _â[c
\éÁû«Vûeê \ßòZúd \éÁû«Uò @]ôK iê¦e I ùaû]Mcý fûMêQòö _â[c @^êùz\e ùKùZûUò aqaý \ßòZúd
@^êùz\ùe ^òcÜ _âKûùe Kêjû~ûAQòö
~[û– (K) Lêaþ iê¦eú – ùMûUòG PûCkùe MXÿû
(L) _i¦ Kùf – c^Kê _ûAfû
(M) aûjûNe ùjfû – jûZMY×ò _Wÿòfû
(N) aûjû ùjùf – jûZKê \ò’jûZ ùjùf
“ùMûUòG PûCkùe MXÿû” @[ð ùjCQò iê¦eú / iê¦eö
‘ùMûUòG’, ‘PûCkùe’, ‘MXÿû’ – ùKøYiò g±e @[ð ‘iê¦eú’, ‘iê¦e’ ^êùjñö Kò«ê Zòù^ûUò g± GKZâ
cògòMùf Gjûe @[ð ùjCQò ‘iê¦eú’ / ‘iê¦e’ö
ùKøYiò g± ^òRÊ @[ð QûWÿò, @^ý g± ijòZ cògò ÊZª @[ð _âKûg Kùf GjûKê ‘eìXòÿ’ Kêjû~ûGö
]ûZêeê g± MXÿû jêGö ùMûUòG g±eê c]ý @^ý g± MXÿû ùjûA[ûGö g± Zò^ò _âKûe – eìXÿ, ù~øMòK
I ù~ûMeìXÿö
eìXÿ g± :
ù~Cñ g± _âKéZò _âZýdMZ @[ð _âKûg ^ Keò bò^Ü @[ð _âKûg Kùe, Zûjû eìXÿ g±ö ~[û– lZ –
ùZ÷â + @ = lZâö ‘lZ⒠g±e _âZýdMZ @[ð – ù~ lZeê ZâûY Kùe ö cûZâ Gjûe iû]ûeY @[ð – RûZò
aòùghö ùijò_eò NUþ + @ = NUö NUþ ]ûZêe @[ð – ùPÁû Keòaû ö cûZâ NU g±e @[ð _ûZâö
eìXÿò – aò (eìj–Zò) _âiò¡ò, C_ôò, aêý_ôò – ajòbìðZ @[ð _âKûge gqòö
3.1.1. eìXÿò _âùdûM :
^òcÜfòLôZ _\icÁò aû LŠaûKýKê flý Keö
(K) @§ûeKê ùUKû _KûAaûö

[ 30 ]
 (L) @eYý ùeû\^ö
_â[c LŠaûKý aû (K) LŠaûKýe @[ð ^êùjñ ùKøYiò @§ûeò@û iÚû^Kê ùUKû ù`û_ûWÿòaûö Gjûe
@[ð ùjCQò ùKøYiò aòhdùe ÆÁ mû^ aû ]ûeYû @Rð^ ^ Keò ùKak @^êcû^Kê bòòKeò ùKøYiò Kû~ðý
Keòaûö bûaMZ iûcý ~ûjû [ûC^û KûjóKò, GVûùe ‘@§ûeKê’, ‘ùUKû’ I ‘_KûAaû’ g± ùicû^ue
@ûbò]û^òK aû aêý_ôòMZ @[ðKê ZýûMKeò @fMû GK eìXÿ @[ðKê aýq KeêQ«òö
ùijò_eò ‘@eYýùeû\^’ LŠaûKýUò ‘@eYý’ I ‘ùeû\^’e aêý_ôòMZ @[ðKê ZýûMKeò ‘aé[û _âdûi’
@[ðKê aýq Keê@Qòö
ùZYê ùKøYiò aûKýûõg cìk @[ðKê @ZòKâc Keò GK aògòÁ @[ðùe aýajéZ ùjùf ZûjûKê eìXÿò
Kêjû~ûGö _âùZýK bûhûùe Gjûe C\ûjeY ù\LôaûKê còùkö eìXÿò _âùdûM \ßûeû @bòaýqò iei, iê¦e jêGö
~êM~êMeê GMêWÿòK ÊZª aý¬^û ù^A `êUò CVòQ«òö
IWÿò@û bûhûùe _âPkòZ eìXÿò_âùdûMe Zòù^ûUò ]ûeû _eòflòZ jêGö
~[û :
(1) Kâòdûjú^ eìXÿò (_\ iõjZòùe Kâòdû _\ ^ [ûG)
(2) Kâòdû~êq eìXÿò (_\ iõjZòùe Kâòdû _\ [ûG)
(3) Zêk^ûcôK eìXÿò (_\ iõjZòùe C_cûaûPK g±e aýajûe ù\Lû~ûG)
3.1.2. Kâòdûjú^ eìXÿò :
@§e fCWÿò – (@ijûde ijûd)
Ø gâaY Kêcûe aé¡ _òZûcûZûue @§e fCWÿò [ôùfö
@§aêSûcYû – (@^ýûd aòPûe)
Ø G Z @§aêSûcYû eúZò, cYòhKê ù~ùa cYòh QêAñfû, ùKCñaûùU ~òa RûZòö
@eYýùeû\^ – (^òÀk _âû[ð^û / aé[û _âû[ð^û)
Ø eûaY ^òKUùe iúZûue @ûKêkZû @eYýùeû\^ùe _eòYZ ùjûA[ôfûö
@jò^Kêk iµKð – (ùNûe gZîZû)
Ø bûA bûA c]ýùe @jò^Kêk iµKð iéÁòùjaû @ûù\ø CPòZ ^êùjñö
@fYû K[û – (cìfýjú^ K[û)
Ø Zûue ùi @fYû K[û gêYòaûKê ùcûe ùak ^ûjóö
@Kf MêWêc – (aê¡ò aYûùjaû)
Ø IKòfaûaê còQ Kjê[ôaû iûlúKê _âgÜ _Pûeò Zû’e @Kf MêWêc Keòù\ùfö

[ 31 ]
@Ì aò\ýû bdueú - (@Ì mû^ù~ûMê @_\iÚ ùjaû)
Ø @ûgêùZûh iaêVò ^òRe @ûcôaWÿòcû ù\LûA ùghùe @_\iÚ ùjCQòö K[ûùe _eû @Qò, @Ìaò\ýû
bdueúö
@ûKûg Kêiêc – (aé[û Ê_Ü)
Ø aðcû^ _eòiÚòZòùe eûceûRý MXÿòaûe @ûÆ¡ðû ù_ûhY ùKak @ûKûg Kêiêc cûZâö
@û_Yû iê^û ùbŠò – (^òR ùfûK @ù~ûMý)
Ø @û_Yû iê^û Z ùbŠò, _e ijòZ Kkò Keò fûb K’Y ?
C_eòcûf – (^òŸðòÁ @ûdeê @]ôK / cûMYû còkòaû)
Ø C_eòcûf iõMâj Keê[ôaû aýqò ù\ge Kkuö
C_eVûCeò@û –(MbúeZûe @bûa, iûeaûe @bûa)
Ø iaêùaùk GcòZò C_eVûCeò@û K[û Kj ^ûjó, KòQò NUYû VòKþ bûaùe ^ aêSò C_eVûCeò@û
c«aý ù\aû CPòZ ^êùjñö
G Ne cûCiú ùi Ne _òCiú – (G_U ùi_U Qò\â Kjò ù~ iaêVûùe bùfA jêG)
Ø Pµû^û^ú K[ûKê ùcûùU aògßûi Ke^ûjó, ùi _eû G Ne cûCiú ùi Ne _òCiúö
GKNeKò@û – (iûcûRòK aûi¦)
Ø RYKê GKNeKò@û Keò eLôaû cû^aòK @]ôKûee iµì‰ð Cfäx^ö
Ikò@ûeê MRû – (R^àeê PZêe aû iò@ûYò@û)
Ø ùi Z Ikò@ûeê MRû, ZûKê gòLûAaû K’Y ?
KeQWÿû – (\ûdòZß ^ ù^aû)
Ø icìj Kû~ðýùe KeQWÿû ù\aû VòKþ ^êùjñö
KûVòKe _ûV – (KÁiû]ý)
Ø aRûe \e ù~còZò ùjfûYò @Ì ùeûRMûeùe Pkòaû KûVòKe _ûVö
Kêjû cêŠû K_òkû (ajê @aû«e K[û Kjòaûö)
Ø @ûRòKûfò gÉû eûR^úZò Keê[ôaû ù^Zûcûù^ ùjCQ«ò KêjûcêŠû K_òkûö
K_ûk fòL^ – (bûMý`k)
Ø K_ûk fòL^Kê KòG aû a\ùkA ù\A_ûeòa ?
Kê¸úe Kû¦Yû – (Qk^û / C_e VûCeò@û ijû^êbìZò)
Ø Zêce Kê¸úe Kû¦Yû ùcû C_ùe ùKøYiò _âbûa _KûAa ^ûjóö

[ 32 ]
Kì_ cŠìK – (iõKêPòZ _eòùagùe aXÿò[ôaû)
Ø aòRd Z ùMûùU Kì_cŠìKö ZûKê ù\g aòù\g Lae _Pûe ^ûjóö
LZM\ûùe _\à – (_âZòKìk _eòiÚòZòùe _âZòbû ÇêeY)
Ø ùeXÿûùLûfe K§ _eòaûeùe R^àùjûA[ôùf aò Kaò búc ùjûA[ôùf LZM\ûùe _\à i\égö
ùMûUG PûCkùe MXÿû – (@Zò iê¦e)
Ø _òfûUòe eì_ aûjê^òaûKê KòQò ^ûjóö ùi _eû ùMûUòG PûCkùe MXÿûö
ùMûVLŠò@û – (@iûcûRòK aýqò / ùMûÂúeê @fMû)
Ø ùMûVLŠò@û ùfûK @ù^K @iêaò]ûùe _ùWÿö
ùMûaeMùYg – (^òùaðû] / cìLð)
Ø Gùa aò icûRùe iû]ûeY jòiûa KòZûa RûYò ^ [ôaû @ù^K ùMûaeMùYg @Q«òö
Ne Xòuò Kê¸úe – (^òR ùfûK gZî)
Ø Zûu bûA Zûu _Z^e KûeY, Ne Xòuò Kê¸úe ùjùf ùi KûjûKê ù\ûh ù\ùa?
NeaêWÿò _ûYò @ûŒêG – (@aiÚû @i¸ûk ùjaû / aò_\ C_ùe aò_\)
Ø ù\ge KeR GùZ ùjfûYò ù~ NeaêWÿò _ûYò @ûŒêG, Z[û_ò ù^Zûcû^ue eûRKúd @di
Kcê^òö
ùNûhûak\ – (KòQò ^ aêSò cêLiÚ Keòaû)
Ø ùNûhûak\ ùjûA fûb K’Y ? _ûV UòùK aêSòaûKê ùPÁû Keö
QêôcûQò _eúlû / _eL – (Z^Ü Z^Ü Keò ù\Lôaû)
Ø iaê K[ûùe GcòZ QêôcûQò _eúlû Kùf Pkòa^òö
QKû_^þSû – (Cbd _le iZKð bûa)
Ø Rwf c]ýùe MZKûfò ù_ûfòiþ I ùPûeu c]ýùe QKû_^þSû Pûfò[ôfûö
R_ûcûkò – (@Zò_âòd)
Ø ^ûZòUò @Rû@ûBue R_ûcûkò ùjûAQòö
Rúa^ cìzðû – (@û_âûY C\ýc)
Ø bûeZúd jKò\k @û«RðûZúdÉeùe ù\ge ùMøea elû _ûAñ Rúa^ cìzðû iõMâûc KeêQ«òö
ùRûK cêjñùe fêY – (Mað bûwòaû / @jõKûe bûwòaû)
Ø RMû Mûñ ùfûKuê WeûC[ôfû ùjùf ù_ûfòi @ûiò~òaûeê ùRûK cêjñùe fêY _eò Pê_þ ejòfûö

[ 33 ]
Sûkaêjû ]^ – (KÁ @RòðZ)
Ø Sûkaêjû ]^ cYòhKê _âKéZ gû«ò \òGö

SòcòUò ùLkeê cjûbûeZ – (iûcû^ý NUYûeê aòeûUKûŠ aû bdue _eòiÚòZòe iìZâ_ûZ)

Ø _òfûKkòeê G bdue _eòiÚòZò, SòcòUò ùLkeê cjûbûeZ iéÁò aýZúZ @ûC KòQò ^êùjñö
ùWwû cêŠùe ùVwû – (icÉu \éÁòùe [ôaû aýqò C_ùe aò_\e cûZâû @]ôK [ûG)
Ø G @kùe ~ûjû NUòa icùÉ ùZûùZ \ûdú Keòùa, KûeY ùWwû cêŠùe ùVwûö
ùXûf bòZùe cìhû – (gZî Mê¯ùe Nùe fêPò ejòaû)
Ø Zê K’Y ùMû_^ eLôQê, ùZû _ê@ _eû ùXûf bòZùe cìhûö
ùZfò@û cêŠùe ùZf – ([ôfûaûfûKê @]ôK iûj~ý)
Ø G icûRùe iaêùaùk ùZfò@û cêŠùe ùZf, Kò«ê Meòae @aiÚû ZkKê ZkKê ~ûCQòö
ù\jfMû – (@Zò aògßûiú)
Ø \dû^ò]ô \ú^a§ê aûaêue ù\jfMû a§êö
^B ^ ù\LêYê fwkû – (aò_\ ^ @ûiêYê Qû^ò@û ùjaû)
Ø ^B ^ ù\LêYê fwkû ùjùf aò_\Kê iûc^û Keòaû \êüiû]ý ùjaö
^ùQûWÿa§û – (GKRò\ò@û)
Ø Zûue ^ùQûWÿa§û cù^ûbûa ù~ûMñê _eòaûeUû CRêWÿòMfûö
^ûUe ùMûa¡ð^ - (@^[ðe cìk)
Ø Mûñ ie_ UûCUe jeò còùgâ iaê^ûUe ùMûa¡ð^ö
`ûuû @ûIßûR – (aé[û ]cK)
Ø Zêce `ûuû @ûIßûRùe Weò~òaû ùfûK cêñ ^êùjñö
`Uû K_ûk – (c¦bûMý)
Ø ùcûe Z `Uû K_ûk, ùMûUòG ùjùf _òfû ù~ûMý ùjùf^òö
aY aòQê@ûZò – (@Zò\êÁ / cìkeê \êÁ)
Ø ùi _òfûUû aYaòQê@ûZò, Zû’ iûwùe cògòùf bf_òfû aò ^Á ùjûA~òaö
aû@ûKê aZû – (lúY @ûgâd)
Ø cjûaûZýû @kùe cêŠ Mê¬òaûKê ùfûKcûù^ Zò@ûeò Keò[ôaû SûUòcûUòe NeMêWÿòK aû@ûKê aZû
_eòö

[ 34 ]
 aû_eûY Xòuò Mòkþ – (aû¤ Keòaû)
Ø cñê Z G Kûc Keò_ûeòaò^ò ùaûfò aûe´ûe Kjòfò, ùcûùZ aû_eûY Xòuò Mòkþ K[û KjêQ KûjóKò ?
aûjûNe ùaùk aûAMYeê@û – (@ûMeê _âÉêZ ^ ùjûA ùgh cêjìðùe Kû~ðý @ûe¸ Keòaû)
Ø _eúlû ùaùk ajòKòYû, aûjûNeùaùk aûAMY eê@û ijòZ icû^ö
aûN Nùe còeòM^ûU – (cêeaòu @^ê_iÚòZòùe aògévkû iéÁò Keòaû)
Ø Nùe aû_û ^ [ôaûeê cê^û NeKê _KûCQò CVûCQò, G Z aûNNùe còeòM^ûU PûfòQòö
aòeûWÿò ùa÷¾a / aK ]ûcòðK – (VK)
Ø ]cð _âPûe ^û@ûñùe @ù^K aòeûWÿòùa÷¾a iû]êeì_ùe @ûc icûRùe aêfêQ«òö
ùaûS C_ùe ^kòZû aòWÿû – (\êüL C_ùe \êüL)
Ø Zûue Êûcú \êNðUYûùe _âûY jeûAùf, _ùe _ùe _ê@Uò PûfòMfû, Gùa Zûu @aiÚû ùaûS
C_ùe ^kòZû aòWÿû bkòö
eûŠú_ê@ @^«û / fwkû KUêeú / Pûeò\CWÿòKUû (@^ûd / gûi^e aûjûùe)
Ø Zûe Ne\ê@ûe, bûAa§ê, cûdûccZû ùaûfò KòQò ^ûjó, ùi eûŠò_ê@ @^«û _eò aêfêQòö
jûZ aûeòiò – (~ûjû iûjû~ýùe Kû~ðý jûif jêG)
Ø @ûRòKûfò KùfRQûZâcûù^ eûRù^Zûue jûZaûeiò iûRòQ«òö
jêuû_òUû – (KòQò ^ aêSò jVûZþ Kûcùe fûMò~òaû)
Ø Zûue jêuû_òUû ^úZò Zûu aò`kZûe KûeYö
3.1.3. Kâòâdû~êq eìXÿò :
@j«û eLôaû / @Ki eLôaû – (_âZòjòõiû cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû)
Ø iû]êùfûKu _âZò @j«û eLôùf KòQò `kjêG ^ûjóö
@§ûeKê ùUKû_KûAaû / @§ûeNùe aûWÿòaêfûAaû – (@^êcû^ Keòaû)
Ø _âKéZ _ûV ^ RûYò @§ûeKê ùUKû _KûAaû bkò Ce ù\aûeê gòlK ]úùe¦â C_ùe eûMòùfö
@ûLô eLôaû – (flý eLôaû / ~ZÜù^aû)
Ø RûZúd Êû[ðKê @ûLô @ûMùe eLô @ûcKê Kðaý iµû\^ KeòaûKê ùjaö
@ûLôù\aû / \éÁò_KûAaû – (aòh \éÁòùe ù\Lôaû / ùfûb Keòaû)
Ø _e\âaý _âZò @ûLôù\aû / \éÁò _KûAaû VòKþ ^êùjñö
@ûLô_KûAaû – (ùfûfê_ \éÁò _KûAaû)
Ø ùPûe ùi NeUò C_ùe @ûLô _KûAfûYòö

[ 35 ]
@ûLô aêfûAaû – (ùcûUûùcûUò ù\Lôaû)
Ø iûjòZý _eúlûKê ~òaû _ìaðeê aýûKeY ajò C_ùe UòKòG @ûLô aêfûAù\a CPòZö
@ûLô aêRòaû – (céZêý aeY Keòaû)
Ø aû_ @ûLôaêRòaûe cûi \êAUû ùjûA^ò, _ê@cûù^ bòù^Ü ùjûAMùfö
@ûLôKò _ûAaû– (_i¦ Keòaû)
Ø aû_û @ûYò[ôaû Rò^òh ùMû_ûke @ûLôKò _ûAfû^òö
@ûLô _ûAaû – (Kk^û Keòaû / PûfûKþ ùjaû)
Ø ^òcðke Z @ûLò _ûAfûYò, GKêUò@û ZûKê KUK ~òaûKê c^ûKeêQ KûjóKò ?
@ûLôùe ]ìkò ù\aû – (VKòù\aû)
Ø KéZNÜ ùfûK ùKCñ cêjìðùe @ûLôùe ]ìkò ù\Aù\a VòKþ ^ûjòñö
@ûWÿ @ûLôùe ^ Pûjóaû – (iûcû^ý \éÁò ^ ù\aû / iµKð ^ eLôaû)
Ø @]ôKûõg ]^ú ùfûKcûù^ Meòauê @ûWÿ @ûLôùe Pûjû«ò ^ûjóö
@û ak\ ùcûùZ aò§þ – (aò_\Kê WûKò @ûYòaû)
Ø @^ýù\ge @_eû]úuê @ûc ù\gùe iÚû^ ù\aû cûù^ @û’ ak\ ùcûùZ aò§ ijòZ icû^ö
Chê^û]û^ MRûùjaû – (@i¸a i¸a ùjaû)
Ø Zûu _ê@Uò aýû]ôcêq ùjfû^ò ù~ RûY Chê^û ]û^ MRû ùjfûö
C_ùe _Wÿò Kjòaû / @ûaêWÿò _Wÿòaû – (^ _PûeêYê Kjòaû / @^ýe K[û ^ ieêYê Kjòaû)
Ø C_ùe _Wÿò Kjòaû Zûe ùMûUòG c¦ @býûiö
K_ûk ùLûfòaû – (bf ùak _Wÿòaû / C^ÜZò ùjaû)
Ø eûcaûaêue _ù\û^ÜZò iûwKê, _ê@ PûKòeò _ûAfû, Zûue K_ûk ùLûfòMfû RûYö
K_ûk `ûUòaû – (iað^ûg ùjaû)
Ø cjûaûZýû_ùe _êYò ceêWÿòùjaûeê ùfûKu K_ûk `ûUòfûö
KkûKûV _Wÿò~òaû – (ckò^ _Wÿò~òaû)
Ø _eúlûùe K_ò Keò ]eû_Wÿò~òaûeê QûZâUò _â]û^gòlKuê ù\Lô KkûKûV _WÿòMfûö
KUû Nû’ùe Pì^ ù\aû – (~ªYû C_ùe ~ªYû ù\aû)
Ø jeò@û ù\ûh ^ Keò Reòcû^û ù\fû, _êYò ZûKê aûi¦ Kùf KUû Nû’ùe Pì^ù\aû bkò ùjaö
KkûK^û aêfûAaû – (iaðÊ fêUòù^aû / iað^ûg Keòaû)
Ø ùPûecûù^ MZ eûZòùe Rcò\ûe Neê icÉ Rò^òh fêUòù^A KkûK^û aêfûA ù\AQ«òö

[ 36 ]
Kûcùe jûZù\aû – (Kû~ðý @ûe¸ Keòaû)
Ø aê¡òcû^ ùfûK ùKøYiò Kûcùe jûZù\aû _ìaðeê ùi aòhdùe UòKò^òLô aêSò[û«òö
Kû^ùe jûZù\aû – (@û½~ðý ùjaû)
Ø Zûu WûjûcòQ K[ûMêWÿûK gêYò cêñ Kû^ùe jûZ ù\fòö
KûV ùjûA~òaû / RWÿ _ûfUò~òaû – (KûZe ùjaû)
Ø _êZâe céZêý R^òZ \êüi´û\ _ûAaû_ùe cû’ lYKûk KûV _ûfUò Mùfö
KêjêWÿò_jñeòaû – (aé[û _eògâc / aé[û _âdûi Keòaû)
Ø @ûRòKûfòe ù^Zûcû^u K[ûùe aògßûi Keòaû KêjêWÿò _jñeòaû ijòZ icû^ö
Lûfùe _KûAaû – (aò_\ùe _KûAaû)
Ø ùi ^òRe Êû[ð iò¡ò _ûAñ ù~ ùKøYiò ùfûKKê Lûfùe _KûAaûKê KêY×òZ ^êj«òö
Lô@ KûXÿòaû – (K[ûKê Nûò ù\ûh ùLûRòaû)
Ø Lk ùfûKcûù^ iaêK[ûeê Lô@ KûXÿò[û«òö
LûAaû _Zeùe ]ìkòù\aû – (RúaòKû QWÿûA ù^aû)
Ø @ûùKâûgcìkK bûaùe PûKòeeò ê ^òf´^ Keòaûcûù^ LûAaû _Zeùe ]ìkò ù\aû aýZúZ @^ýKòQò
^êùjñö
MêRêeûY ùcûAaû – (KÁijò (KÁKeò) ùKøYiòcùZ Pkòaû)
Ø MZ cjûaûZýûùe Ne\ßûe, Pûhaûi iaêMfû _ùe cìfcRêeò fûMò aû_û ùKøYiò _âKûùe
MêRêeûY ùKûCQ«òö
Mûfùe jûZù\aû – (Pò«òZ ùjaû)
Ø _ê@Uò _eúlûùe ù`fþ ùjaûeê aû_û Mûfùe jûZ ù\A aiòQ«òö
ùMûWÿjûZ ]eòaû – (aò^câ Mêjûeò Keòaû)
Ø Sò@Uòe aûjûNe iêeêLêeêùe ZêfûA ù\aûKê Meòa aû_û iaê a§êaû§au ùMûWÿjûZ ]eòùfYòö
ùMûWÿùUKò aiòaû – (_âÉêZ ùjûA ejòaû)
Ø ^¦^Kû^^ aêfò ~òaû_ûAñ _òfûG ùMûWÿùUKò aiòQ«òö
Pkê Keòù\aû – (iaê ùgh Keòù\aû)
Ø ùfûKUòe ]cð @]cð aòPûe ^ûjó, R^iû]ûeYu _ûY×òKê Pkê Keòù\fûYòö
Pûfòfû gMWÿùe jûZù\aû – (@Zò \êÁûcò Keòaû)
Ø eû^ê @_ûe Qê@û \ò’Uû Pûfòfû gMWÿùe jûZù\aû _òfû û

[ 37 ]
PòZû KûUòaû – (VKòaû)
Ø @ù^K bŠ iû]ê @Q«ò, ù~Cñcûù^ Kò ]cð ^ûcùe ùfûKuê PòZû KûUêQ«òö
^ûñ Keòaû– (iê^ûc @Rð^ Keòaû)
Ø ]cð_\ bkò ù\ge ^ûñ Keòaû _âùZýK QûZâQûZâúue flý ùjaû CPòZö
^ûñ eLôaû – (~g eLôaû)
Ø aòù\gKê _Xÿòaû_ûAñ Mfûùaùk aû_û Kjòùf, – “Zê @ûc aõge ^ûñ eLôaê, GZòKò ùcûe
Kûc^ûö”
^ûK QòûWÿòaû – (aòeq ùjaû)
Ø iaê K[ûùe Zûue ^ûK QòûWÿòaû _âKéZòKê ùKjò _i¦ Ke«ò ^ûjóö
^ûK ùUKòaû – (NéYû Keòaû)
Ø ùeûMúùiaû Kfûùaùk ^ûKùUKòaû CPòZ ^êùjñö
^ûùK\cþ Keòaû – (@[d Keòaû)
Ø Reê@û ù\jùe iKði ù\LôaûKê ~òa ùaûfò _òfûUû Kû¦ò Kû¦ò ^ûùK\cþ KfûYòö
_òVòùe _Wÿòaû – (iûjû ùjaû)
Ø ù~ùZ Kjòùf aò _ûV_Xÿê^ê, ù`fþùjùf ùKjò _òVòùe _Wÿòùa^òö
`ie `ûUòaû – (aý[ð ùjaû)
Ø ùMûUòG ùaûfò _ê@e Cygòlû _ûAñ aû_û ùKùZ K’Y ù~ûR^û Keò[ôùf, Kò«ê _ê@Uò cûUâòK
_eúlûùe ù`fþ ùjaûeê Zûue iaê ù~ûR^û `ie `ûUòfûö
`ùUA ùjaû – (ùMûUûG K[ûKê aûe´ûe _Pûeòaû)
Ø [ùe Kjòùf gêYò_ûeòfê^ò ù~ GùZ [e `ùUA ùjCQê ?
aûU KûUòaû – (^òR iêaò]û ù\Lôaû)
Ø Êû[ð_e ùfûKcûù^ KûjûK[û aòPûe ^ Keò ^òùR ^òRe aûU KûUò \ìùeA ~û@û«òö
aûUbûwòaû – (Cù_lû Keòaû)
Ø aò_\ùe _Wÿò[ôaû ùfûKuê iûjû~ý ^ Keò aûUbûwò Pûfò~òaû VòKþ ^êùjñö
aûUcûeYû ùjaû – (cSòùe @^ý\ßûeû @_jéZ ùjûA~òaû)
Ø aûZýû icdùe ù\g aòù\geê @ûiò[ôaû \âaýMêWÿòK aûUcûeYû ùjfû ùaûfò ùfûùK KjêQ«òö
aòeûWÿò Qòuòaû – (@^êKìk aòMòWÿò~òaû)
Ø iùw iùw ~ûA[ôf, @[P ù`eò@ûiòf ù~, K’Y aòeûWÿò Qòuòfû Kò ?

[ 38 ]
aòeûWÿò K_ûkKê gòKûQòŠòaû – (Azû @^êiûùe iêaò]û còkòaû)
Ø _â\gð^ú ù\Lô~òaûKê ùKjò iûw còkê ^ [ôùf, aòeûWÿò K_ûkKê gòKûQòŠòfû _eò iû^cûcê @ûiò
_jôMùfö
bûfê ]eûAaû – (ùKøgkùe R¬ûkMâÉ KeûAaû)
Ø ^òRe iêaò]û_ûAñ @^ýKûjûKê bûfê]eûA ^òùR Liò~òaû aòùaKú ùfûKe Kû~ðý ^êùjñö
bìZ LûAaû – (@^ý jûZùe _Wÿòaû)
Ø céZêý_ùe Ké_Y ùfûKe iôZ ]^ bìZ Lû@û«òö
cjeMeê ~ûA Kû«ûeùe _Wÿòaû – (iûcû^ý aò_\eê ~ûA aWÿ aò_\ùe _Wÿòaû)
Ø a^ýû bdùe ^\úKìk QûWÿò @^ýZâ Ne Keò ejòfòù~ ùiVò iaê ahð ceêWÿòö cjeMeê ~ûA
Kû«ûeùe _Wÿòaû iûe ùjfûö
PòZû KûUòaû – (@^ýKê VKòaû)
Ø b\â ùag]ûeú @ù^K ùfûK @Q«ò, ù~Cñcûù^ Kò iû]ûeY ùfûKuê ^û^û bûaùe PòZû
KûUêQ«òö
QûZòKò _[e Keòaû – (ù]÷~ðý ]eòaû)
Ø aò_\ùaùk @]úe ùjùf Pkòa ^ûjó, QûZòKò _[e Keò aò_\e cêKûaòfû KeòaûKê _Wÿòaö
QûA ^ cûWÿòaû – (iaê iµKð Qò^Ü Keòaû)
Ø _eòaûeeê @fMû ùjfû_ùe aWÿbûA iû^bûAe QûAcûWê^òö
QûZò `êùfA Pûfòaû –Mað ù\LûAaû)
Ø Êû]ú^Zû_ùe bûeZaûiú aògß\eaûeùe QûZò `êfûA PûfòaûKê ic[ð ùjùfö
Ròeûeê gòeû KûXÿòaû – (@~[û ù\ûh ù\LûAaû)
Ø Lk ùfûKcûù^ Ròeûeê gòeû KûXÿò ^òRe aûjû\êeò ù\Lû«òö
SòòKû cûeò aYò ù_ûhòaû – (\êaðkKê cûeò iakKê iûjû~ý Keòaû)
Ø SòòKû cûeò aYò ù_ûhòùf @ûi«û [eKê ùbûU _ûAa Z ?
VûiKê cûeòaû – (@^êcû^ Keò Kjòaû)
Ø Zêce _âKéZ mû^ ^ûjòñ, Zêùc Lûfò VûiKê cûeêQö
Zùk _KûAaû – (@cû^ý Keòaû)
Ø i\þMêeêu aP^Kê ùKøYiò iZþ gòhý ùKùa Zùk _KûG ^ûjóö
ZòkKê Zûk Keòaû – (ùQûU K[ûKê aWÿ Keòaû)
Ø \êÁ ùfûKcûù^ ZòkKê Zûk Keò Kkj Keò[û«òö

[ 39 ]
\ûC iû]ôaû – (_âZòùgû] ù^aû)
Ø Kûjû C_ùe aò_\ _Wÿò[ôaû ùaùk iêù~ûM ù^A \ûC iû]ôaû bf^êùjñö
c^ Ne ]eòaû – (@iêaò]ûùe _Wÿò iùPZ^ ùjaû)
Ø Ne ùKcòZò PkêQò aêSò ^ [ôfû, aû_û cfû_ùe Gùa Zû’c^ _ìeû Ne ]eòMfûYòö
cûQòKò c’ (ceþ) ^ Kjòaû – (Lêaþ ^òeúj)
Ø _âKéZ MŠùMûkKûeúcûù^ LiòMùf, ~òG cûQòKò c’ ^ Kjòaû ùfûK, ZûKê ù_ûfòiþ Mòe`
Keòù^fûö
cêjñ aXÿûAaû – (iêaò]û ù\aû)
Ø aû_ûcû@û ùMjäû Keò @ù^K icdùe _òfûu cêjñ aXÿûA\ò@«ò, Kò«ê _ùe @^êZû_ Ke«òö
cêjñ ù\aû – (_âgâd ù\aû)
Ø ùQûU _òfûuê GùZ cêjñù\aû VòKþ ^êùjñö
cêŠSûk ZêŠùe cûeòaû – (KVò^ _eògâc Keò ù_U ù_ûhòaû)
Ø bfNe LùŠ Keòa ùaûfò cêŠSûk ZêŠùe cûeò ùi ~ûjû KòQò id Keò[ôfû, iaêZK ùPûe
ù^AMùfö
cêŠKê ùZ«êkò@û aòQû KûcêWÿòaû – (búhY Pò«ûùe _Wÿò~òaû)
Ø Sò@ aûjûNe ^ûñ ]eê ^ [ôùf, Gùa Sò@e adi MWÿò~òaûeê Zûu cêŠKê ùZ«êkò@û aòQû
KûcêWÿòfûYòö
eqPûCk ùPûaûAaû – (eûM RRðeòZ ùjaû)
Ø aòPûeùe ù\ûhú iûaýÉ ùjaûeê icÉu C_ùe Lûfò ùi eqPûCk ùPûaûCQòö
iê@ cêjñùe ~òaû / _Wÿòaû – (aé[ûùe ]^ \CfZ CRûWÿò ù\aû)
Ø _ê@ @ù~ûMý ùjùf aû_e iaê]^ iê@ cêjñùe ~ûGö
jûZ ]eòaû – (aòaûj Keòaû / ù^jêeû ùjaû)
Ø MêYú _êeêhe jûZ ]eòaûKê iaêSò@ Azû Ke«òö
Ø cêñ @û_Yu jûZ]eêQò, cùZ GA[e lcû Keò\ò@«êö
jûZ Keòaû – (ùKøgkùe @ûd Keòaû)
Ø @^ý_le iûlúcû^uê jûZ Keò ùi cKŸcû RòZòMùfö
jûZùe ^ cûeò bûZùe cûeòaû – (ùKøgkùe RúaòKû aû aéòeê Cùz\ Keòaû)
Ø gâcòKcû^uê jûZùe ^ cûeò bûZùe cûeòaû ^úZò ù~ûMêñ Zûu KûeLû^ûùe iaêùaùk ]cðNU
fûMòejòQòö

[ 40 ]
3.1.4. Zêk^ûcôK eìXÿò :
GŠê@ _eò cêŠ Uêwûeòaû – ùi KòQò aêSê ^ aêSê iaêùaùk GŠê@ _eò cêŠ Uêwûeê[ûGö
KêKêe _eò ]ûAñaû – Uuû ùKAUû ùfûbùe ùi KêKêe _eò ]ûCñQòö
LêUû _eò Vò@ûùjaû – aiòaûKê Kjòfò, ^ aiò LêUû _eò Vò@ûùjûA ejòfê KûjóKò ?
MWÿ _eò _Wÿòaû / Xòuò _eò _Wÿòaû – ùfûKUû MWÿ _eò _WÿòQò, _ù\ aò Raûa ^ûjóö
Qêô _eò cêjñ Keòaû – iaêùaùk Qêô _eò cêjñKùf KòG ùZûùZ bf_ûAa ?
ùRûK _eò fûMòaû – ù~Cñcûù^ KcðV, ùicûù^ Kûcùe iað\û ùRûK _eò fûMò[û«òö
ù_Wÿò _eò cêjñ Keòaû / `êfûAaû – iZK[û Kjòù\aûeê ùi ù_Wÿò _eò cêjñ `êfûA aiòQòö
_a^ _eò ]ûAñaû – KòG aò_\ùe _WÿòQò gêYòùf, ZûKê iûjû~ý Keòaû_ûAñ ùi _a^ _eò ]ûAñ~û«òö
_âiû\ _eò _ûAù\aû – _ùWûgú Neê @ûiò[ôaû ZeKûeúKê ùi _âiû\ _eò _ûAù\fûö
aeWÿû _Zâ _eò [eòaû – _òfûUûe còQK[û RYû _Wÿò~òaûeê aû_ûu @ûMùe ùi aeWÿû_Zâ _eò [eêQòö
iû_ _eò `ñ `ñ ùjaû – iûcû^ý K[ûùe eûMò~ûA ùi iû_ _eò `ñ `ñ jê@«òö
iòõj_eò ~êSòaû – aûkK @bòc^êý i¯e[úu ijòZ iòõj_eò ~êSò[ôùfö
gê@û _eò ùNûhòaû – MúZUò Zû c^Kê GcòZò _ûAQò ù~ \ò^eûZò gê@û_eò ùNûhòùjCQòö

_âgÜûakú
1. eìXÿò K’Y ? i\éÁû« aêSû@ö
2. ^òcÜfòLôZ eìXÿòMêWÿòKe @[ð ùfL I aûKýùe aýajûe Keö
@§e fCWÿò, @eYýùeû\^, KûVòKe _ûV, R_ûcûkò, aû@ûKê aZû, @ûLô_KûAaû, K_ûk
`ûUòaû, KkûK^û aêùfAaû, ^ûñ eLôaû, QûZòKò_[e Keòaûö
3. a§^ú c¤eê C_~êq eìXÿò aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) _òfûUû G_eò _____ ù~, ~ûjû Kjòa, Zûjû Keòaö
(L) G Kû~ðýUò Keòaû Zêc _lùe _____ö
(M) ZûKê @ûC KòQò Kêj^ûjòñ, ùi bdùe _____ _WÿòMfûYòö
(N) ùi ùcû iµò C_ùe _____ö
(O) ZûKê VKòaû ijR ^êùjñ, ùi _____ Keò iaê ù\Lôùaö
(P) Zû’ aû_û Pòe\ò^ _ûAñ _____ö

[ 41 ]
 (Q) ùi Z _____ iûRò @^[ð iéÁò KeêQò, ZûKê K’Y PòjÜ^ûjó?
(R) ùiAUû ùMûUûG _____ Zû ijòZ _òfûuê QûWÿ ^ûjó ?
(S) _____ ]^ cYòhKê _âKéZ gû«ò \òGö
(T) _âKéZ K[û ^ RûYò _____ KjêQ KûjóKò ?
(U) \dû^ò]ô, \ú^a§ê aûaêue _____ a§êö
(V) iaê K[ûeê _____ Zûjûe ùMûUûG c¦ @býûiö
(W) Zûue _____ ^úZò Zûu aò`kZûe KûeYö
(X) _òfûcû^uê _____ CPòZ ^êùjñö

Ø (Sûkaêjû ]^, aYaòQê@ûZò, cêjñù\aû, ù\jfMû, Lô@KûXÿòaû, VûiêKê cûeòaû; ^ûUe ùMûa¡ð^,
Qêcô ûQò_eúlû, @ûLôaRê aò û, KkûKûV _Wÿaò û, ^ùQûWÿa§û, KûVòKe _ûV, @ûLô_ùKAaû, jêuû_òUû)

4. ‘K’ ɸùe ùKùZK eìXÿò Gaõ ‘L’ ɸùe ùijò eìXÿòe @[ð \ò@û~ûAQòö ùKCñ eìXÿò ùKCñ @[ð _âKûg
Kùe aûQò ùfLö
‘K’ ‘L’
ùaûSC_ùe ^kòZû aòWÿû Lêaþ KÁK[û
aû@ûKê aZû iaê fêUòù^aû
@§aêSûcYû ùNûe gZîZû
@ûLôùe ]ìkòù\aû lúY @ûgâd
KûVòKe _ûV @^ýûd aòPûe
KkûK^û aêfûAaû \êüL C_ùe \êüL
@Kf MêWêc VKòaû
aê¡òaYû ùjaû

[ 42 ]
3.2. ùfûKaûYú
K. KLûeê aWÿò, C_ùe _Wÿòö
L. KLûeê ùPûeKê cêŠKûUö
M. KRk_ûZò@û bf ùfûK / b\âùfûKö
N. ieMñê _Wÿòfû ùUûKûùU,
Zû’ cêŠùe ùVKûùUö
\êARYu bòZùe KòQò @ûùfûP^û ùjCQòö ZéZúd ùfûKUò ùiVò _jô ~ûAQòö ùi cìkK[û
bûhû iµKðùe KòQò RûùY^û, @[P ùi ùMûUòG c«aý ù\A _KûGö ùiùZùaùk ‘K’ùe [ôaû CqòUò
_âùdûM Keû~ûA[ûGö
ùijò bkò ùKjò RùY ùQûU ù\ûhùU KeòQò, Zû’ _ûAñ Kò«ê KùVûe \Še aýaiÚû ùjCQòö
ùiAVê R^àù^fû ‘L’ PòjÜòZ \ßòZúd aûYúö
ùKCñVò \ò’ RYu SMWÿûùe c¤iÚò Kùf @ûC RùY ZéZúd aýqòö ùi ^òeújö @[P ùiA
c¤iÚòue lZò ùjfûö ùiAVê CVòfû ‘M’e aûYúö
ùWwû ZûkMQKê @ûLô_ûC^ûjóö cù^ùjCQò, Zûjû @ûKûgKê QêAñQòö _ûPòfû ZûkùU MQeê
Liò_WêQòö Zû C_ùe ùUû_ò GK @ûaeYö ZûKê ù\Lô bûa_âaY ùfûKUòG Kjò_KûAfû ‘@ûùe,
ùUûKûùU ùVKûùU _ò§ò @ûKûgeê Liò _WÿòfûKòö’ GAVê jêGZ ‘N’ ùfûKaûYúUò Pkò @ûiòfûö Gbkò
K[û KòG _â[ùc Kjòfû @ûùc RûYê^û, cûZâ GMêWÿòK @ûc bûhû I PkYòe ùMûUòG ùMûUòG @wö
ùfûKcêLùe ~êM ~êM]eò Pkò@ûiê[ôaû Gaõ aòbò^Ü _eòiÚòZòùe _âùdûM Keû~ûC[ôaû aòùgh
CqòMêWÿòK ‘ùfûKaûYú’ aû ‘ùfûùKûqò’ö _âùZýK bûhûùe ùfûKaûYú @Qòö @ûc bûhûùe GMêWÿòKê
_âaû\ I _âaP^ c]ý Kêjû~ûG, ~[û–
AõeûRúùe – ‘Might is right’
IWÿò@ûùe – ‘ùRûe ~û’e cêfK Zû’eö
jò¦úùe – ‘^ûPþ ^ Rûù^ @ûw^þ ùUXÿû’
IWÿò@ûùe – ‘Pûfò ^ RûYò aûUe ù\ûh’
IWÿò@ûbûhûùe ajêiõLýûùe ùfûKaûYú ejòQòö Z^à]ýeê ùKùZûUò ùfûKaûYú Zûjûe @[ðij GVûùe
_â\û^ KeûMfûö
Ø @Kûùk ^òdc ^ûÉò– @iêaò]û icdùe ^òdccû^ò Pkòaû i¸a ùjûA ^ _ûùeö
Ø @Zòbqò ùPûee flY– Kû~ðýjûif CùŸgý eLô C_eKê aò^câbûa ù\LûAaûö

[ 43 ]
Ø @òQêeú ZòKûùU– @ûcôúdùfûK gZîZû @ûPeY Keòaûö
Ø @VûKûVòùe _Wÿòaû– @iêaò]û _eòiÚòZòe i¹êLú^ ùjaûö
Ø @§ ù\gKê Mfò \_ðY aòKò– cìLðu @ûMùe ZßK[û Kjòaûö
Ø @kiê@ûe aûeaûUú Pûh– ^òKcû aû @kiê@û ùfûKe aé[û @ûÇûk^ö
Ø @]cð aò aùXÿ ajêZ Mfûùaùk ~ûG cìk ijòZ– _û_ @RòðZ ]^ icìk ^Á jêGö
Ø @\ûùa_ûeúe RûjûR cìf– @^]ôKûe Pyðûö
Ø @Zò_eòPùd ùMøea ^Á– @]ôK iµKð aû còkûcògûùe i¹û^ jâûi _ûGö
Ø @§ [ùe aûWÿòjRûG– @bòmZûeê iZKðùjaû aû gòlûfûb Keòaûö
Ø @céZ jûŠòùe aòh KYòKûG– iûcû^ý Leû_ @ù^K bfKê ^ÁKùeö
Ø @ûùfûiLô, @û_Yû cjZ @ûù_ eLô– ^òR i¹û^ ^òR jûZùeö
Ø @ûMZ PùXÿAKò ùaieaUû– jûZKê Rò^òh @ûiòaû _ìaðeê C_ù~ûM _ûAñ _âÉêZòö
Ø @ûfäû \ò@«ò Z Q`e`ûWÿò \ò@«ò– Bgße \dûKùf @ûgûZúZ `kcòùkö
Ø @ûKûg KAñ@û PòfòKûcûQ– @i¸a K[û KfÝ^û Keòaûö
Ø @û_Yû gòwùe bìAñ ZûWÿòaû– ^òùR ic[ð ùjaûö
Ø @ûLê Kò@ûeòùe _gòaû– ùKøYiò Kû~ðý Cc eìù_ ^ò‰ðd Keò ^ _ûeòaûö
Ø CWÿòMfû PùXÿAe _eMYòaû– @Zòaê¡ò@ûö
Ø C_e PòKÑY bòZe `µû– aûjûe ùiø¦~ðý [ûA bòZùe gì^ýZûö
Ø Ehò RUû QòŠûAaû– ù]÷~ðýaû^þ aýqò @Zý« ùKâû] _âKûg Keòaûö
Ø GKû cûNùK gúZ ~ûG^ûjó– \êù~ðûM ùKak [ùe @ûùi ^ûjóö
Ø G c^ ùLûRê~ûG ~ûjû Kûùk _âû_Z jêG Zûjû– icd @^ê~ûdú c^ @^êiûùe `k còkòaûö
Ø IU cêjñùe Ròeû– @]ôK @ûgû Keê[ôaû aýqòKê @Ì còkòaûö
Ø Ih\ eûMùe ZûUò@û KûcêWÿòaû– _âKéZ ùfûK aòùeû]ùe KòQò Keò ^ _ûeò @^ý C_ùe eûMòaûö
Ø KÁKùf Ké¾ còùk– iaê iò¡òe cìkjó KVò^ _eògâcö iû]^û jó iò¡òe R^Kö
Ø KaòZêŠ, ùc‹ûcꊖ \éXÿaP^ aû @ûhðaP^ö
Ø Kõiûeò Ne _ûeûKê Kêfû XûCñ XûCñ– _âZòKìkZûùe @býÉ aýqòKê iûcû^ý bd ù\LûAaûö
Ø KuWÿûKê ùMûkò_ûYò iêjûG– @iû]êùfûK_ûAñ ùMûkòcûkò@û _eòiÚþòZò ijûdK jêGö
Ø Kûjûe _êhcûi, Kûjûe iað^ûg– RYKe fûb ùaùk @^ý RYue lZòö
Ø Kì_ cŠìK– iuêPòZ _eòùagùe aXÿò[ôaû aýqòö

[ 44 ]
Ø ùKCñ MûBe ùMûae– @Zòiûcû^ý / Zêzö
Ø ùKûù_ ae ^ ùjùf Zù_ ae– ù~ ùKøYiò C_ûdùe Kû~ðýjûif Keòaûö
Ø ùKøeaue LûA, _ûŠaue MûA– RYuVûeê iûjû~ý _ûAaû I KéZNÜbûùa @^ýe Kûc Keòaûö
Ø LRêeò MQe Kò MêY MûAaò– ùKøYiò Leû_ùfûKe _âZòUò Kcð cìkeê Leû_ ?
Ø LŠû]ûeùe Pûfòaû– Lêaþ iZKðZûe ijòZ ^òdc cû^ò Kûc Keòaûö
Ø ùLûk _aðZ cûe cìhû– iûcû^ý Kûc _ûAñ ajêgâc I ùPÁûö
Ø Mûñ K^ò@ûñ iòxûYò^ûKú– ù~ ùKøYiò ùfûK ^òR @kùe i¹û^ ^ _ûAaûö
Ø MêYPòùjÜ MêYò@û, iê^ûPòùjÜ aYò@û– MêYú MêYe @û\e Kùeö
Ø Ne\ò@ñ ^ _ìRò _e\ò@ñ _ìRòaû– ^òR iõÄéZòKê @aùjkû Keò @^ý iõÄéZòKê @^êieY Keòaûö
Ø NêhêeòKò _ûPòfû K\kú– AZe aû @ù~ûMý aýqò _ûAñ C^ÜZ _eòP~ðýûö
Ø ùNûWÿû Q’UuûKê \û^û ^’Uuû– ùKøYiò Rò^òhe elYûùalY Lyð Rò^òhe cìfýVûeê @]ôK ùjaûö
Ø Pûh ZeZe aYòR cV– ^òŸðòÁ Kû~ðýKê ^òŸðòÁ icdùe iõ_û\^û Keòaûö
Ø ùPûe c^ ùPûe MY×òfòùe– ùPûe iað\û ùPûeò Keò[ôaû \âaý ]eû_Wÿò~òaû bdùe guòZ [ûGö
Ø ùQûU iû_e aòh UûY– ùQûU ùaûfò ùjd cù^ ^ Keòaûö
ùQûU iû_e aWÿ aòh– lê\â c¤ùe bdueZûö
Ø Rû^þ ~ûC cû^þ [ûC– i¹û^ aû A{Z Rúa^Vûeê @]ôKö
Ø ùRûe ~û’e cêfK Zûe– gqògûkú jó _âbêZß aòÉûe Kùeö
Ø ùUKû jûZeê Liòùf @YaûjêWÿû– [ùe bêf ùjùf ZûKê iê]ûeò jêG ^ûjóö
Ø ùWwû cêŠùe ùVwû– @ûMê@û ùfûK C_ùe \ûdòZß I aò_\ [ûGö
Ø Xòuògûk K[û ^ RûYò ùXÿuû^ûk K[û Kjòaû – NeK[û ^ RûYò \ìeù\ge K[û Kjòaûö
Ø ùXÿûùK _ò’ \ùŠ Rò– KùÁcùÁ aôejòaûö
Ø Zò^ò ZêŠùe ùQkò KêKêe– còQK[û @ù^Ku\ßûeû aûe´ûe _âKûgòZ ùjùf iZý _eò _âZúZ jêGö
Ø ZêŠaûA\ ijiâ ùKûg– ùfûK cêLùe K[û ajê\ìe _âieò ~ûGö
Ø Zê ù~ùZ cûVòaê cûV, cêñ ùiA \eù_ûWÿû KûV– Êbûa ijRùe a\ùk ^ûjóö
Ø Zêkiú \êA _Zâeê aûùi, aòQê@ûZò \êA _Zâeê KêŠûA jêG– _âKéZ MêY _âû[còK Éeeê jó RYû
_Wÿò[ûGö
Ø ùZfò@û cêŠùe ùZf– \eò\âKê iûjû~ý ^Keò Êzk aýqòKê iûjû~ý Keòaûö
Ø \Aa \CWÿò cYòh MûB, ù~YòKò UûYA ùZYòKò ~ûA– aò]ô ^òùŸðgùe cYòh _eòPûkòZö

[ 45 ]
Ø ù\gùK `ûuþ ^BùK aûuþ– bò^Ü iÚû^ùe bò^Ü PkYò aû _â[ûö
Ø ]eûKê ieû cYòaû– @Zò Maðbûa _â\gð^ Keòaûö
Ø ]û^ ù_Ueê aûkêwû RûZ– MêYaZú cû@û Vûeê Kê_êZâ R^àö
Ø ]úe_ûYò _[eKûùU– ]úe iÚòe bûùa Kû~ðý Kùf i`kZû còùkö
Ø ]úe K[ûùe aAeò ag– ^câ aýajûe \ßûeû icÉuê agúbìZ aû ^òRe KeòjêGö
Ø ^B iê@Kê (aXÿòKê) aûfòa§– aé[û _eògâc / aé[û ùPÁûö
^ ù\Lôfû IC Q’ `Wÿû– @i¸a K[û Kjòaûö
^Bùe Ne Keò Kê¸úe iwùe Kkò – @]ú^ ùjûA cê^òau iùw Kkòö
Ø ^ûjó cûcêVûeê KYû cûcê bf– KòQò ^ [ôaû @ù_lû iûcû^ý [ôaû bfö
Ø ù_U ù_ûh, ^ûjó ù\ûh– aôaû _ûAñ ùKøYiò aéò MâjY Keû~ûA_ûùeö
Ø _û_]^ _âûd½òùe ~ûG– @^ýûd C_ûdùe @RòðZ]^ @~[ûùe ^Á jêGö
Ø ù_û[ôMZ aò\ýû _ejÉ ]^– ^òùR ^ RûYò[ôaû aò\ýû aû ^òR _ûLùe ^ [ûA @^ý _ûLùe [ôaû
]^ @ûagýK ùaùk Kû~ðýùe @iò ^ [ûGö
Ø `êf ù~ûMêñ Mbû, _ŠòZ ù~ûMêñ ibû– Cbd ùgûbû a¡ðKö
Ø aiòaû Vûeê Kûgòaû bf– iaêùaùk KòQò ^û KòQò Kû~ðýùe fûMòejòaû CPòZö
Ø aiò LûAùf ^Baûfò iùe– @ûkiý iað^ûg Kùeö
Ø aùZAù\fû aê¡ò, cûMò @ûYòfû Zò@Y– Cbd lYiÚûdú
Ø aKe ùaK aXÿòùf cú^e aò_ò– gZîe iêaò]û aò_\e KûeYö
Ø aâjàû aòkòaòùkAùf ùa\– _ŠòZ ùfûKe ù~ ùKøYiò Kû~ðýKê cjß_ì‰ð ùaûfò ]eòù^aûö
Ø aûjûieòùf ùa\úcêjñ ù_ûWÿû– Êû[ðiû]^ _ùe @ûMâj Kcò~òaûö
Ø cû^òùf VûKêe, ^ cû^òùf _[e– ^òRe \éÁòùKûY @^êiûùe cû^ýZû ù\aû @[aû ^ ù\aûö
Ø ~ZÜ Kùf e^ô còùk– @¤aiûd i`kZûe PûaòKûVòö
Ø ù~còZò VûKêe ùicòZò _ìRû, aûfò MeWÿûKê PûCk bRû– MêY ùN^ò @û\eö
Ø ù~iûKê ùZiû– ù~ ù~_eò aýajûe ù\LûAa Zû _ûAñ @^êeì_ aýajûeö
Ø ù~ ù\ùg ~ûA ùi `k LûA– iaêiÚû^ùe _eòiÚòZò ijòZ Lû_ Lê@ûA Pkòaûö
Ø fêPòQò ^û ùMûWÿ \òAUû \ògêQò– ù~ùZ ùNûWÿûAùf aò ù\ûh ]eû_ùWÿö
Ø ùgûAfû _ê@e bûM^ûjó– KcðKêY× ùfûK Rúa^ùe jûeò~ûGö
Ø ibûùe jûŠò bûwòaû– Mê¯K[û _âNU Keòaûö

[ 46 ]
Ø ÊMðKê ^ògêYò ^ûjó Kò aWÿ ùfûKuê Ce ^ûjòñ– ]^ú I _âbûagûkú ùfûKuê @ù^K K[û KjòjêG
^ûjóö
Ø iò]û @ûwêVòùe Nò@ aûjûùe ^ûjó– iaêKûc ijRùe jêG ^ûjóö
Ø jûùZ cû_ò PûLùŠ Pûf– iûa]û^ ùjûA Kûc Keòaûö
Ø jfòfû _ûYòùe ùMûWÿ ^ ù\aû– MŠùMûkùe ^ _gòaûö
Ø jûZ @kùi ^òg auû– @kiê@û \êüL _ûGö
_âgÜûakú
1ö ^òcÜfòLôZ @[ðùe aýajéZ ùjûA[ôôaû ùfûKaûYúMêWÿòKê ùfLö
(K) @ù~ûMý aýqò_ûAñ C^ÜZ _eòP~ðýûö
(L) @Zò iûcû^ý cYòhö
(M) @^ýe iûj~ýùe aWÿ_Yò@û ù\LûAaûö
(N) bò^Ü iÚû^ùe bò^Ü PkYòö
(O) _û_ûRòðZ ]^ icìùk ^Á jêGö
(P) aûjûe ùiø¦~ðý bòZùe ^ [ôaûö
(Q) @bòmZûeê gòlûfûbö
(R) ù~ ùKøYiò C_ûdùe Kû~ðýjûif Keòaûö
(S) _âKéZò a\ùk ^ûjóö
(T) aò]ô ^òùŸðgùe cYòh _eòPûkòZö
2ö ^òcÜfòLôZ ùfûKaûYú MêWÿòKe bûa iõ_âiûeY Keö
(K) @Zò _eòPùd ùMøea^Áö
(L) @Ìaò\ýû bdueúö
(M) @céZ jûŠòùe aòhKYòKûGö
(N) @ûùfûiLô, @û_Yû cjZ @ûù_eLôö
(O) GKûcûNùK gúZ ~ûG^òö
(P) Kûjûe _êhcûi Kûjûe iað^ûgö
(Q) ùQûU iû_e aòhUûYö
(R) ùRûe ~û’e cìfK Zû’eö
(S) ~ZÜ Kùf e^ô còùkö
(T) jûZ @kùi ^òg auûö

[ 47 ]
PZê[ð @¤ûd
@^êaû\ _âKeY
4.1. bûhûKê icé¡ Keòaû_ûAñ @^êaû\e @ûagýKZû ejòQòö Gjû\ßûeû bûhûMêWÿòK c¤ùe bûa I
iõjZòMZ cjß _âKûgòZ ùjûA[ûG Gaõ aòb^ò Ü bûhûe iûjòZý KéZeò Pò«^Kê @ûjeY Keòaû i¸a ùjûA[ûGö
@^êaû\e @ûleòK @[ð ùjCQò _ùe Kjòaûö (@^ê – a\þ + @)ö ùMûUòG bûhûe _â[c ùcøkòK eP^ûKê
@^ý GK bûhýùe _âKûg KeòaûKê @^êaû\ Kj«òö Gjû GK ÊZª Kkûö RùY iûjòZòýK c¤ i`k
@^êaû\K ùjûA ^ _ûe«òö KûeY RùY iûjòZòýK GK ^òŸðÁ bûhûùe M\ý, _\ý aû ^ûUK _âbéZò eP^û
Keê[ôaûùaùk RùY @^êaû\K Cbd cìk eP^ûe bûhû I @^êaû\ Keû~ûC[ôaû bûhûùe C_~êq \lZû
@Rð^ Keò[ûA_ûe«òö \lZûe @bûa [ôùf @^êaû\e bûa @lê‰ eLôaû i¸a jêG ^ûjóö aeõ aòKkûw
ùjûA~ûGö GYê @^êaû\e i`kZû _ûAñ @^êaû\Kue Cbd bûhû iûjòZý aòhdùe @ûgû^êeì_ _âùag [ôaû
aû‚^údö
@^êaû\Kê aòbò^ÜbûMùe aòbq Keû~ûA_ûùeö C\ûjeY Êeì_ bûaû^êaû\– ù~Cñ @^êaû\ùe bûae
cjß iêelòZ eùjö ccðû^êaû\– ù~Cñ @^êaû\ùe cìk eP^ûe ccð aû @ûcôûKê MêeêZß _â\û^ Keû~ûGö
@ûleòK @^êaû\– ù~Cñ @^êaû\e cìk eP^ûe _âZò_\e @[ðKê C_~êq ¤û^ \ò@û~ûGö
AõeûRú bûhû GK @û«RðûZòK bûhûö IWÿò@ûbûhú QûZâQûZâúcûù^ iaðbûeZúd Éeùe ^òRe \lZû
_â\gð^ Keòaû _ûAñ AõeûRú bûhûKê RûYòaû @ûagýKö ùijò_eò AõeûRú iûjòZýe KéZòMêWÿòKê IWÿò@û bûhûùe
@^êaû\ Keòaû GK cjß_ì‰ð Kû~ðýö GVûùe ùKùZK AõeûRú @^êùz\e IWÿò@û @^êaû\ \ò@û~ûAQòö Gjò
@^êùz\MêWÿòKê flý Keò QûZâúQûZâcûù^ @^êaû\ Kkûe gòlû I @býûi Keò_ûeòùaö
(K) AõeûRú @^êùz\ : (1)
Pandit Iswarchandra Vidyasagar was born in 1820 A.D. His father’s name was
Thakurdas Bandopadhyaya. He was an inhabitant of Birsingh in the district of Midnapur,
Thakurdas was poor, yet he arranged for his son’s education. Iswarchandra began his
education in the village primary school. He was very intelligent and never forgot what he
once learnt. His teachers foresaw that little Iswarchandra would one day become a great
man of India.

[ 48 ]
IWÿò@û @^êaû\ :
_ŠòZ BgßeP¦â aò\ýûiûMe 1820 LâúÁû±ùe R^àMâjY Keò[ôùfö Zûu _òZûu ^ûc VûKêe \ûi
aù¦û_û¤ûdö ùi ùc\ò^û_êe Ròfäûe aúeiòõje @]ôaûiú [ôùfö VûKêe\ûi \eò\â [ôùfö Z[û_ò ùi Zûu
_ê@e gòlû _ûAñ aýaiÚû Keò[ôùfö BgßeP¦â Mâûce _âû[còK aò\ýûkdùe Zûue gòlû @ûe¸ Keò[ôùfö ùi
@Zý« aê¡òcû^ [ôùf Gaõ ~ûjû[ùe _Xÿê[ôùf, ùKùaùjùf bêfê ^ [ôùfö Zûue gòlKcûù^ _ìaðû^êcû^
Keò[ôùf ù~ gògê BgßeP¦â \òù^ bûeZe RùY cjû^þ aýqò ùjùaö
(L) AõeûRú @^êùz\ :
Our school was closed yesterday, 2nd October. Mahatma Gandhi, the father of the
nation, was born on this day at Kathiawad town of Porbandar. He fought for the rights of
Indians in South Africa. Truth and non-violence were the ideals of his life. He never
compromised with injustice. So he is regarded as a worshipper of truth.

IWÿò@û @^êaû\ :
MZ Kûfò @ùKÖûae \êAZûeòLùe @ûc aò\ýûkd a¦ [ôfûö Gjò\^ò RûZòe R^K cjûZàûMû§ú ù_ûea¦ee
KûVò@ûIßûWÿ ijeùe R^àMâjY Keò[ôùfö ùi \lòY @û`âòKûùe bûeZúdcû^ue @]ôKûe _ûAñ fXÿò[ôùfö
iZý I @jòõiû Zûu Rúa^e @û\gð [ôfûö ùi ùKùaùjùf @^ýûd ijòZ iûfòiþ Keò ^ [ôùfö ùZYê ùi
iZýe C_ûiK eìù_ i¹û^òZ jê@«òö
(M) AõeûRú @^êùz\ :
People of different religions live in India. There is unity among different communities.
Secularism has been mentioned in the Indian constitution. So we should not quarrel among
one another in the name of religion. Gandhi, the pioneer of Indian freedom movement, was
a secular statesman. We should follow his footprints.

IWÿò@û @^êaû\ :
bûeZùe aòbò^Ü ]cðe ùfûùK aûi Ke«òö aòbò^Ü iõ_â\ûd c¤ùe iõjZò ejòQòö bûeZúd i´ò]û^ùe
]cð^òeù_lZûe CùfäL ejò@Qòö ùZYê ]cð^ûcùe @ûùc ^òR ^òR bòZùe Kkj Keòaû CPòZ ^êùjñö
bûeZúd Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^e @Mâ\ìZ Mû§ú RùY ]cð^òeù_l eûÁâ^ûdK [ôùfö @ûù¸cûù^ Zûu _\ûu
@^êieY Keòaû CPòZö

[ 49 ]
(N) AõeûRú @^êùz\ :
Diwali is the festival of lights. The people all over India observe this festival. It is said
that the people of Ayodhya observed this festival commemorating the return of Ramachandra
to Ayodhya. So it is the festival of conquest of justice over injustice. We celebrate Diwali in
our houses with pomp and ceremony.

IWÿò@û @^êaû\ :
\ú_ûakò ùjCQò @ûùfûKe _aðö Gjò _aðKê bûeZe iaêiÚû^ùe ùfûKcûù^ _ûk^ Ke«òö Kêjû~ûG
ù~ @ù~û¤ûe ùfûKcûù^ eûcP¦âue @ù~û¤ûKê _âZýûað^ Keòaûe iàûeKúeìù_ Gjò _aðKê _ûk^ Keò[ùô fö
ùZYê Gjû ùjCQò @^ýûd C_ùe ^ýûde aòRd_aðö @ûùc @ûce Nùe \ú_ûakòKê Lêaþ RûKRcKùe
(@ûWÿ´e ijKûùe) _ûk^ Keêö
(O) AõeûRú @^êùz\ :
The National Flag of India is the symbol of our national unity. It is the soul of people of
India. Every Indian must understand the significance of the colours of flag. Each colour has
its meaning. The saffron colour represents sacrifice, the white colour purity and simplicity
while the green colour suggests creative energy. The wheel denotes progress.

IWÿò@û @^êaû\ :
bûeZe RûZúd _ZûKû @ûce RûZúd GKZûe _âZúKö Gjû bûeZúdcû^ue @ûZàû @ùUö _âùZýK
bûeZúd, _ZûKûe ewMêWÿòKe Zû_ô~ðý aêSòaû CPòZö _âZò ewe @[ð ejòQòö Kêuêcew ZýûMe _âZò^ò]ßZß
Kùe, ]kûew _aòZâZû I iekZûe, iaêRew iRð^ûcôK gqòe iìP^û \òGö PKâ _âMZòKê iìPòZ Kùeö
(P) AõeûRú @^êùz\ :
Time waits for none. He who makes best use of time, prospers. But those who waste
their time in vain, suffer from poverty and starvation. Idleness is a great foe of human life.
Hence we should attend to our duties and responsibilities in time. Some people are very
lazy. They never work in time. So they suffer a lot in life.

IWÿò@û @^êaû\ :

[ 50 ]
 icd KûjûKê @ù_lû Kùe ^ûjóö ~òG icde iùaðûZþKéÁ C_ù~ûM Kùe, ùi C^ÜZò Kùeö Kò«ê
ù~Cñcûù^ aé[ûùe icd ^Á Ke«ò, ùicûù^ @^ûjûe I \ûeò\âý ùbûM Ke«òö @ûkiý c^êhý Rúa^e GK
aWÿ gZîö ùZYê @ûùc @ûce Kðaý Gaõ \ûdòZß VòKþ icdùe Keòaû CPòZö KòQò ùfûK bûeò @kiê@ûö
ùicûù^ ùKùaùjùf VòKþ icdùe Kûc Ke«ò ^ûjóö ùZYê ùicûù^ Rúa^ùe ùagò \êüL _û@û«òö
(Q) AõeûRú Kù[û_K[^ :
Teacher – Mama, has father come home ?

Mama – No, he has got a lot of work in the office.

Teacher – Where is he working now ?

Mama – At Mahavir Chhak.

Teacher – Inform me when he comes home.

Mama – Yes, Sir.

Teacher – How did you perform in the examination ?

Mama – Not, so well.

Teacher – Read mindfully and try to do well.

IWÿò@û @^êaû\ :
gòlK – cûcû, aû_û NeKê @ûiòùfYò?
cûcû – ^û, Zûue @`òiþùe ajêZ Kûc @Qòö
gòlK – Gùa ùi ùKCñVûùe Kû~ðý Keê@Q«ò ?
cûcû – cjûaúe QKVûùeö
gòlK – ùi NeKê @ûiòùf ùcûùZ Lae ù\aö
cûcû – jñ, cjûgdö / jñ @ûmûö
gòlK – Zêùc _eúlûùe Kò_eò KeòQ?
cûcû – ùiùZ bf ^êùjñö
gòlK – c^ù\A _Xÿ Gaõ bf KeòaûKê ùPÁû Keö

[ 51 ]
 _âgÜûakú
IWÿò@ûùe @^êaû\ Ke :
1. Several persons hold the prestigious position of the Prime Minister of India. Lal
Bahadur Shastri was one of these Prime Ministers. He was different in some ways from
other Prime Ministers. He belonged to a very poor family. When he was a school boy he
used to cross the river by swimming because he was too poor to pay to the boatman. Do
you know he was born the same day as Gandhiji i.e. on 2nd October.
2. Indian culture and family traditions give great importance and respect to the aged and
the parents. In our society they are very much respected. Young people very much like to
help and serve them. In Indian Mythology also, the aged and parents are given a high place.
3. Rahul – Amit, have you brought my Notebook ?
Amit – Sorry, I haven’t.
Rahul – Please go and bring it now.
Amit – Can’t I do so tomorrow ?
Rahul – No, I’ve to show it to my teacher today.

[ 52 ]
_c @¤ûd
Q¦ I @kuûe
5.1.Q¦ :
_\ý aû KaòZû eP^ûùe GK ^òŸðòÁ ^òdc aû ùg÷kúKê Q¦ Kêjû~ûGö Gjû KaòZûKê MZògúk
KeûA[ûGö ùZYê GjûKê _\ýeP^ûe ùa÷gòÁý bûaùe aòPûe Keû~ûGö ùMûUòG ùMûUòG ^òŸðòÁ Q¦ùe
ePòZ ùjûA[ôaûeê _âûPú^ _\ý aû KaòZûKê Qû¦ c¤ Kj«òö
Q¦ iû]ûeYZü \êA_âKûeö
(K) còZâûle, (L) @còZâûle
còZâûle Q¦ Zò^òbûMùe aòbqö
(K) _ì‰ð còZâûle, (L) @_ì‰ð còZâûle, (M) GKû«e còZâûleö
_\ → ù~ ùKøYiò KaòZû ùKùZMêWÿòG _\ùe aòbqö
C\ûjeY-(K) Mû§ûeú ù\fû R^^ú _âûYe
iêcjZ _eòPd,
@le ùjC _êYý RMùZ
]cðe ùjC Rdö (ùMûUòG _\)
(L) KcðKhY ù\jiùj
@eùYý @RMe _âûùd ûû (ùMûUòG _\)
GZ\þaýZúZ GK_\ú lê\â KaòZû c¤ @Qòö
C\ûjeY-(K) ( Kê@ûñZûeû )
ieM ^Be _eûPú ZêVùe
_âbûZ iò^û^ iûeò,
Méùj Pùk Chû GA _\ê@ñUò
ieûùM Mbûùe cûeòö
(L) ( Seûùg`ûkò )
ùKCñ ù\aZûe lYòK @ûgòh
gêbâ _ûLêWÿû ]eò,
iê¦e GA geZ iKûùk
bìZùk _Wÿòfê Seòö

[ 53 ]
 _û\ → _\e _âùZýK _õqòKê _û\ Kj«òö _âZò_\ùe \êA aû ZùZû$]ôK _û\[ûGö
~Zò → Q¦e ^òdc @^êiûùe ePòZ ùjûA[ôaû _\ýKê Mû^ aû @ûaéò Kfûùaùk _âùZýK _û\e
^òŸðòÁ @le C_ùe aògâûc ù^aûKê jêGö Gjò aògâûc aû gßûiNûZKê ~Zò aû ~Zò_ûZ Kj«òö
aòbò^Ü Q¦ @^êiûùe _\, _û\, ~Zò bò^Ü bò^Üö GVûùe ùKùZK Q¦ I ~Zò_ûZ C_ùe @ûùfûP^û
Keû~ûCQòö
5.1.1. \ûŠòaé aû Q¦ :-
Gjûe \êAUò _û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _âùZýK _û\e @leiõLýû icû^ ^êùjñö ùZYê ^òŸòðÁ bûaùe
~Zò_ûZ jêG^ûjñò Kò«ê ùaûfòfûùaùk MûdK Êef´ûA ^òR iêaò]û @^êiûùe aògâûc ^ò@«òö
IWÿ@ò û iûjòZýùe ùKùZK _âûPú^Kûaý Gjò \ûŠòaé ùe ePòZ ùjûAQòö iûekû\ûiu ‘cjûbûeZ’,
akeûc \ûiu ‘\ûŠòeûcûdY’, ùP÷Z^ý\ûiu ‘aò¾êMbð _êeûY’ AZýû\ò Gjò Q¦ùe ùfLûö
C\ûjeY - (K) ùd[ê @^«ùe ù\âûùY aò\ýû_êZâ« jKûeò
aûaê Zêù¸ ~û@ùe céMdû a^ ùjeòö (iûekû cjûbûeZ)
(L) G[ê @^«ùe ùMû _ûaðZú ù\aú gêY
cûfýa« _aðùZ ejòùf eNêeûYö (\ûŠò eûcûdY)
5.1.2. bûMaZaûYú aû Mê{eú :-
Kaò RM^Üû[ \ûiu bûMaZ Gjò Q¦ùe ePòZö Gjûe \êA_û\ùe ùMûUòG _\jêGö
_âZò_û\e @le iõLýû ^@ö ùZYê GjûKê ^aûleúaé aû ^aûleúQ¦ c¤ Kêjû~ûGö
_âZò_û\e ZéZúd, _c I ùgh @le C_ùe ~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY - (K) _âûYúe' bf' c¦aûYú'ö
ceY' Kûùk' Zûjû RûYò'öû
(L) @céZ' aò^'d aP^'ö
Kjò ùZû'hòa' _âûYúc^'öû
(bûMaZ - RM^Üû[ \ûi)
5.1.3. ^UaûYú aû aòbûiùK\ûe :-
G[ôùe \êAUò _û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _âZòUò _û\e @le iõLýû aûeö _û\e ZéZúd,
hÂ, ^ac Gaõ ùgh @le iõLýû C_ùe ~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY- C}k'-Kckû'-aòkûi'-\úNòðKû'
ceûk'-cûkò^ú'-^úkû´ê'-PòfòKû' ûû
(PòfòKû - eû]û^û[ eûd)

[ 54 ]
5.1.4. ùPûLô :-
Gjûe Pûeò_û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _â[c \êAUò _û\ùe @YZòegò Uò ùfLûGñ @le[ûGö
ZéZúd_û\ùe ^@Uò@le Gaõ PZê[ð_û\ùe ùZeUò @le [ûGö _â[c_û\ \êAUòe hÂ, @Ác,
PZêŸðg, ùhûWÿg, \ßûaòõg, PZêaðòõg Gaõ ùgh@leùe ~Zòò_ûZjêGö ZéZúd_û\e h I
ùgh@leùe Gaõ PZê[ð _û\e hÂ, @Ác I ùgh @leùe ~Zò_ûZ jêGö
~Zò_ûZ cù^eLòaûe ijR C_ûd-
1c I 2d _û\ → 6+2 + 6+2 + 6 +2 + 5
3d _û\ → 6+3
4[ð _û\ → 6+2+5
C\ûjeY– Zêjò cû’ R^c' bìcò' _aòZâ bûeZ' bìcò'
ùZûje i«û^' @ûù¸' @Uêñ ieùa' ;
ùZûe gâúPeY' ùiaû' _ûAñ c^_âûY' ù\aû'
MûAaû ùZûje' ^ûc' @û^¦ eùa'ö
ùZû @û^ù¦ ùjûA'aû iêLú',
Kû¦òaû \êüLùe' ùZûe' ùjûAY \êüLú'ö
(R^àbìcò – c]êiì\^ eûI)
5.1.5. awkûgâú :-
G eP^ûùe ùMûUòG _\ ùjCQò \êA_û\ aògòÁö _âùZýK _û\e @le iõLýû ùKûWÿòGö
_â[c Gaõ \ßòZúd _û\e hÂ, \ßû\g, @Áû\g Gaõ ùgh @le C_ùe ~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY– cû@û cû@û ùaûfò' ùKùZ cêñ ùLûRòfò'
cû@ûKê _ûAfò' ^ûjó'
bûA bûA ùaûfò' ùKùZ cêñ WûKòfò'
^ ù\ùf Ce' ùKjò'ö
(i«û^e Cqò - c]êiì\^ \ûi)
5.1.6. gueûbeY :–
Gjûe Pûeò_û\ùe ùMûUòG _\ jêGö _â[c, \ßòZúd I PZê[ð _âùZýK _û\e @le iõLýû
PC\ö ZéZúd _û\e @le iõLýû @ûVö _â[c, \ßòZúd, PZê[ð _û\e @Ác, GKû\g, Gaõ
ùgh @le C_ùe ~Zò_ûZ ùjC[ôôaûùaùk ZéZúd_û\e \ßòZúd, h Gaõ ùgh @le C_ùe
~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY– ùj @û^¦cd ùKûUò'- bêa^' _ûkK',

[ 55 ]
 @]c @lc cêjó' @ùaû]' aûkK,
mû^'-\ûZû bM'aû^,
\ò@ ùcûùZ gêbaê¡ò' \ò@\ò'aý mû^'ö
(Éa-c]êiì\^ eûI)
5.1.7. eûcùKeú :–
\êA _û\ùe ùMûUòG _\ö _âZò_û\ùe 16Uò @leö ^ac, GKû\g I ùhûWÿg @leùe
~Zò_ûZ jêGö
C\ûjeY- KkûKùkae KjÜûA' iùw' ùeûjòYúiêZ'
Ke«ò c[êeû aòRùd' \ûùŠ' ù\L iwûZ' ûû
_âgÜûakú
1. Q¦ KûjûKê Kj«ò ?
2. ~Zò_ûZ KûjûKê Kêjû~ûG ?
3. _âûPú^ KûaýKê Qû¦Kûaý KûjóKò Kêjû~ûG ?
4. _û\ KûjûKê Kj«ò ?
5. Q¦Kê iû]ûeYZü ùKùZ bûMùe aòbq Keû~ûG ?
6. còZâûle Q¦ ùKùZ bûMùe aòbq?
7. RM^Üû[ \ûiu bûMaZ ùKCñ Q¦ùe fòLòZ ?
8. ùPûLô Q¦e flY ùfLô ùMûUòG C\ûjeY \ò@ö
9. iûekû\ûiu cjûbûeZ ùKCñ aéùe ePòZ ?
10. ^òcÜfòLòZ _\ýûõgMêWÿòKe flY ^òùŸðg_ìaðK ‘Q¦’e ^ûcùfLö
(K) lcûiûMe _úZaûi û
lcòùf akeûc \ûi ûû
(L) ùUû_ò ùUû_ò ùMû_úP¦^ cŠòQ«ò Kò iùR,
ùUKò aûùe Pûjñû c[êeû \ûùŠ ùMûaò¦ aòùR ûû
(M) cwùk @Afû Chû, aòKP eûRúa \égû,
Rû^Kú \gð^ Zéhû jé\ùd ajò,
Ke_fäùa ^újûe - cêqû ]eò C_jûe,
iZúu aûi-aûjûe _âûwùY ejò,
KkKY× KùY× Kjòfû,
‘\eg^ \ò@ iZò, eûZò_ûjòfû’ ûû

[ 56 ]
5.2. @kuûe :
iûjòZýKê iei, iê¦e I ecYúd KeòaûKê ù~Cñ ùiø¦~ðýa¡ðK C_û\û^ @ûagýK
jêG, ZûjûKê @kuûe Kêjû~ûGö Gjû aûKýe ùgûbû aé¡ò Kùeö _ûVK _âûYKê @ûùcû\òZ
Kùeö aÉêZü @kuûe (ùiø¦~ðýZß) ùjCQò iûjòZýe ùa÷gòÁýö ZŸßûeû Kûaý KaòZû ecYúd
ùjûA[ûGö
Kûaýe @kuûeKê cêLýZü \êAbûMùe aòbq Keû~ûGö ~[û– g±ûkuûe I
@[ðûkuûeö ~ûjû\ßûeû g± iei, iê¦e I gîZòc]êe jêG ZûjûKê g±ûkuûe Kêjû~ûGö ~[û–
~cK, @^ê_âûi, ùgæh _âbéZòö
~ûjû\ßûeû @[ð ecYúd I PòûKhðK jêG ZûjûKê @[ðûkuûe Kêjû~ûGö C_cû, CZþù_âlû,
eì_K, aýZòùeK _âbéZò @[ðûkuûeö
g±ûkuûe :
5.2.1. @^ê_ûâ i :
_\c¤ùe GK aû GKû]ôK aý¬^a‰ð aûe´ûe CyûeòZ ùjùf ZûjûKê @^ê_âûi
@kuûe Kêjû~ûGö C\ûjeY :–
(K) “C}k-Kckû-aòkûi-\úNòðKû
ceûk-cûkò^ú-^úkû´ê-PòfòKû” ûû
(PòfòKû - eû]û^û[ eûd)
G \êAUò _û\ùe ‘K’ ‘k’ Gaõ ‘c’e aûe´ûe @ûaéò NUòQòö
(L) ù\Lò ^a KûkòKû aKûkòKû cûkòKû
@ûkò KûkòKû Kû«iàeò,
elû ùKcù« Keò Keòaû cKeú–
MZòKò Gc« aòPûeò,
(fûaYýaZú - Cù_¦âb¬)
GVûùe ‘K’ ‘k’ Gaõ ‘e’ aý¬^a‰ðe aûe´ûe _âùdûM ùjûAQòö
(M) “ùcû Kìùk Pûkò PeY Keòaê cû’ aòPeY
aý_ù\ùg aòZeòY @ceKû«ò,
Zû’ fbò a^_û\_ eûRò ùjûA \_\_
ajòùa @ce \_ð aòjòùa gû«ò,
_fäùa _ûUk gýûck,
eêPòe eêPò ejòa Pòe ^òcðk û”
(Z_Êò^ú - Mwû]e ùcùje)

[ 57 ]
 GVûùe _â[c I \ßZò úd _û\ùe - K, P, e Gaõ _ - aý¬^ a‰ðcû^ue ajêaûe @ûaéò
NUòQòö ZéZúd _û\ùe ‘_’, ‘k’ Gaõ PZê[ð _û\ùe ‘e’ Gaõ ‘P’e c¤ GKû]ôKaûe @ûaéò
NUòQòö
Gjò @^ê_âûi @kuûe c¤ùe aòbò^Ü aòbûM @Qòö ~[û– aéýû^ê_âûi, ùQKû^ê_âûi,
@û\ý_âû«ýû^ê_âûi, @«ýû^ê_âûi AZýû\òö
5.2.2. ~cK :
bò^Üû[ðùaû]K GK_âKûe g±e aûe´ûe @ûaéòKê ~cK @kuûe Kêjû~ûGö
C\ûjeY– (K) ù\Lùe ^kò^ò ! ^kò^ú ^kò^úùe _ìeòZ
bâc«ò bâcùe bâcùe bâcùe G ùgûbòZö
(fûaYýaZú - Cù_¦âb¬)
_â[c _û\ùe [ôaû ^kò^ò GK iù´û]^_\ö (_\àò^ú RûZúdû iê¦eú ecYú)ö \ßòZúd
‘^kò^ú’e @[ð _êÃeòYú Gaõ ZéZúd ‘^kò^ú’e @[ð _\àö ùijò_eò \ßòZúd _û\ùe _â[c
‘bâcùe’ @[ð bâcecûù^k \ßZò úd ‘bâcùe’ @[ð bêfùe (aòbûâ «òùe) Gaõ ZéZúd ‘bâcùe’ @[ð
bCñeúùeö
C\ûjeY– (L) aeRúa eùi ù\A cû^i
aeRò aeùh @ùc¤ Mâûi
(RMùZ ùKak - akù\a e[)
_â[c _û\ùe ‘aeRúa’ (ùgâ _gê)e @[ð MûB ; Zûjûe ei ùjfû lúeö ‘aeRúaei’e
iûcMâòK @[ð MûBlúeö \ßòZúd _û\ùe ‘aeRò’e @[ð ZýûMKeò (aRð^ Keò) Gaõ ‘aeùh’ @[ð
ahðK~ûGö @[ðûZþ ahðK~ûG aRð^ Keòö
C\ûjeY– (M) @jòcKe Zû_^ûùg ùgûbû iûei PùKâ
@jòcKe Zû_^ûùg ùgûbû iûei PùKâ ûû (fûaYýaZú)
@le \éÁòeê ù\Lòùf Cbd_û\ùe GKû a‰ðcû^ ejò@Qòö Kò«ê @[ð \éÁòeê g±cû^ue
bò^ÜZû RYû~ûGö \êA _Oþqò CyûeYùe icû^ö
_â[c _û\ - @jò → iû_, cKe → Kê¸úe,
Zû_ → \êüL, iûei → _\à, PùKâ - icìjùeö
\ßòZúd _û\ - @jòcKe → iì~ðý, Zû_ → ChàZû, iûei → jõi
PùKâ → PKâaûKû\òùe / cŠkúùe
Gjò ~cK @kuûe _â]û^Zü _û _âKûee, ~[û- @û\ý~cK, c¤~cK, _âû«~cK, cûk~cK Gaõ
iað~cKö

[ 58 ]
5.2.3. ùgæh :
ù~CñVûùe ùMûUòG g± \êA aû Zjóeê @]ôK bò^Üû[ð _âKûg Kùe, ùiVûùe ùgæh @kuûe
jêGö ù~Cñ g± GKû]ôK @[ð _âKûg Keê[ûG, ZûjûKê gæòÁ_\ Kêjû~ûGö
ùgæh @kuûe Zò^ò_âKûe ; ~[û- @bwùgæh, ibwùgæh I bwûbw ùgæhö ù~CñVûùe
g±Kê ^bûwò bò^Ü bò^Ü @[ð Keû~ûG, (g± @LŠòZ ejò GKû]ôK @[ð _âKûg Kùf) ùiVûùe
@bw ùgæh, ù~CñVûùe g±Kê bûwò bò^Üû[ð Keû~ûG @[ðûZþ g± LŠòZ ùjûA bò^Üû[ð _âKûg
Kùe, ùiVûùe ibw ùgæh jêGö ù~CñVûùe @bw I ibw Cbùd ejò[û«ò, ùi iÚkùe
bwûbw ùgæh aû ibwûbw ùgæhjêGö
C\ûjeY- aûaê ^ûKgòeú\û^ ù~ûMý ù~ûhûKê
aòje Kû^^ Ke @ûfòw^Kêö
(ùa÷ù\júg aòkûi - Cù_¦âb¬)
GVûùe _â[c _û\ùe [ôaû ‘^ûKgòeú’ Gaõ ‘\û^’ _\\êAUò gæòÁ_\ö Gjò _\\êAUò @bw eìù_
\êAUò bò^Ü @[ð _âKûg KeêQòö _â[c @[ðùe - ^ûKgòeú → ÊMðiµ\ (Hgß~ðý)
[ ^ûK → ÊMð, gòeú → Hgß~ðý / iµ\ ]
Gaõ \û^ → \û^ù\aû (_â\û^Keòaû)
\ßòZúd @[ðùe - ^ûKgòeú = ^ûKe ùiø¦~ðý Gaõ \û^ @[ð ùQ\^ Keòaû [ \û → ù\aû I KûUòaû
@[ðùe _â~êRý ] Cq _\\êAUò LŠòZ ^ùjûA bò^Übò^Ü @[ð _âKûg Keê[ôaûeê Gjû @bw ùgæhö
\ßZò úd _û\ùe ‘aòje Kû^^’ @[ð Kû^^ùe (a^ùe) ‘aòjûe Ke’ (bâcY Ke) Z[û ‘@ûfòw^
Ke’ aêSûCQòö
\ßòZúd @[ðùe ‘aò’ je (aòùgh bûaùe jeY Ke) ‘Kû^’ I ‘^ Ke’ @ûfòw^Kê aêSûCQòö GVûùe
‘aòje’ @[ð ùQ\^Keö [ Kû^Kê ùQ\^ Ke I @ûfòw^Kê ^ Ke ] ‘Kû^^’ _\Uò LŠòZ ùjaû\ßûeû
[Kû^-^] bò^Üû[ð _âKûg _ûCQòö ùZYê Gjû ibw ùgæhö
icMâ _\Uòùe @bw I ibw ùgæh[ôaûeê GjûKê bwûbw ùgæh aû ibwûbw ùgæh Kêjû~ûGö
@[ðûkuûe :
5.2.4. C_cû :
ù~Cñ aûKýùe C_cû^, C_ùcd icû^]cð aògòÁ ùjûA[û«ò I ùicû^u c¤ùe [ôaû
iû\égý (_eò, Zêfý, i\ég, ù~ùjÜ, ù~i^, ieò, ~[û _âbéZò) iû]ûeYùaû]K g±\ßûeû @bòjòZ
ùjûA[ûG, ùiVûùe C_cû @kuûe jêGö
~ûjûKê Zêk^û \ò@û~ûA[ûG ZûjûKê C_ùcd Kêjû~ûGö ~[û- cêL P¦â_eò iê¦eö
GVûùe cêLKê P¦âijòZ Zêk^û Keû~ûA[ôaûeê ‘cêL’ C_ùcdö ~ûjûijòZ Zêk^û Keû~ûG Zûjû

[ 59 ]
 C_cû^ö iû]ûeYZü _âKéZòe ùiø¦~ðýaòba Kò´û @]ôK-MêYaògòÁ aÉêKê C_cû^ bûùa MâjY
Keû~ûGö GVûùe ‘P¦â’ ajêMêYaògòÁ ùjûA[ôaûeê C_cû^ö
C_ùcd I C_cû^Kê ù~Cñ iû]ûeY MêY ùjZê Zêk^û Keû~ûG ZûjûKê iû]ûeY ]cð
Kj«òö C_efòLôZ aûKýùe cêL I P¦âe iû]ûeY MêY ùjCQò ùiø¦~ðýö
C_ùcd I C_cû^ c¤ùe [ôaû iû]ûeY ]cðKê g± iõù~ûM Kùe @[aû ùicû^u
iû\égýKê _âKûg Kùe, ZûjûKê C_cûaûPK g± Kêjû~ûGö _eò, ù~ùjÜ, ~[û, i\ég, Zêfý,
ù~i^ _âbéZò C_cûaûPK g±ö
C\ûjeY– (K) LŠ LŠ ]kû ùcN iê^úk @´ùe,
bûiA ùaûAZ ~[û ^úk icê\âùeö
(geZ - bqKaò c]êiì\^ eûI)
GVûùe C_ùcd = iê^úk @´ùe (@ûKûgùe), ]kû ùcN
C_cû^ → ^úk icê\âùe bûiê[ôaû ùaûAZ
iû]ûeY ]cð → bûiòaû
C_cûaûPK g± → ~[û
(L) cògò~ûG ~[û _âbûZú Zûeû eaò KòeùY,
cògò~ûG ~[û Rúaûcôû _ecûcôû PeùY,
cògò~ûG ~[û P_kû ^úk Rk\ @ùw,
cògòMfû Z[û @akû ùijò ^úk Zeùwö
(P¦âbûMû - eû]û^û[ eûd)
GVûùe C_ùcd - @akû (P¦âbûMû)
C_cû^ - _âbûZú Zûeû, Rúaûcôû, P_kû
iû]ûeY ]cð - fú^ùjaû, cògò~òaû
C_cûaûPK g± - ~[û, Z[û
Gjò _\ùe ùMûUòG C_ùcd _ûAñ Zòù^ûUò C_cû^ ejòQòö Gjû cûùkû_cûe C\ûjeYö
5.2.5. CZþù_âlû :
_âKéZ aÉêùe (C_ùcdùe) @_âKéZ aÉê (C_cû^)e i¸ûa^û aû ZKðYû KeûMùf
CZþù_âlû @kuûe jêGö Gjò @kuûeùe ‘Kò, iùZKò, iò^û, iùZ, @aû, Kòaû, aû, ùaûù]
_âbéZò CZþù_âlûaûPK g± aýajéZ ùjûA[ûGö
C\ûjeY- (K) ùgßZûw PùXÿA Mêjû icê\þMZ,
^úeùb\ò Kòaû CùV HeûaZö
(PòfòKû - eû]û^û[ eûd)

[ 60 ]
5.2.6. eì_K :
C_cû^ I C_ùcd c¤ùe @ùb\ KÌòZ / K[ôZ ùjùf Gaõ C_ùcdùe C_cû^e
@ûùeû_ ùjùf eì_K @kuûe jêGö
C_cûkuûeùe C_cû^ C_ùcd Cbde iû\égý a‰ð^û Keû~ûA[ûGö eì_K @kuûeùe
C_cû^ I C_ùcde @ùb\ KÌ^û Keû~ûA[ûGö
C\ûjeY- (K) \eò\âZû-_u_ì‰ð ùcû Rúa^-ie,
R¬ûk-Rk\-Rùk @ûaòk C\eö
[ Z_Êò^ú - Mwû]e ùcùje ]
Gjò _\ùe ‘\eò\âZû’ùe ‘_u’e @ûùeû_Y ùjZê ‘Rúa^’ I ‘R¬ûk’ùe ~[ûKâùc
‘ie’, ‘Rk\-Rk’e @ûùeû_ Keû~ûAQòö
C\ûjeY- (L) KaòZû a^òZû Kaò Zû’_òZû
Kjòaû ùfûK Zû’e C_cûZû
Kùf ZûKê ùbûM eiòK ù^Zû
ùKùZùjñ @aû ejA ù~ûMýZû
KêcZò Mê@ñûe
ùKak aAcûZâ bûA Zû’e ûû
[ eiKùfäûk - \ú^Ké¾ \ûi ]
GVûùe KaòZû Vûùe a^òZû, KaòuVûùe _òZû, Kjòaû ùfûKVûùe C_cûZû, Mê@ûñeVûùe
ùa÷cûùZâd bûAe @ûùeû_ Keû~ûA@Qòö
C\ûjeY-(M) Kkêh-_ùu cêjó ùKùWÿ ckò^,
ùKcù« ieò ùZûe ùjaò ^kò^ !
[ _\à - bqKaò c]êiì\^ ]
GVûùe Kkêh I _u c¤ùe @ùb\ KÌ^û Keû~ûAQò Gaõ Kkêh ~ûjû _u Zûjû ùaûfò
Kêjû~ûAQòö @[ðûZþ Kkêh I _u c¤ùe ùKøYiò ùb\^ûjó - \êùjñ GK aÉê ùaûfò KÌ^û
Keû~ûAQòö

[ 61 ]
 _âgÜûakú
1. @kuûe KûjûKê Kêjû~ûG ?
2. iûjòZýùe @kuûe ùKùZ _âKûee I K’Y K’Y ?
3. aý¬^ a‰ðe aûe´ûe _âùdûMùe ùKCñ @kuûe jêG ?
4. C_cû^ KûjûKê Kj«ò ?
5. C_ùcd KûjûKê Kj«ò ?
6. C_cûaûPK g±e Zòù^ûUò C\ûjeY \ò@ö
7. ‘RûZòù_âc-ajÜò _âRßkòZ Ke’ - KaòZûõgùe ùeLûuòZ _\MêWÿòKùe ùKCñ @kuûe _â~êq ?
8. “ùl_Yò ùl_ùY ùZûjeò ifòùk,
júeKe C› CVòfû ifúùk ûû” – G[ôùe ùKCñ @kuûe _â~êq ?
9. “_âùPZû, _âaûk _âûiû\e eêPò,
^úk ^úeê @aû `êUò aûjûeêPò ûû”
Gjò _\Uòùe ùKCñ @kuûe ejòQò ? GVûùe ‘@aû’ Kò _âKûe _\?
10. ùMûUòG C_cû @kuûeùe iû]ûeY ]cðaûPK _\ \gðû@ö
11. “ù\Lò ^a KûkòKû aKûkòKû cûkòKû
@ûkò KûkòKûKû« iàeò ûû” G[ôùe ùKCñ @kuûe @Qò ?
12. “Kúðò iCeb Mfû \òùM \òùM bûiò” - GVûùe KòG C_ùcd I KòG C_cû^ PòjÜû@ö
13. a§^ú c¤eê VòKþ Ce aûQò gì^ýiÚû^ _ìeY Keö
(K) ~ûjûKê Zêk^û \ò@û~ûG ZûKê _____Kj«òö
(C_ùcd, C_cûaûPK g±, C_cû^)
(L) bò^Üû[ðùaû]K GK _âKûe g±e aûe´ûe @ûaéòKê _____ @kuûe Kêjû~ûGö
(@^ê_âûi, ùgæh, ~cK)
(M) ù~CñVûùe ùMûUòG g± \êA aû Zjóeê @]ôK bò^Ü @[ð _âKûg Kùe ùiVûùe _____ @kuûe
jêGö
(~cK, ùgæh, C_cû)
14. (K) eì_K @kuûee flY ^òùŸðg _ìaðK C\ûjeY \ò@ö
(L) @^ê_âûi @kuûe KûjûKê Kj«ò ? C\ûjeY ù\A aêSû@ö
(M) ùgæh @kuûee ùMûUòG C\ûjeY ù\A aêSû@ö
v v v

[ 62 ]
h @¤ûd
ùKak @býûi ^òcù« CŸòÁ

Z[ýbòòK aòaeYú

6.1. _ûVKcû^ue @ûMâj iéÁò Keòaû ^òcò @ûRòKûfò @ù^K i´û\]cðú iûjòZý I iûjòZýûgâòZ i´û\
_âKûgòZ ùjCQòö GjûKê Z[ýbòòK aòaeYú aû `òPe Kêjû~ûGö ùKøYiò GK Z[ý C_ùe @û]ûeòZ iûcûRòK
PkYò, iûõÄéZòK aòhd, @^êÂû^, _âûKéZòK _eòùag, @û¤ûcôòK _eòùag, ÊûiÚý AZýûû\ò iµ§úd NUYû Gjûe
_eòiebêq ùjûA_ûùeö
Z[ýbòòK aòaeYúe aòùghZß :
1. Gjû ~êM_Zþ i´û\ I iûjòZý _ûVe @û^¦ ù\A[ûGö
2. aòaeYú _ûVK c^ùe @ûMâj iéÁòKùeö
3. Z[ýMêWÿòKe _ìaðû_e I @^ýû^ý @û^êhwòK NUYû GKZâ _âKûg Keò_ûùeö
4. ewú^ PòZâ aû KûUêð^ Reò@ûùe Z[ýMêWÿòKê @]ôK @ûKhðYúd Keû~ûA_ûùeö
5. iekbûhû, @ûKhðYúd I KkûcôK C_iÚû_^û Gjûe @û\e aé¡ò KeûGö
6. aòaeYú aðcû^ ij @ZúZ I @ZúZ ij aðcû^Kê Zêk^û Keòaûùe ijûdZû Kùeö
_âÉêZò ùKøgk :
i´û\ _âÉêZò, _âa§ fòL^ AZýû\ò bkò aòaeYú _âÉêZòe ÊZª Kkû ùKøgk ejòQòö ^òRe \lZûKê
ù^A ùfLK _âiw aûQò ùKCñ \òM C_ùe @ûùfûK_ûZ Keòùa _â[ùc Zû’e GK LiWÿû _âÉêZ Keòùaö @Zò
iekbûhûùe _âûd 100 eê 150Uò g± c¤ùe GjûKê ùfLòùaö
“@býûi aùk gògê ~[û,
gòLA Kâùc Kjò K[ûö”
@býûi akùe gògê K[û Kjòaû I Pûfò gòLòaû _eò QûZâúQûZâcûù^ @býûi Keò aòaeYú aû `òPe ùfLò
_ûeòùaö ^òcÜùe ùKùZK Z[ýbòòK aòaeYúe \éÁû« \ò@ûMfûö

[ 63 ]
 bìcò_êZâ
WûeCA^þu aòað^aû\ Kùj – ùRfòeê RkPe, CbdPe, iÚkPe @û\ò RúaiéÁò_ùe aû^eûKéZò
cYòhe Cna ùjfûö Zû’e KâùcûaòKûg ùjûA CfMÜ @ibý aY cYòh RûZ ùjùfö MQ ùKûeWÿùe Kò´û
_[eMê¶ûùe @û\òcû^a aûi Keê[ôùfö _eòaûe MV^ Keò iÚûdú aiZò iÚû_^ _ùe KéhòKê cYòh @û_ùYA
ù^fûö KéhòKû~ðý ùjfû cYòhe cêLý aéòö
cjûKûk ùiâûZùe cû^a ibýZû C^ÜZ ùjfûö Zûcâ, Kûõiý, ùaâû¬þ, ùføj @û\ò aòbò^Ü ~êM ù\A
ibýZû @ûùMA Pûfòfûö @û~ðý~êMùe Kcð @^êiûùe RûZò _â[û iéÁòùjfûö aâûjàY, lZâòd, ùa÷gý I gì\â: Gjò
PûeòRûZòeê aòbò^Ü C_RûZòe Cna ùjfûö ùKùZK ùiaûKûeú gì\â RûZòKê QûWÿòù\ùf @^ý icÉue Kéhòjó
cêLý aéò [ôfûö aâûjàYcûù^ _ìRû_ûV Kùf c¤ KéhòKcðKê QûWÿòùf ^ûjóö lZâòdcûù^ eûRýelûKeò @LŠ
bìiµòe cûfòK[ôùfö aûYòRý aýaiûd iûwKê KéhòKcð[ôfû ùa÷gýcû^ue _â]û^ RúaòKûö bìcòjú^
ùiaûKûeúcûù^ @^ý Rcòùe Pûh Kû~ðýùe ^ò~êq ùjûA RúaòKû C_ûRð^ Kùfö RûZò_â[û iéÁòùjaû ~êMVûeê
@ûRòe ^aý-ibý ~êM _~ðý« jRûe jRûe ahð @ZòKâû« ùjûA ~ûA[ôùf ùjñ KéhòKcð Gùa aò PûfòQòö
_âûPú^ _¡Zò \ìeùjûA C^ÜZ _¡Zòùe Zûjû _eòcûRòðZ ùjûAQòö aðcû^ ~êMùe aâûjàYe cêLý RúaòKû _ìRû
Kcð ^êùjñö eûRûcû^ue eûRý ^ûjó Kò ùicûù^ @ûC gûiK ^ûjû«òö aâûjàY Kò´û eûRû ^òRe aéò jeûA[ôùf
c¤ Rcò jeûA ^ûjû«òö eûRýjú^ eûRû I _ìRûKcð ejòZ aâûjàYcûù^ eûRùiaû (PûKòeò) Kò´û KéhòKcðKeò
RúaòKû ^òaðûj KeêQ«òö _ìaðe Phû_ê@ I @ûRòe Phû_ê@ c¤ùe `eK KòQò ^ûjóö _ìùað ùi ù~Cñ Kéhòaéò
Keê[ôfû Gùa c¤ ùiA aéò c[ûùe ùZûkò ]eòQòö
eûcûdY a‰ðZ eûRhðò R^K iê^û fwkùe bìcò KhðY Keò @ld ZéZúdû\ò^ bìcòùe _â[c aòj^
aêYê[ôùfö Zûu iùw _âRûcûù^ c¤ Rcò KhðY Keê[ôùfö eûRûùjûA c¤ R^K KéhòaéòKê QûWÿò ^ [ôùfö
K_òkaûÉêe eûRû gêù¡û\^ c¤ fwkùe bìcò KhðY Keê[ôaû K[û AZòjûiùe a‰ðòZö ùZùa aâûjàY ùjC
Kò lZâòd ùjC icùÉ cûUò cû@ûe i«û^ö KéhòKcð GK iûaðR^ú^ aéòö ùZYê icÉ cYòhRûZò ùjCQ«ò
bìcò_êZâö

ù\ûk~ûZâû
IWÿò@û K[^òKûùe – “aûecûiùe ùZe _aðö” Gjûe @[ð ùjfû cûi @^êiûùe _aðiõLýû @]ôKö
G_eò cûi ^ûjó ù~Cñcûiùe Kò _að _ùWÿ ^ûjóö EZêeûR ai« `û»ê^ I ùP÷Zâcûiùe eûRZß Keò[ûGö Gjò
EZêùe _âKéZòeûYú @_ìaðùgûbû aòcŠòZû jê@«òö gúZe _âùKû_ Kcò~ûGö \lòY \òMeê cé\ê ckdû^òk _âaûjòZ
jêGö ckd Ægðùe _gê_lúVûeê @ûe¸Keò RúaKêk jhðCfäûiùe cûZò CV«òö Kcð R¬ûkeê cêq ùjûA
ùfûKcûù^ ù\aù\aú _ìRû Keò @û^¦ C_ùbûM Ke«òö

[ 64 ]
 gòaeûZâò_ùe `û»ê^ _ì‰ðòcû Zò[ôùe IWÿògûùe Mâûùc Mâûùc ù\ûk~ûZâû _ûkòZ ùjûA[ûGö \ßû_e ~êMe
eû]ûKé¾u KûjûYúKê bòòKeò Gjò ù\ûk~ûZâûe iéÁò ö Gjû GK ewe _að ; `Mê (@aòe) cLû ùjûfò _að
@ùUö ùMû__êee icÉ ùMû_úùMû_ûk eû]ûKé¾u ùckùe _eÆe @aòe cLûcLò ùjC[ôùfö ew_ûYò
_òPKûeúùe bòðKeò _eÆeKê cûeê[ôùfö
`û»ê^ gêKæ GKû\gú Vûeê _ì‰ðòcû _~ðý« I iÚk aòùghùe ùP÷Zâ Ké¾ \gcú _~ðý« _¦e\ò^ ]eò
Gjò~ûZâû _ûkòZ ùjûA[ûGö aòùgh Keò `û»ê^ _ì‰òðcû \ò^ ~ûZâûe cjß ùagòö eû]ûKé¾uê aòcû^ùe aiûA
ùfûùK @aòe aû `Mê fMûA \ò@«òö ùfûKcûù^ _eÆeKê `Mê ùaûkò VûKêeuê aòcû^ùe aiûA ù\ûkcŠ_Kê
^ò@«òö aCk aûiÜûùe cjKò CVê[ôaû @û´ùZûUû c¤ùe ù\ûk~ûZâû _ûkòZ jêGö ùMû_ûk RûZòe ùfûKcû^ue
Gjû cêLý _aðö ùXûf, cjêeò, cé\w @û\ò aû\ýe cìzð^û _eòùagKê cêLeòZ Kùeö ùLûk, Sû¬ aRûA
Kúð^e Zûùk Zûùk ùMû_ûkcû^u ùaYê, gòwû^û\ I PòûKhðK aûWÿòùLk c¤ùe _Uê@ûe ~ûZâûcŠ_Kê
~ûGö ^ûP, MúZ, Kúð^ @û\ò cù^ûe¬^ Kû~ðýKâcùe eûZòUò @ZòaûjòZ ùjûA[ûGö _ê^½ _ì‰òðcû _e\ò^
ewùjûeò ùLkò ùfûKcûù^ @û^¦ C_ùbûM Keò[û«ò ö aûÉaùe ù\ûk~ûZâû GK cjû^ _eµeû @ùUö

_â]û^_ûU
_fäú Vûeê @ûe¸ Keò Ròfäû, eûRý, ù\g; aýû_K @[ðùe G icÉ @ûc R^àbìcòö GA R^àbìcò @ûc_ûAñ
ùKùZ aòf, aY, _ûjûWÿ _aðZ, ^\-^\ú, _â_ûZ-^òSðe, jâ\-iûMe @û\ò _âûKéZòK \égý beû iÚû^ iRûA
eLôQòö ùi iaêKê ù\Lô @ûùc @û^¦ùe @ûcôjeû ùjCö
@ûc IWÿògû eûRýe ù\aMWÿ GK lê\â Ròfäûö ù\aMWÿ ije ùjCQò Gjò Ròfäûe i\e cjKêcûö Gjò
ijee _âûd GK KòùfûcòUe \ìeùe ejòQò _â]û^_ûU _aðZö Zjóeê Seò @ûiê[ôaû SeYûeê iéÁò ùjûAQò @Zò
Cy _â]û^_ûU Rk_â_ûZö _â_ûZe C_ôò aòhdùe ùfûK _âPkòZ GK iê¦e KûjûYú ejòQòö
\ßû_e ~êMùe bMaû^ gâúKé¾u ù\jZýûM _ùe _ûŠacûù^ _eúlòZuê eûRýù\A ù\âø_\úuê iûwùe
]eò Zú[ðûU^ùe aûjûeòùfö _ìað icê\Kâ kì iÚ @KðùlZâùe iì~ýð ù\auê _ìRûKeò IWÿgò ûe aòb^ò Ü iÚû^ bâcYKùfö
_âûPú^ ùKûgk eûRýùe bâcY Kfûùaùk ùicûù^ Rk ^ _ûA ZéhûZêe ùjûA bMaû^ gâúKé¾uê iàeY
Kùfö bqa›k bMaû^ gâúKé¾ _ûŠau KÁ ijò ^ _ûeò ùKøùcû\Kú M\ûùe _â]û^_ûU _aðZKê _âjûe
Keò iûZUò KêŠ iéÁòKùfö M\û _âjûe g±ùe a^bìcò _âKµòZ ùjfûö _ûŠacûù^ g± gêYò PKòZ ùjùfö
iûZ KêŠeê Rk Seò _aðZùe GK _â_ûZ iéÁòKfûö ~ê]ôÂòe SûùWÿgße gòafòw iÚû_^ Keò ùijò Rkùe Zûuê
_âZòÂû Kùfö Zû _ùe ù\âø_\úu ij _bâûZ Rk_û^ Keò Zé¯ ùjùfö

[ 65 ]
 jRûe jRûe ahð_ùe aûcŠûùe Mwaõgú eûRûMY eûRZß Kùfö _â]û^_ûUe C_ôò I Zûe cjòcû
_âPûe _ûAñ RùY Ehò Gjò aõge Rù^÷K eûRûuê WûKòù^A SeYûKê ù\LûAùfö ùi _â_ûZe RkKê e{êeìù_
]eò C_eKê CVò @\égý ùjûAMùfö Gjû ù\Lô eûRû búZ, PKòZ ùjùfö ùijò iáZòKê ùi iàeY eLôaû_ûAñ
_â_ûZ Mê¶ûùe Ehòue _âÉe aòMâj iÚû_^ Kùfö
_â]û^_ûU _â_ûZ \êAUò gûLûùe aòbqö _â]û^ gûLûUò ù\aMWÿe Ceùe @aiÚòZö @^ý gûLûUò
ù\aMWÿe Ce-_½òcùe ùKûeWÿùKûUVûùe ejòQòö aûcŠûe _âLýûZ cjûeûRû iyò\û^¦ Zâòbêa^ ù\a
ùKûeWÿùKûU Rk_â_ûZeê Rkaò\êýZ gqò C_ô^Ü KeûA eûR]û^ú ù\aMWÿKê @ûùfûKòZ Keò[ôùfö
_â]û^_ûU _â_ûZe Rk _aðZe _û\ù\gùe @aiÚòZ ùMûUòG KêŠùe SSðe g±ùe _ZòZ ùjûA ZkKê
ajò ~ûAQòö _â_ûZeê QòûWÿòùjûA _Wê[ôaû Rkùe _ZòZ iì~ðý KòeY ùjZê gZ gZ A¦â]^ê iéÁòjêGö
_â]û^_ûU RkKê eûRû aûiêù\a _ûA_þ iûjû~ýùe eûR]û^úKê ù~ûMûA ù\C[ôùfö ùiA Rkùe ùfûKcûù^
iÜû^, e§^ Keòaû iùw Rcòùe RkùiP^ Keê[ôùfö

_â]û^_ûU _â_ûZe _û\ù\gùe “ai«^òaûi” I “fkòZ ^òaûi” ^ûcK \êAUò ecYúd ùg÷k^òaûi
aûcŠû eûRû iyò\û^¦ Zâòbêa^ ù\au \ßûeû ^òcðòZ ùjûA[ôfûö ai« ^òaûiùe EZêeûR ai« iaê\òù^
@aiÚû^ Keò[û«òö _â_ûZe @^Zò \ìeùe ùMûUòG Kìkùe \êAUò iê¦e C\ýû^ eûRû aûiêù\a iêXÿkù\au
\ßûeû ^òcòðZ ùjûA[ôfûö jûZú, aûN, bûfê, RkjÉú, Kê¸úe, i^Üýûiú, ^ðKú @û\ò @ù^K MêWÿòG iòùc
^òcZðò _âZcò ì òð C\ýû^e ùgûbû aXÿûC[ôfûö ùfûKcû^ue @cû^êhKò @ZýûPûe ù~ûMêñ C\ýû^Uò ^Á ùjûA~ûAQòö
_â]û^_ûU ùeûMú, ùbûMú, Cbdu_ûAñ @ûùcû\\ûdK iÚkú @ùUö aYùbûRò _ûAñ ahðiûeû GVûKê @ù^K
ùfûK @ûi«òö
iûjòZýû^êeûMú cjûeûRû aûiêù\a iêXÿkù\a I iyò\û^¦ Zâòbêa^ù\au icdùe IWÿògûe aògòÁ Kaò
Gaõ ùfLKcûù^ @ûiò Gjò iÚû^ùe ùicû^ue iûjòZý iû]^û Keê[ôùfö
IWÿògû–_êÃeòYúùe ‘_â]û^_ûU’ _\à_ê¿Zêfý ùgûbû_ûCQòö

[ 66 ]
 @ûc iõÄéZòùe @ld ZéZúdû
IWÿògûùe _ûkòZ ùjC[ôaû _aðMêWÿòK c¤ùe @ldZéZúdû ùjCQò GK cjû^ Kéhò bòòK iûcûRòK _aðö
ùa÷gûL cûi gêKæ_l ZéZúdû \ò^ Gjò _aðUò _ûkòZ ùjûA[ûGö Gjò \ò^UòKê @ldZéZúdû KûjóKò Kêjû~ûG Zûe
@ù^K KûeY ejòQöò iZý~êMùe _âak _âZû_ú @ldûiêee @ZýûPûeùe _é[ôaú [eje ùjfûö ù\aZûcûù^
Zû bdùe ÊMðQûWÿò _kûd^ Kùfö bMaû^ aò¾ê ùa÷gûL gêKæ ZéZúdû \ò^ @ldûiêeKê ^ò]^ Keò _é[ôaúKê
gû« Kùfö @ldûiêe ^ûcùe Gjò \ò^UòKê @ldZéZúdû ùaûfò KêjûMfûö iéÁò @ûe¸eê G _~ðý« icdKê
PûeòUò ~êMùe bûM Keû~ûGö Pûeò~êM ùjfû iZý, ùZâZdû, \ßû_e I Kkòö @ldûZéZúdû \ò^Uò @û\ò
iZý~êMe _â[c \òaiö Gjò\ò^ RM^Üû[u e[ ^òcðûY Kû~ðý @ûe¸ jêGö Gjò\ò^ KéhKcûù^ ^òR ^òR
Rcòùe aò]ô_ìaðK cêVò @^êKìk Keò[û«òö ]û^ ùjCQò @ld aúRö ùZYê _â[c ]û^aêYû \ò^UòKê @ldZéZúdû
Kjòaû icúPú^ @ùUö ‘Ħ _êeûY’e C}kLŠùe “^úkû\âò cùjû\d” RM^Üû[u e[^òcðûY aòaeYú
a‰ðòZö _âûPú^ Kûkeê G ~ûaZþ RM^Üû[u e[^òcðûY Kû~ðý _aòZâ @ldûZéZúdû \ò^eê iõ_û\òZ ùjûA @ûiêQòö
ùZYê @ldZéZúdû \ò^Uò @ûc_ûAñ _aòZâ @ùUö
Gjò @ldZéZúdû \ò^Vûeê cjû_âbê RM^Üû[ I fòweûR cjûù\aue P¦^ ~ûZâû C›a @ûe¸ ùjûA[ûGö
ùRý cûi Ké¾_l @Ácú _~ðý« 21 \ò^ aýû_ú P¦^ ~ûZâû _að _ûkòZ ùjûA[ûGö Ħ _êeûYe
C}kLŠùe ZâòKûkm cjûcê^ò ùR÷cò^ú Ehòcû^uê RM^Üû[ue ~ûZâûMêWÿòK aòhdùe a‰ð^ûKeò @ldZéZúdûe
cûjûcôý KjòQ«òö
@ldZéZúdû _ìað\ò^ KéhKcûù^ Rcòùe _ûYò _KûA eL«òö ^ìZ^ fwk, ^ìZ^ Kûu, ùKûWÿò,
ùKû\ûk, ^ìZ^ bûe, gòKû, ]û^ MCYò I gêKæ]û^ @û\ò _âÉêZ Ke«òö ZéZúdû\ò^ _ûjû«û _âjeeê ùg~eê CVò
iÜû^ ùgøP _ìaðK ^aaÈ _eò]û^ Ke«òö Ne iûcþ^ûKê ùMûcd \ßûeû fò_ò Kki iÚû_^ Keò \ú_ Rkû«òö
^ìZ^ bûeùe ]û^ MCYò, _ìRûiûcMâú I Rk ]eò aûjûeò _Wÿ«öò gv, N aRûA I jêkjêkò ù\A MéjYò úcûù^
gêbKûc^û Keò Êûcúcû^uê ùlZKê _Vû«òö Rcòùe KéhK aò]ô_ìaðK bìcò_ìRû I flàú_ìRûKeò @]ôK `if
@cke @ûgûù^A ]û^cêVò @^êKìk Ke«òö Nùe Nùe @û^¦ fjeú ùLkò~ûGö @eê@û PûCke ùLPêWÿò I
_òVû_Yû Keò MéjYúcûù^ ^ìZ^ _kûg _Zâùe _eòaûee ibòuê LûAaûKê \ò@«òö ùfûKue aògßûi Gjò\ò^
gûM LûAùf Rcòùe @]ôK Nûi R^àò[ûGö ùZYê ùfûKcûù^ G \ò^ gûM Lû@û«ò ^ûjóö
@ldZéZúdû \ò^Uò _½òc IWÿògûùe RßûAñ_ìR^ \òai bûùa LýûZö RßûAñcû^uê NeKê @ûcªYKeò ^ìZ^
aÈ ù\A `kcìk Lê@ûA @û_ýûdòZ Keû~ûGö ùfûKcûù^ _eÆeKê KûKêWÿò, ZebêR, @û´, LRêeú, fòPê,
ùK¦ê @û\ò `k Lê@ûA @û^¦ C_ùbûM Ke«òö
@ldZéZúdû IWÿò@û iõÄéZòe gêPòc« _âZúKö ]ûcòðK Z[û KéhòbòòK _aðbûaùe ùgâÂZß fûbKeò
@û¸cû^uê ù_âeYû ù\CQòö

[ 67 ]

Exam2Cracks.com
 @eYý iõ_\
Lû\ý aÈ @û\ò ù~ûMûC[ôaû KéhòRûZ \âaýKê `if Kêjû~ûGö Rcòùe aòj^ aêYò Kò´û ùeû_YKeò
`if Keû~ûA[ûGö Kò«ê @eYý `if Kjòùf @eYý iõ_\ ~[û aélfZû, RúaR«ê I LYòR _\û[ð @û\òKê
aêSûA[ûGö Rcòe `if _eò @eYý `ifKê Pûh Keû~ûG ^ûjóö Zûjû @ûù_ @ûù_ iéÁò ùjûA[ûGö cû@û
MQe c¬ò _a^ùe, RkùiâûZùe Kò´û RúaR«êcû^u \ßûeû @^ýZâ _eòaûjòZ ùjûA bìAñùe _Wÿò @uêùeû\Óc
ùjûA[ûGö KéhòRûZ \âaý_eò @eYý `ife C_KûeòZû aýû_Kö Lû\ý, aÈ, aûiMéj @û\ò c^êhýe cêLý
@ûagýKZûMêWÿòK Gjû _ìeY Keò[ûGö PûhKcð ^ RûYò[ôaû @û\òccû^a @eYýeê `k, cìk, cûõi @û\ò
iõMâjKeò RúaòKû ^òaðûj Keê[ôfûö MQe `k, cìk I _gê_lúu cûõi ùjfû Lû\ý, MQe _Zâ I aKk ùjfû
aÈ Gaõ MQ ùKûeWÿ ù~ûMûC[ôfû aûiiÚû^ö @ûRòKûfò Rcòùe Pûh Keû~û[ôôaû Lû\ýgiý, ùZ÷kaúR, Z«þê
RûZúd `if, _û^úd, @[ðKeú `if I `kcìke R^^ú ùjCQò Gjò @eYýö @û\òc giý Gjò @eYýeê jó
còkò[ôfûö c^êhý Kâùc Kâùc ù~_eò C^ÜZ ùjfû VòKþ ùijò_eò giýe c¤ C^ÜZò NUòfûö
Gùa c¤ @eYý ùfûKuê Lû\ý, aÈ I aûiMéj ù~ûMûA ù\CQòö @eYý aéÁò ^òcù« @Zý« ijûdKö
MQe ùPe cûUòKê RûaêWÿò]eò céòKû iõelY KeêQòö @cæRû^ ù\CQò I @wûeKûcæ ù^CQòö _eòùagKê
i«êkòZ KeêQòö
@eYýeê còkê[ôaû KûV, aûCñg, iaûANûi, fûL, SêYû, gòw, PcWÿû, jûZú\û«, jeòWÿû, aûjûWÿû,
@@ñkû, Jh]úd ùPecìk, ùK¦ê_Zâ, @Vû @û\òùe aòbò^Ü gòÌ KûeLû^û _âZòÂòZ ùjCQòö KûMR gòÌ, eae
gòÌ, \ò@ûiòfò KûeLû^û, aòbò^Ü ùLk^û gòÌ @û\ò @eYý iõ_\ C_ùe ^òbðegúkö KûVcŠeê ùed^ aÈ c¤
Zò@ûeò ùjCQòö
@eYý a^ý_âûYúu @ûgâdiÚkö ùicûù^ @eYýe ùiø¦~ðý aé¡ò Keòaû iùw iùw @eYý iêelû
Keò[û«òö jûZú, aûN, bûfê @û\ò jòõiâ R«êu bdùe ùfûKcûù^ @eYýKê ~û@û«ò ^ûjóö @eYý @ûce @cìfý
iõ_\ö Zûe iêelû @ûce _â]û^ Kðaýö ^òaðòPûeùe ùfûKcûù^ MQKûUò @eYý ^Á KeêQ«òö MQe
C_KûeòZû aòhdùe ùfûKuê aêSûA iùPZ^ KeûAùf @eYý ^Á ùja^ûjóö KéhòùlZâúd a^úKeY I
iûcûRòK a^úKeY \ßûeû Mâûce _eòùag iêelûùjaö ieKûe Z[û ùfûKu _âùPÁûùe Mâûc KcòUòcû^
MXÿû~ûAû Rwf iêelû Keû~ûCQòö ieKûeue a^ cùjû›aKê i¹û^ ù\A _âùZýK cYòh MQ fMûA
@eYý aé¡ò Keòaû CPòZþö @MÜò\ûCeê @eYýKê elûKeòaû @ûce Kðaýö @ûùc @eYýe ~^ô ù^ùf ùi
@ûcKê _ê@_eò _ûkòa, ù_ûhòaö K[ûùe @Qò;
“_ê@iò^û ù_ûùh cû’ aû_Kê,
MQ _ûùkù_ûùh ajê ùfûKuêö”
v v v

[ 68 ]
i¯c @¤ûd
ùKak @býûi ^òcù« CŸòÁ

Uò_þ_Yú I PòVû _âÉêZò

7.1. 1936 ciòjû @ù_âfþ cûi GK ZûeòLùe IWÿògû ÊZª _âù\ge cû^ýZû fûbKfû, Kò«ê icÉ
ieKûeú, @¡ðieKûeú I ùaieKûeú Kû~ðýûkdMêWÿòKùe AõeûRú bûhûùe icÉ Kû~ðý _ìað _eò iµû\òZ
ùjC[ôfûö _âûd \úNð 48 ahð_ùe 1984 ciòjû @ù_âf cûieê IWÿògû ieKûeue aòbûMúd cêLý\¯e I
@]É^ Kû~ðýûkdMêWÿòKùe Uò_þ_Yú (ù^ûUòõ), PòVû (Wâû`þUòõ) I _Zâ aò^òcd (Kùeiþ_ùŠ^þiþ) @û\ò Kû~ðýKê
IWÿò@û bûhûùe Keû~òaû _ûAñ ^òùŸðg \ò@ûMfûö AõeûRú bûhûùe ùfLû~ûC[ôaû ^[ô_ZâKê (`ûAfþ) VòKþ
bûaùe IWÿò@û bûhûùe ùfLôaû _ûAñ IWÿògû ieKûeu aò]ôaòbûM @û^êKìfýùe “ieKûeú bûhû ijPe” I
“_âgûi^ g±ùKûh” ^ûcK \êAUò _êÉòKû _âKûg _ûAQòö
IWÿò@û bûhûe aýajûe aòbò^Ü ùlZâùe bò^Ü bò^Ü eì_ùe ù\Lû~ûGö K[ôZbûhû, iûjòZòýK bûhû,
_ûVý_êÉK Gaõ ieKûeú ^[ô_Zâùe aýajéZ IWÿò@û bûhûe eì_ iµì‰ð @fMûö ieKûeú ^[ô_Zâùe aýajéZ
bûhû ÊZª ]eYeö G[ôùe bûa_âaYZû I @ûkuûeòK _âùdûM ùjûA ^ [ûGö Gjûe bûhû iek, iõlò¯,
ÆÁ, _âû¬k I iõ~Z ùjûA[ûGö ù~øMòK aû RUòk aûKýe aýajûe Keû^~ûA G[ôùe ~[ûi¸a iekaûKý
_âùdûM Keû~ûGö Gjò \éÁòeê QûZâúQûZâcû^uê IWÿò@û bûhûùe ieKûeú ^[ô_Zâ Kû~ðýaòhdùe gòlû \ò@û~òaû
GK icùdûPòZ _\ùl_ö
7.1.1. Uò_þ_Yú :
iû]ûeYZü aòbûMúd cêLý\¯e, @]É^ Kû~ðýûkd Kò´û @¡ðieKûeú Kû~ðýûkd @û\òKê @[aû Gjò
Kû~ðýûkdcû^ueê iPòaûkdKê ù~Cñ PòVò @ûùi _â[ùc Zûjûe WûAeò Keû~ûGö Zûjû_ùe PòVòe aòhd
aÉêKê ù\Lô ZûjûKê iµéq C_aòbûMKê (ùiKþi^þ) _Vû~ûGö C_aòbûMe @`òiþ ijKûeú ùijò PòVòUòKê GK
ÊZª ^[ôe WûjûY _ùU Mê^Úò aûc_ùU _Zâe iõLýû, ZûeòL I iÚû^ ^ûfòKûkòe ùfL«òö Zûjû_ùe ùi @[aû
aeò ijûdK iûeûõgKê @^ý GK _éÂûùe ùfLô ^òRe cZûcZ ijòZ C_eòiÚ C_aòbûMúd @]ôKûeúu

[ 69 ]
(ùiKþi^þ @`òie) ^òKUKê @^êùcû\^ aû @ûù\g _ûAñ _VûA[û«òö Gjò_eò ùfLûKê Uò_þ_Yú Kêjû~ûGö
C_aòbûMúd @]ôKûeú ^òR Éeùe Zûjû aòPûe Keò `Gifû Ke«ò @[aû _Zâe MêeêZß \éÁòeê ~\ò @ûagýK
cù^ Ke«ò, ùZùa ^òRe cZ _â\û^ Keò @^êgûi^ iPòau ^òKUKê _VûA[û’«òö Gjò_eò cZûcZ ijòZ
@^êgûi^ iPòauVûeê C_gûi^ iPòa, ZûuVûeê ~êMàgûi^ iPòa, gûi^ iPòa @[aû cêLý gûi^ iPòau
_~ðý« ~ûA[ûGö ~\ò _ZâUò @[ð iõKâû«úd aû @ûA^ _âYd^ aòhd aû @Zý« MêeêZß_ì‰ð ùjûA[ûG, ùZùa
cêLý gûi^ iPòau cZûcZ ijòZ aòbûMúd cªú, cêLýcªú Gaõ @ûagýK iÚùk eûRý_ûku ^òKUùe
C_iÚû_^ Keû~ûA[ûGö ^[ôùe \ò@û~ûA[ôaû Uò_þ_Yúe aûc_ûLùe aeòÂ ijûdKu Êûle ejò[ûGö
^[ôùe Uò_þ_Yú _éÂûùe iò¡û« ^ò@û~òaû _ùe PòVû _âÉêZ Keû~ûGö
Uò__þ Yú _éÂûùe aeò ijûdKuVûeê C_eòiÚ @]ôKûeúcû^u _~ðý« ù~Cñ cZûcZ _â\û^ Keû~ûA[ûG,
Zûjû iõlò¯ ùjûA[ûGö aòùghZü Gjò Uò_þ_Yú _ûAñ LŠaûKý aû aûKýûõge ajêk aýajûe ù\Lû~ûGö
^[ôùe aýajéZ ùjC[ôaû ùKùZK IWÿò@û Uò_þ_Yúe eì_ GVûùe \ò@û~ûAQòö
1. _âÉûacùZ _\ùl_ ^ò@û~ûCö
2. ùK÷`òdZþ Zfa Keû~ûCö
3. @^êùcû\òZ ùjfûö
4. Gjû @Zý« ~êqò~êq cù^jêGö
5. ]^ýaû\, Z\^ê~ûdú Ce _Vû~ûCö
6. cêñ G[ôùe i¹Zö
7. QêUò c¬êe ùjfûö
8. @ù_lû Keû~ûCö
9. _âû[ð^û @ûMâûjý KeûMfûö
10. aðcû^ _ûAñ i¸a ^êùjñö
11. @[ðaòbûMe @^êcZò cMû~ûC _âbéZòö

[ 70 ]
Uò_þ_Yúe ^cê^û – 1 :
RùY Mâûc cêLô@û ^òR a§êK fûAùi^þie ^aúKeY _ûAñ Ròfäû_ûkuê ^òùa\^ KeòQ«òö Gjò
@ûùa\^ _Zâe GK Uò_þ_Yú _âÉêZ Ke–
KâcòK iõLýû – @ûùa\^_Z⠖ Zû 25.3.11ue
^[ôiõfMÜ _Zâ
Ròfäû_ûk
jeùMøeú QKe Mâûc cêLô@û gâú __________________________ ue @ûùa\^ _ZâUò ù\Lû~ûCö
@ûùa\^Kûeú Gjò Kû~ðýûkdKê ^òR a§êK @^êmû_Zâe ^aúKeY _ûAñ ^òùa\^ KeòQ«òö Zûue _ìaðahðe
fûAùi^þie GK _âZòfò_ò c¤ \eLûÉ ijòZ iõ~êq KeòQ«òö jòõiâR«ê Z[û WKûdZcû^u Vûeê ^òRKê elû
Keòaû CùŸgýùe ùi a§êKUò _ûLùe eLôaûKê Azû KeêQ«òö
gâú __________________________ ue @^êmû_Zâe ^aúKeY Keòaûùe ùKøYiò @ûA^MZ
_âZòa§K ^ûjóö
aòjòZ @ûù\g _ûAñ C_iÚû_^ KeûMfûö
Êûle _âÉûa @^êùcû\òZ ùjfû
aeòÂ ijûdK / @]ôKûeú ißûle...................................
Zû....................
Ròfäû_ûk,
ùLû¡ðû
Uò_þ_Yúe ^cê^û-2
Kû~ðýûkd _ûAñ GK KµêýUe Kâd CùŸgýùe @ûùa\^ Keò[ôaû baòhý^ò]ô _ûY×ò aòbûMe @]ôKûeúu
_Zâ C_ùe Uò_þ_Yú ùfLö
KâcòK iõLýû– @ûùa\^_Z⠖ Zû 2.4.2012
^[ôiõfMÜ _Zâ @]ôKûeú, baòhý^ò]ô _ûY×ò aòbûM
^òùŸðgK, baòhý^ò]ô _ûY×ò,

[ 71 ]
 Kû~ðýûkde baòhý^ò]ô aòbûMe @]ôKûeúu ^[ô ijòZ iõfMÜ _Zâ ù\Lû ~ûCö ùi @ûùa\^
_Zâùe \gðûAQ«ò ù~ Kû~ðýûkde KcðPûeúcû^ue iõLýû _âûd Zò^ò gjKê aé¡ò _ûAQòö icÉu ùaZ^eê
KUû~ûC[ôaû baòhý^ò]ô @[ðe _eòcûYe VòKþ jòiûa eLôaû Gaõ KcðPûeúcû^uê _âZaò hð ùicû^ue baòhý^ò]ô
_ûY×òùe Rcû[ôaû @[ðe _eòcûY RYûAaû \eKûeö G[ô_ûAñ GK KµêýUeþe @ûagýKZû @Qòö @[ð aòbûMe
@^êcZò c¤ còkò~ûAQòö
C_~êq @ûù\g _ûAñ C_iÚû_^ KeûMfûö

Êûle Kâd _ûAñ @ûagýK _\ùl_ ^ò@û~ûCö

aeòÂ ijûdK Êûle......................................
Zû...................
^òùŸðgK

^òùR Uò_þ_Yú ùfL–

1. QûZâûaûiùe iÚû^iõLýû aé¡ò _ûAñ @ûùa\^ Keò[ôaû QûZâcû^ue \ûaòKê _â]û^ gòlKu ^òKUùe
C_iÚû_^ _ûAñ Uò_þ_Yú ùfLö
2. Kû~ðýûkdùe MzòZ aÉê (ÁK)eê ùKùZK ^Á aÉêKê aû\þ ù\aû _ûAñ Uò_þ_Yú ùfLö
3. RùY ù~ûMûY aòbûMúd @]ôKûeúu aòùeû]ùe gévkûMZ Kû~ðýû^êÂû^ _ûAñ Uò_þYú ùfLö
7.1.2. PòVû _âÉêZò :
iû]ûeYZü ^[ôe Uò_þ_Yú _éÂûùe ^ò¿ò aû iò¡û« ^ò@û~òaû _ùe ieKûeú aû ùaieKûeú
Kû~ðýûkdcû^uê, aûjûeKê ù~Cñ _Zâ _Vû~ûG, _â[ùc Zûjûe GK ùfLû _âÉêZ Keû~ûGö ZûjûKê PòVû
Kj«òö Kû~ðýûkde ijûdK KcðPûeú aû aeò ijûdK Gjò PòVû _âÉêZ Keò C_eòiÚ @]ôKûeúu ^òKUùe
C_iÚû_^ Ke«òö Gjò PòVûe bûhû iað\û iek, iõlò¯, _âû¬k I iõ~Z ùjûA[ûGö
Kû~ðýûkdcû^uùe aòbò^Ü aòhdùe bò^Ü bò^Ü _âKûe PòVû _âÉêZ Keû~ûA[ûGö ~[û– _\ iéÁò, aûhòðK
ùaZ^ aé¡ò @ûù\g, @iÚûdú _\e iÚûdú KeY, ^ò~êqò _Zâ _ù\û^ÜZò @ûù\g, @RòðZ QêUò c¬êe, MÉ Lyðe
c¬êeò, QêUò ic_ðY c¬êeò, iû]ûeY baòhý^ò]ôeê @Mâòc c¬êeò, ùUfòù`û^þ iõù~ûM AZýû\òö
PòVûe ùghùe aòbûMúd @]ôKûeúu Êûle I _\aú ejòaö
Zùk ùKùZûUò PòVû _âÉêZò _Zâe C\ûjeY \ò@û~ûAQòö

[ 72 ]
1. ^ò~q
ê _
ò Zâ

________________ aòbûM / Kû~ðýûkd, bêaù^gße

iõLýû_________ ZûeòL ____________

_âû_K: gâú___________________________

(VòKYû)_______________________

________________________

GZŸßûeû Zûjûuê RYûA \ò@û~ûCQò ù~ ùi U..................... ùaZ^ jûeùe cûiòK U...........

ùaZ^ùe Kû~ðýûkd / aòbûMe ..................... _\ùe ^ò~êqò _ûAñ cù^û^úZ ùjûAQ«òö icdKê icd
ieKûe c¬êe Keê[ôaû cjwûbû I @Zòeòq cjwûbû _âbéZò Gjò _\ _ûAñ _â~êRý @ùUö

ùi Gjò _\ùe ù~ûM\û^ Keòaû icdùe ^òdc @^ê~ûdú GK ÊûiÚý iµKðúd _âcûY_Zâ RùY
aòùghm PòÿKò›û]ôôKûeúuVûeê _â\û^ Keòùaö GK _ûiþù_ûUð `ùUû ijòZ G[ôùe iõfMÜ [ôaû `cðKê VòKþ
bûùa _ìeY Keò \ûLf Keòùaö

^ò~êqòUò iµì‰ð @iÚûdúö _ìaðeê ù^ûUòiþ ^ ù\A @[aû ùKøYiò KûeY \gðû ^~ûA ^ò~êqòeê @«e
Keû~ûA_ûùeö

ùi Gjò @ûù\g _ûAaû _eVûeê iûZ \ò^ c¤ùe _\ùe ù~ûMù\ùaö @^ý[û @ûù\g ÊZü eŸ
ùjûA~òaö

Êûle .........................

_\aú..........................

[ 73 ]
2. QêUò ic_ðY c¬êeò
_________________aòbûM
bêaù^gßeö

Kû~ðýûkd @ûù\g
iõLýû_________ ZûeòL ____________
gâú/gâúcZú/Kêcûeú______________________@iÚûdú / iÚûdú (_\aú) ____________ aòbûMuê
Zòeòg \ò^ @RòðZ QêUò ic_ðY KeòaûKê GZ\ßûeû @^êcZò _â\û^ Keû~ûCQòö Zûue Gjò QêUò ic_ðY @ûd ~\ò
@ûdKe ù~ûMý ùjC[ûG ùZùa @ûagýK KûU _ùe iµì‰ð \ecû I bû _ûAùaö
_âcûYòZ Keû~ûCQò ù~ Gjò ZòeòL QêUò ic_ðY _ùe Zûue Rcûùe 120 \ò^ @RòðZ QêUò @Qòö
ic_òðZ ùjûA[ôaû ZûeòL \ò^ QêUòe jòiûa _ùe ùiaû _êÉKùe \eR Keû~òaö
Êûle...............................
_\aú..............................
3. aûhòðK ùaZ^ aé¡ò
_________________aòbûM / Kû~ðýûkd
bêaù^gßeö

Kû~ðýûkd @ûù\g
iõLýû_________ ZûeòL ____________
gâú/gâúcZú/Kêcûeú ___________________________@iÚûdú / iÚûdú (_\aú) ____________
Kû~ðýûkdue U................ ùaZ^ jûeùe U................ Éeùe Zû .................... ùe GK ahð
^òe«e ùiaû _ì‰ð ùjûA[ôaûeê Zûue aûhòðK ùaZ^ aé¡ò ^òcò @ûù\g _â\û^ Keû~ûCQòö Gjû ijòZ Zû
................. Vûeê C_efòLôZ ùaZ^ jûeùe cûiòK U............eê _eaðú aûhðòK ùaZ^ aé¡ò U.........
ij cûiòK U........... CVûAaû ^òcò c¬êe Keû ~ûC@Qòö

Êûle...............................
_\aú..............................
v v v

[ 74 ]