COKWE
MUKANDA WA UTACISO WA SONA JA COKWE
Ficha Técnica
Título: Manual de Alfabetização em Cokwe
Coordenador Geral: David Leonardo Chivela e Luisa Maria Alves Grilo
Coordenação Técnica e Científica: António Chamuhongo
Autores: Domingos Muachimbu Alberto, Isaías Tomás Lupembe, Zacarias Yamba Sakawanga
Impressão: Gestgráfica, S.A.
Tiragem: 250.000
1.ª Edição, Luanda, Janeiro de 2012
Publicado por:
África International, Av. 4 de Fevereiro 32 - 11.º Andar. | Telefax: 244 222 311 503 | Telemovel: 244 923 31 32 33
| E-mail: pensador@snet.co.ao | Skype: petrovic8
                UTALYILO WA YIPHAMA
1.ª    Phoso yitangu             Unyingikino wa muthu...................             4
2.ª    Phoso ya mucaalyi         Jina lyami nyi lya masepha jami... 13
3.ª    Phoso ya mucitatu         Asoko jami....................................... 19
4.ª    Phoso yamuciwana          Xindakenyo ya asoko jaami............ 27
5.º    Phoso ya mucitano         Kweseka cayize alyilongesa............ 33
6.ª    Phoso ya mucisambano      Milyimo ya muthu........................... 34
7.ª    Phoso ya muciximbyalyi    Unji wa milyimo.............................. 40
8.ª    Phoso ya mucinake         Milyimo yami yika?......................... 45
9.ª    Phoso ya mucilyiva        Kufunga cayize yatujingilyika....... 49
10.ª Kumi lya phoso              Kweseka cayize alyilongesa..........               56
       Kumi lya phoso nyi
11.ª                             Uhindukilo nyi mwono upema.....                    57
       yimuwikha
12.ª Kumi lya phoso nyi jaalyi   Mwono wa muthu nyi wambunga.. 62
       Kumi lya phoso nyi
13.ª                             Musongo wa HIV SIDA...................
       jitatu                                                                       67
                                 Kutwama cipeme cilyi mwono
14.ª Kumi lya phoso nyi jiwana
                                 upema............................................... 74
15.ª Kumi lya phoso nyi jitano   Kweseka cayize alyilongesa............ 79
       Kumi lya phoso nyi
16.ª                             Nyingika cihela cize watwama....... 80
       jisambano
       Kumi lya phoso nyi
17.ª                             Kusemuka ca mwana...................... 85
       ximbyalyi
18.ª Kumi lya phoso nyi nake     Usepha ha upite nyi yaako............. 91
19.ª Kumi lya phoso nyi lyiva    Kuhilukila yitanga yipema............. 96
PHOSO YITANGU-1                  TANGWA LYITANGU-1
1. Unyingikiso wa muthu.
2. Tala, hanjika mba embulula.
                                      AFILYIKA
                             4
PHOSO YITANGU-1                           TANGWA LYITANGU-1
2. Embulula cize yilyi mifunda ayi hamwe nyi yijingo.
                              5
PHOSO YITANGU-1                     TANGWA LYA MUCAALYI-2
1. Tala, tanga mba embulula.
ANGOLA
Muthu nyi muthu kakwete jina lyenyi, nyi mathungu kakwete
majina jo. Ano kaalyi majina a mathungu ja mambonge:
    Kambinda             Luwanda           Namimbe
      Kunene              Wambu         Kwandu Kuvangu
     Mbengu                Wizi        Kwanza Wa Kusango
 Lunda Wa Kusango         Malanji       Kwanza Wa Kutho
      Muxiko               Wila             Kunene
  Lunda Wa Kutho         Mbengela             Viye
                               6
PHOSO YITANGU-1            TANGWA LYA MUCAALYI-2
2. Embulula
 K                    a
 M                    k
 W                    m
  J                   w
ND                    j
NG                    n
 L                    nd
 E                    ng
 I                    y
 Z                    l
 K                    e
 M                    v
 W                    o
                  7
PHOSO YITANGU-1                          TANGWA LYA MUCITATU-3
Unyingiko wa muthu.                             Jina lyami
                                                  Cahwa
        Jina lyami
           Miji
                      Miji              Cahwa
1. Soneka majina ano:
  Mufuka       Manyonga      Cahwa        Upale           Cici
  Cipicika      Yosefe       Muxiko     Munyangwe       Cipema
2. Soneka lusona mutangu wa majina awa: Jina lyami
Mufuka:
__________________________________________________________________
- Jina lyami Lupembe:
__________________________________________________________________
- Jina lyami Cahwa:
__________________________________________________________________
                                8
PHOSO YITANGU-1                    TANGWA LYA MUCITATU-3
3.Sako mufunda utakanyise kulusona yoze unaputuka nyi
jina.
        S          Muxiko          Y          citwamo
        L           Lunda          C           kawa
        W         Sawulyimbo       X           Tata
        K            Wiji          NG          Yaya
        M            Viye          T           xima
        X         Kambinda         k          Ngandu
                               9
PHOSO YITANGU-1                          TANGWA LYA MUCIWANA-4
1. Soneka majina a tuxitu, alyi hamukanda.
                                    Yisuho yingahi      Sona jingahi
     Tuxitu         Majina          wazulula kanwa     wasoneka najo
                                    há kutanga jina     majina awa:
                                      lye - mbe
                    lyembe                                   5
                                         1-2
                                     Mu - ko - ko
                    Mukoko                                   6
                                       1-2-3
                                    Kho - lo - ko -
                  Kholokokwe            kwe                  10
                                      1-2-3-4
                                       Ka - wa
                     Kawa                                    4
                                         1-2
                                     Ka - phe - la
                   Kaphela                                   7
                                       1-2-3
2. Cinyingi ca kucinga:
Nyi mutucinga kaciphinji kalyiji, kukaciphinji kakwo, kalyiji
mutupwa nyi lyiji lyimuwikha ngwe acize:
       Kawa                Kaphela                  Kholokokwe
      Ka - wa             ka - phe -la            Kho - lo - ko - kwe
      1+1=2               1+1+1=3                  1+1+1+1=4
                               10
PHOSO YITANGU-1                          TANGWA LYA MUCIWANA-4
Mikanda lyiva (9) nyi mutucingako nawa mikanda yikwo
yitano (5) mutupwa nyi mikanda (14) kumi nyi yiwana:
                              9 mikada
                            + 5 mikada
                           14 lya mikada
Nyi ulyi nyi mawundu aalyi mucingako nawa mawundu akwo
aalyi muupwa nyi mawundu awana.
                                               =
     2             +            2              =             4
Cinga mitondo ayi.
         10 lya mitondo               100 lukhama umuwikha
      + 15 lya mitondo               +200 khama jaalyi
         25 lya mitondo              300 khama jitatu
Milyimo ya Kuzuwo
1. Soneka muwalulo yisuho yize watanga mba nawa soneka
unji wasona muwalulo.
              Yisuho                              Sona
     Lye - mbe                         Lye - mbe
     1    1_ = 2                       111 1 1 =
     Mu - ko - ko                      Mu - ko - ko
     1     1    1=                     11 11 11 =
     Kho - lo - ko - kwe               Kho - lo - ko - kwe
     1    _1_ 1 1 _ =                  111 11 11 111 =
                            1000 Cinunu
                           +1000 Cinunu
                                11
PHOSO YITANGU-1                       TANGWA LYA MUCITANO-5
1. Halyihi halyi kulyisa ca lusona nyi cawalulo.
Tala yinyingi ayi:
          K      1       T     3      D          5   8
          U      7       N     9      A          O   V
          B      2       4     L      E          6   F
                                                     25
2. Mumulongo umuwikha sona jingahi jilyimo?
           K                                 1
           ac                                2
           mno
           bstp
           euldi
           hwyz
3. Soneka sona nyi kulyita nyi walulo awu.
                     2               ab
                     3               mto
                     4
                     5
                     6
                               12
PHOSO YAMUCAALYI-2                         TANGWA LYITANGU-1
1. Jina lyami nyi lya masepha jame.
  Majina jetu kaalyi nyi ulumbunwiso wekha nyi wekha.
                 Kandanjiwemba
                 Cinalumbunuka,       kandanji       kumukanda
                 kakumutwaminyina kulyi cikholokholo ximbu
                 yeswe yize akutwamako. Muze meza kutuhuka
                 kumukanda kakumulyingila yilyika yekha nyi
                 yekho ya ciseke. Tundanji     kakwahaganyisa,
                 asokojo maasomana falanga, mahina nyi yuma
                 yikwo. Yeswe ayo kakuyimbata kulyi cikholokholo;
                 kandanji kexi kumwaha nyi cimwe.
Kandanjiwemba
                 Upale
                 Jina alyi kakulyiluka halyi nwana wa lunga hanji
                 mwana wa phwo, ha kusemuka cenyi hapwile
                 yikhokhojola, mba muze hasemuka, kuupale wa
                 zambi mba yamuluka jina alyino (upale).
    Upale
                 Kwononoka
                 Makulwana kambile ngwo wononoka yaya nyi
                 ngwalyi, mukwa phami yapomba nyi zala, mumu
                 ha phami jenyi.
  Kwononoka
                             13
PHOSO YAMUCAALYI-2                                   TANGWA LYITANGU-1
3. Lyinga milyimo ayi, Ciza mazwi awana alyi mumilongo ayi.
    A       C      I      N       S        A     W      W       L       U
    C       A      K      W       A        N     D       A      I       N
    A       W      U      A       P        A     A       T      M       G
   W        A      N      D       A        N     L      O       I       A
   W        K      A      A       L        I     A       T      O       A
    A       K      U      S       O        N     E      K       A       T
   M        W      A      N       A        N     G       A      N       A
    A       N      E      H       A        C     U      M       A       T
    Y       U      N      D       U        Y     A      M       I       A
4. Milyimo ya kuzuwo
Teta muyiphinji majina waze wacizanga mumilongo, soneka
yisuho ya walulo yize wateta: ngwe cize yilyi mwixi.
        Ca - mu - kwe - nu
                                                Camukwenu
        1     1    1     1 = 4
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
______________________________________________________________________________
                                      14
PHOSO YAMUCAALYI-2                    TANGWA LYAMUCAALYI-2
1. Tala, panjika, mba usoneke.
2. Majina jetu kaalyi akusoneka ha yicapa yekha nyi yekha.
Ha mbiyete hakupwa acize:
Jina: ____________________________________________________
Cizulye: _________________________________________________
Majina a yisemi: ________________________________________
Tata: ____________________________________________________
Mama: __________________________________________________
Walulo wa mbiyete: _____________________________________
Cihela cize watwama: __________________________________
Mbonge kuze wasemukinyine:
Tangwa lyize wasemukine
Yino yeswe yilyi unyingikiso wa muthu.
3. Lyinga mulyimo awu:
Jina lye: _________________________________________________
Tata: _______________________ Mama: _____________________
Tangwa wasemukine: ___________________________________
4. Milyimo ya kuzuwo
Soneka tangwa wasemukine, kakweji nyi mwaka.
Tangwa ______________________________________
kakweji ______________________________________
mwaka ______________________________________
                                 15
PHOSO YAMUCAALYI-2                             TANGWA LYA MUCITATU-3
1. Cinyingi ca muthu nyi muthu
2. Cinyingi ca munwe we, wakuthopha ha mbiyete, cilyi cinyingi
ca muthu nyi muthu, kucixi kulyifa nyi muthu mukwo.
3. Lyinga milyimo ayi:
- Sako cinyingi ca munwe we waxina ha mukanda, ngwe cize
anakulweze longexi:
______________________________________________________________________________
- Soneka jina lye ngwe cize lyilyi ha mbiyete, mba uyitete
muyiphinji..
______________________________________________________________________________
4. Mulyimo wa kuzuwo:
- Soneka yinyingi yikwo yize unanyingika, (mba) hanga
ukayilweze kulyi longexi.
______________________________________________________________________________
                                     16
PHOSO YAMUCAALYI-2                        TANGWA LYA MUCIWANA-4
                                      Kulyisa ca athu.
                                      Cahwa kalyi mwihi, Sapalo
                                      kalyi musuku, Camukwenu
                                      kalyi   munene.Muthu    nyi
                                      muthu kalyi nyi cinyingi
                                      cenyi, athu kaapwile eswe
                                      cimuwikha, kaxikha luthophe
                                      wa munwe we neyo walyisa
                                      nyi wa athu akwo.
 Cahwa    Sapalo Camukwenu
1. Lyinga milyimo ayi:
Soneka majina nyi myaka ya masepha je:
          Jina           Myaka              Jina        Myaka
 01
 02
 03
 04
 05
2. Milyimo ya kuzuwo:
Soneka majina ja masepha je, a maphwo mapwa salyi lyikwo,
a malunga mapwa salyi lyikwo.
                     Maphwo                 Malunga
           01
           02
           03
           04
           05
                                 17
PHOSO YAMUCAALYI-2                      TANGWA LYA MUCITANO-5
                     Zuwo lya cela ca usakwilo
  Muthu mba apwe nyi utelo ha cela ca kusakula, ndo citangu
kulyisonekesa hanga upwe nyi cicapa mucikwaha utelo há
kusakula.
- Yena hiwalyisonekesa?
__________________________________________________________________
- Hiwapwa nyi cicapa ca kusakula naco?
__________________________________________________________________
1. Lyinga milyimo ayi.
- Soneka jina lye:
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya mbonge ye:
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya cihunda cize watwama:
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya tatenu:
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya noko:
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja ayayenu:
__________________________________________________________________
                                18
PHOSO YAMUCITATU-3                                TANGWA LYITANGU-1
                                      1. Ulyi nyi asoko?
                                      ________________________________
                                      ________________________________
                                      2. Asoko je kaalyi angahi?
                                      ________________________________
                                      ________________________________
           Asoko Jami
3. Ambulula majina jo, lya tatenu, lya noko, lya anakwenu nyi
lya ayayenu a maphwo nyi a malunga?
__________________________________________________________________
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka majina ja asoko je, watwamano kuzuwo, nyi myakayo
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya Kuzwo
- Ciza muyipatulo yilyi mwixi sona jitangu wasoneka najo
majina já asoko je, nyi ujise muyipatulo yekha, sona jize
wasakula.
         A      C       E    F        ND      J     H      I
         M      L       N    O         K     P      S      U
         T      W       NG   V         X     Z      Y      MB
                                 19
PHOSO YAMUCITATU-3                      TANGWA LYA MUCAALYI-2
Tala yizulye ayi ya athu awa nyi kaalyi nyi mijimba cimuwikha,
hanji usuhe umuwikha.
Kutesa cino cilyi halyi athu, cecimuwikha nawa hayuma nyi
sona, nejo jakupwa kutesa nyi kujaha majina.
Nyi mumona cinyingi aci < cilyi cinyingi ca ukehe. Nyi mumona
cinyingi aci > cilyi cinyingi ca unene. Nyi mumona cinyingi aci
= cilyi cinyingi ca ulyite.
1. Lyinga milyimo ayi, uyise yinyingi ayi ngwe cilweza, aci:
          25       >      15            30           20
          45              43            20           25
          20              20            70           40
- Soneka majina ja athu alyi kwilu nyi teta muyiphinji majina
jaco.
- Yisuho yingahi wazulula kanwalye ha kutanga majina jaco?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                20
PHOSO YAMUCITATU-3                      TANGWA LYA MUCAALYI-2
- Sona jingahi wasa ha jina lya muthu nyi muthu waze wa-
soneka?
       Majina                Yisuho              Walulo
-Yino yeswe yinalumbunuka kucinga sona hanji walulo. Nyi
tunazange kucinga kawaxiwaxi ndo mutulyinga mulalyi wa
kwokesa
- Mulalyi wakucinga : 12+12+12+12=48
       12 monda
       12 monda
       12 monda
     + 12 monda
       48 lya monda
- Mulalyi wa kawaxiwaxi, tunavuluka ngwo kwokesa:
                          12 monda
                         x 4 yisuho
                          48 - Lya monda
2. Milyimo ya kuzuwo.
 10         25          32            143      234        175
 x7         x3          x2             x4       x5         x8
                               21
PHOSO YAMUCITATU-3                    TANGWA LYA MUCITATU-3
                      Asoko jami kaalyi
Mama, tata, yaya walunga nyi yaya waphwo (ndumbu) nyi
anakwetu, amalunga nyi amaphwo; nyi akhakha asema mama,
lunga nyi phwo, nyi akhakha asema tata, lunga nyi phwo, mathu
ndumbu ya mama, tataphwo ndumbu ya tata, mandumbu ana
ja mwakwo ya mama nyi ayayo ja mama, asonyi ana ja mathu
nyi asonyi ana ja tataphwo. Ano eswe kaalyi asoko.
1. Lyinga milyimo ayi uyikumbanyise nyi walulo
-Athu angahi alyi kuzuwo lye ?
_________________________________________________________
- Makulwana angahi?
_________________________________________________________
- Twanuke angahi?
_________________________________________________________
- Tuxinakaji angahi?
__________________________________________________________
                             22
PHOSO YAMUCITATU-3                       TANGWA LYA MUCITATU-3
- Angahi waze akalakala?
__________________________________________________________________
- Sonela majina ja asonyi je eswe.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina ja asoko je:
- Mama:
__________________________________________________________________
- Tata:
_________________________________________________________________
- Khakha wa lunga:
__________________________________________________________________
- Khahha wa phwo:
__________________________________________________________________
- Ayaya:
__________________________________________________________________
- Ana akwetu:
__________________________________________________________________
- Asonyi akusalyi lya tata:
__________________________________________________________________
- Asonyi akusalyi lya mama
__________________________________________________________________
                                23
PHOSO YAMUCITATU-3                       TANGWA LYA MUCIWANA-4
                                     Haxakhulu, tulamba apwile nyi
                                     zango lya kweseka ximbu, mba
                                     esekele maximbu nyi cizulye
                                     muze tangwa mulyilyita nyi
                                     mutondo, hanji nyi muthu,
                                     muze matesa nyi cizulye
                                     cenyi, muze matala tangwa
                                     haze lyilyi, nyi hilyaheta
                                     hamucima nyi kutesa nyi haze
                                     hanasulyila cizulye cenyi mba
                                     masaho cinyingi.
                                     Ha ximbu yino tulyi, muthu
                                     hapwa nyi yinyingi yekha
                                     yakweseka      naco    ximbu.
                                     Yasokyeka yikungo yakutala
        Tala maximbu awa             naco mayimbu.
1.Tala loloji ayi, maximbu aka tulyi?
                                                    Loloji
- Soneka loloji yize yilyi nyi maximbu awa 12h 50 m.
__________________________________________________________________
- Soneka loloji yize yilyi nyi maximbu awa 8h5m.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
__________________________________________________________________
- Soneka walulo unaputuka nyi umuwikha ndo kumi nyi yaalyi
__________________________________________________________________
                                24
PHOSO YAMUCITATU-3                       TANGWA LYA MUCITANO-5
1. Mathangwa ano tunatale
maximbu nyi loloji.
- Maximbu kakuputuka kwalula
cize ha kaxi (1) ndo ha kumi lya
ximbu nyi maximbu aalyi (12) ha
ciphinji ca tangwa.
______________________________________
______________________________________
                                            Tala maximbu awa
- Kuciza ha umuwikha (1) ndo ha
yaalyi, mukaci kaaco mulyi mifunda yitano (5).
__________________________________________________________________
- Tangwa lyikwete makumi aalyi a maximbu nyi maximbu
awana (24).
__________________________________________________________________
- Ximbu lyikwete makumi asanbano a mifunda (60).
__________________________________________________________________
- Mufunda wa ximbu ukwete makumi asambano a tulayilayi
(60).
__________________________________________________________________
                                25
PHOSO YAMUCITATU-3                      TANGWA LYA MUCITANO-5
1. Lyinga milyimo ayi:
- Maximbu aka alyi ha loloji ayi?
______________________________________________________
- Soneka cize tulamba apwile nyi kweseka maximbu
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Tongola maximbu aka tulyi:
_____________________________________________________
- Ximbu yikha ayi?
_____________________________________________________
- Ximbu yikha ayi?
_____________________________________________________
                                26
PHOSO YA MUCIWANA-4                             TANGWA LYITANGU-1
1. Xindakenyo ya asoko jami
                               Yami
                         Mama           Tata
    Yayo, wa lunga nyi wa phwo        Khakha, wa lunga nyi wa phwo
Muthu mweswe kakwete tato nyi naye, waze amusema
akumulela cize há wanuke ndo hakukola cenyi. Talenu
mutondo cize upwa, ukwete cixina cilyi nyi miji jawukolesa,
kucina kutenguka. Ngwe cimuwikha nawa nyi yena muthu,
ukwete atatenu nyi noko, akutekula nyi akukwaha ulongeso
upema. Mumu ayo kanapu ye miji yinakukwata yena, kucina
kulumbuka. Yena unapu ngwe mutondo ulyi nyi miji.
2. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka jina lye.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya tatenu nyi noko.
__________________________________________________________________
                                 27
PHOSO YA MUCIWANA-4                          TANGWA LYITANGU-1
- Mutondo mba ukole haxi ndo upwe nekha?
__________________________________________________________________
- Yiya twaluka jina lya mutondo?
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya tatenu phwo nyi lya nokothu
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja akhakhenu wa lunga nyi wa phwo asema
tatenu nyi asema noko
__________________________________________________________________
3. Milyimo ya kuzuwo:
Soneka majina já asoko je eswe.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                28
PHOSO YA MUCIWANA-4                     TANGWA LYA MUCAALYI-2
                               Yami
1. Yami ngulyi nyi mama nyi tata angusema.
- Mama Jina lyenyi
__________________________________________________________________
- Tata Jina lynyi:
__________________________________________________________________
- Khakha wa lunga jina lyenyi
__________________________________________________________________
- khakha wa phwo jina lyenyi
__________________________________________________________________
2. Lyinga milyimo ayi.
Fupha muyipatulo ayi, sona jitangu wa soneka najo majina ja
asoko je.
  ND      K      M       O      U       P      H      J      X
   T      A      MB      L      S       F      V      I      Z
  TH      Y      NG      N      C       E      W
3. Milyimo ya kuzuwo.
Soneka sona jize jinaputuka nyi majina ja asoko je.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                29
PHOSO YA MUCIWANA-4                      TANGWA LYA MUCITATU-3
                              Mama
              Khakha wa phwo         Khakha wa lunga
               wasema mama            wasema mama
Khakha waphwo wasema mama nyi khakha walunga, wasema
mama eswe kaalyi akhakha jaami.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Asoko ja noko angahi wanyingika?
__________________________________________________________________
- Soneka majina jo:
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo
- Asoko ja noko kumbonge yika atwama?
__________________________________________________________________
- Cihunda cika atwama?
__________________________________________________________________
                                30
PHOSO YA MUCIWANA-4                      TANGWA LYA MUCIWANA-4
                               Tata
              Khakha wa phwo          Khakha wa lunga
                wasema tata             wasema tata
Khakha wa phwo wasema tata nyi khakha wa lunga, wasema
tata eswe kaalyi akhakha jaami.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Asoko já tatenu mbonge yika atwama?
__________________________________________________________________
- Asoko já tatenu cihunda cika atwama?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Asoko já tatenu kumbonge yika atwama?
__________________________________________________________________
- Cihunda cika atwama?
__________________________________________________________________
                                31
PHOSO YA MUCIWANA-4                       TANGWA LYA MUCITANO-5
             Mama nyi yayo           Tata nyi yayo wa lunga
               wa phwo
Ngulyi nyi mama wamukulwana, yayo yamama wangusema
nyi tata wamukulwana, yayo yatata wangusema.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka jina lya noko wamukulwana wasemuka nyi noko
wakusema.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya tatenu wamukulwana, wasemuka nyi tatenu
wakusema.
__________________________________________________________________
- Soneka majina já akhakhenu walunga nyi waphwo asema
tatenu wakusema.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo
- Soneka majina já akhakhenu wa lunga nyi wa phwo asema
noko wakusema:
__________________________________________________________________
- Akhakhenu asema tatenu nyi noko kaalyi angahi?
__________________________________________________________________
                                32
PHOSO YA MUCITANO-5                       TANGWA LYA MUCITANO- 5
                       Ceseko cayize alyilongesa
1. Kusoneka ca jina lyenyi.
__________________________________________________________________
2. Kutanga ca jina lyenyi.
__________________________________________________________________
3. Kusoneka ca mazwi a wana nya ciphama umuwikha.
__________________________________________________________________
4. Kutunga ca mazwi a wana nyi ciphama umuwikha.
__________________________________________________________________
5. Kusoneka ca cimwe asoneka.
__________________________________________________________________
6. Kutanga ca ciphama asoneka.
__________________________________________________________________
7. Kunyingika ca sona.
__________________________________________________________________
8. Kucinga ca sona nyi mazwi atangu.
__________________________________________________________________
9. Unyingiko wa unji wasona já lyimi (lusona, lyiji) ciphama,
walulo nyi cizulye).
__________________________________________________________________
10. Unyingiko nyi kulyinga ca milyimo nyi unji wa kwalula ja
mulyimo ya mathatha.
__________________________________________________________________
                                  33
PHOSO YA MUCISAMBANO-6                       TANGWA LYITANGU -1
Ximbu ya kunyima
Hamaximbu akunyima kaap-
wile nyi kulyima nyi mawe,
mitondo yakusongolola nyi
yifaha yatuxitu. Muhasulaho
yaputuka kwanda mawe a
yinganga akulyinga yikungo,
akufula matemo, njimbu, njan-
gu nyi yikungo yikwo yaku-
lyima naco. Kumilyimo yaco
ayi, kwenako kwakwiza yuma
yakulya nyi twakusumbaken-                     Njimi
ya nyi yuma yize kutuxinayo.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Haximbu ya kunyima nyi nekha apwile nyi kulyima?
__________________________________________________________________
- Mba muhasulaho yaputuka kulyima nyi nekha?
__________________________________________________________________
- Mihuko yize akuca kuminda kuci apwile nyi kuyilyinga?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Kulyi kwakukatuka yikungo?
__________________________________________________________________
- Kulyihi apwile nyi kuciza njimbu nyi matemo?
__________________________________________________________________
                                34
PHOSO YA MUCISAMBANO-6                    TANGWA LYA MUCALYI-2
Yami ngulyi njimi, ngulyi nyi myaka makumi atatu nyi yita-
no. Há milyimo ya unjimi, hinapwa nyi makumi aalyi a myaka.
Ngulyi njawulo, ngulyi nyi ana atono, nakuzanga cinji kulyima.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Kucizaho milyimo yize weva ya kulyima, yikwo yikwo yikha
yena unanyingika?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
- Kumilyimo yeswe ayi watongola milyimo yikha yilyi xinaho?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka jina lya milyimo yize wakuzanga kukalakala?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                35
PHOSO YA MUCISAMBANO-6                 TANGWA LYA MUCITATU-3
                                  Haximbu      yino,   mbunga
                                  kanalyimi nyi yikungo ya
                                  makina jinene jinene, mumu
                                  jinakwase    athu    kulyima
                                  mande anene, ha maximbu
                                  akehe.    Muze     mumusoka
                                  mbuto yinji, yikwo muyipwa
                                  kulanjisa mumawenda hanga
                                  ayo ayilanjise kulyi mbunga
                                  waze keyi nyi kulya.
      Milyimo ya kulyima
Mbongo jize akulanjisako, kakulanda naco mahina, muphano
nyi yuma yikwo nawa yize athu anazange.
Muthu muze malyima mbuto mayikungila muchila, mwenamo
akuputuka kuciza yikwo yize mazanga kulanjisa. Mba nyingika
cinyingi ca kuciza:
1. Lyinga milyimo ayi:
Tangwa lyitangu yatulyika 379 lya njeke ja civale, tangwa
lyikwo mwaya yacizamo 234 lya njeke ja civale. Njeke jingahi
jasalamo?
           379 lya njeke               135 lya njeke
          - 234 lya njeke             - 122 lya njeke
           145 lya njeke               013 lya njeke
                             36
PHOSO YA MUCISAMBANO-6                   TANGWA LYA MUCITATU-3
- Hamaximbu ano athu nekha analyima mande anene anene?
__________________________________________________________________
- Mbuto yize akulyima mumande kulyihi akuyitwala?
__________________________________________________________________
- Mbongo jize akulanjisa mbuto yaco yikha yize akulyinga naco?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
         346 njeke ja lupa            85 saku ja makunde
        - 232 njeke ja lupa          - 43 saku ja makunde
       1550 njeke ja masangu                1000 khese
       -1000 njeke ja masangu               500 khese
            145 lya njeke
                                37
PHOSO YA MUCISAMBANO-6                     TANGWA LYA MUCIWANA-4
                                       Mbuto yeswe yize yakukatuka
                                       mumande yilyi yakulya, mba
                                       yize muyisalaho, yakupwa
                                       kulanjisa ha      yisalo nyi
                                       kumawenda a mbonge jinene
                                       jinene.
                                       Mbongo jakwiza ha kulanjisa
                                       ca mbuto yaco, kakulanda
                                       naco yuma yekha nyi yekha
                                       yize muthu mazanga. Tulyi
               Hacisalo                nyi     mbongo jayikungo nyi
                                       jamafo.
1. Lyinga milyimo ayi
Nyingika ulemu wambongo aji, nyi cize akujalula.
  Kz 1,00       Lumbongo umuwikha
  Kz 5,00       Mbongo jitano
  Kz 10,00      Kumi lya mbongo
  Kz 50,00
 Kz 100,00
 Kz 200,00
 Kz 500,00
 Kz 1.000,00
 Kz 2.000,00
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka mbongo jize unanyingika, kuciza ku Kz 1,00 ndo Kz
500,00 khama jitano.
__________________________________________________________________
                                  38
PHOSO YA MUCISAMBANO-6                  TANGWA LYA MUCITANO-5
Maximbu: Haximbu yino, maximbu a kunyima nyi maximbu
a kulutwe.
Kuta mazwi akulya.
Haximbu yino, maximbu akunyima, maximbu a kulutwe.
- Yami ngunalyi xima nyi matamba;
- Yami nalyanga xima nyi yifo;
- Yami mungukalya xima nyi yixi.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Soneka mazwi waze anasolola ximbu yino, nyi yakulutwe.
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji mazwi awa: nalyanga, ngunalyi,
mungukalya.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Tako mazwi akulya, cize halyitangu ndo lyasuraho.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                39
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7                       TANGWA LYITANGU-1
                          Unji wa milymo
                                     Feto yilyi yikumba yize muthu
                                     akutambula ha milyimo yenyi.
                                     Muthu mweswe kakumufeta
                                     nyi kulyita nyi milyimo yize
                                     akukalakala. Kulyi feto yinene
                                     nyi yikehe.
                                     - Milyimo yika akuhanyina
                                     feto yineme?
                                     - Milyimo yika akuhanyina
                                     feto yikehe?
        Feto Cuma cika?
                                     - Yika feto yakulyiselela?
1. Lyinga milyimo ayi.
- Soneka jina lya milyimo wanyingika, nyi cize akuyifeta?
       Jina lya milyimo                   Feto mu mbongo
2. Milyimo ya kuzuwo.
Soneka walulo cize ha lusona mutangu(1) ndo makumi aalyi
awalulo (20).
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                40
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7                TANGWA LYA MUCAALYI-2
                         Akwa kukilyikita
Akwa kukilyikita kaalyi athu waze akulyinga milyimo ya
kuthathwisa cifuci. Muthu yoze wakuuka myeji, kakumusanyika
ngwo mbuki. Yoze wakulongesa kutanga nyi kosoneka,
kakumusanyika ngwo, longexi. Yoze wakulyima minda
kakumusanyika ngwo njimi. Mukwa kuzomba tuxitu muyambu
kakumuvuluka ngwo cizombi.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Yoze wakuuka myeji jina lyenyi yiya?
__________________________________________________________________
- Mukwakulyima minda jina lyenyi yiya?
_________________________________________________________________
- Yoze wakulongesa jina lyenyi yiya?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
-Mulyimo uka wakuzanga kulyinga?
__________________________________________________________________
- Sona jingahi jize wasoneka naco mulyimo wazanga?
__________________________________________________________________
                                41
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7                 TANGWA LYA MUCITATU-3
                                 Njimi muze maca mbuto
                                 yenyi mayitwala hacisalo
                                 akayilanjise kulyi waze kexi
                                 nyi kulya, yikwo muyipwa
                                 kutetela kulyi waze kexi
                                 nyi kulya; Yikwo yakuya
                                 kuwenda. Mukwa kukilyikita
                                 kulyi      nguvulu,     muze
                                 hatambula feto lyenyi kakuya
                                 hacisalo    hanji   muwenda
                                 muze     mulyi    yuma   yize
anazange kuzuwo lyenyi ngwe yino, suka, mungwa, sopho,
uzalo nyi yuma yikwo yakulya. Kuci akuyitetela , nyingika
cinyingi ca uteto cilyi aci: Nyi ulyi nyi malala 84 mwatetela
kulyi athu awana 4, malala angahi muthu nyi muthu
mambata
                                 84    4 athu
                 84 ÷ 4 = 41
                                       21 malala
                                35     35 athu
                35 ÷ 5 = 00
                                       00 cecimwe
1. Lyinga milyimo ayi:
Nyi ulyi nyi 542 lya njeke ja makunde, mujitetela ha 20 lya
athu, jingahi musala najo?
__________________________________________________________________
                                42
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7                TANGWA LYA MUCIWANA-4
Njimi kakulyima mihuko
yekha nyi yekha, yize
akulanjisa hacisalo, hanga
apwe nyi mbongo, jinji.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Milyimo yika yize yena
wakuzanga kulyinga?
________________________________
________________________________        Ufumbulo wa milyimo
- Mumu lyakha watongwela mulyimo uno?
__________________________________________________________________
- Athu musona kanazange kuya kumande nyi kulyima?
__________________________________________________________________
- Mumu lyakha?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka muwalulo falanga aji: Khama lyiva nyi makumi nake.
_________________________________________________________________
- Khama ximbyalyi nyi makumi asambano.
_________________________________________________________________
- Khama jitano nyi makumi awana.
_________________________________________________________________
                                   43
PHOSO YA MUCIXIMBYALYI-7                 TANGWA LYA MUCITANO-5
                                 Maximbu a kunyima milyimo
                                 yapwile ya kuteta. Amama maya
                                 nyi kuswa yixi, atata maya nyi
                                 kuzomba tuxitu.
                                 Amama maya nyi kutaha meya
                                 nyi kuteleka yikhasa. Atata
                                 maya mucota nyi kusopha mi-
                                 longa hanji nyi kufula mivu
                                 mulwazo.
                                 1. Lyinga milyimo ayi.
                                 - Milyimo yika apwile              nyi
                                 kulyinga amama?
                                 _______________________________________
                                 _______________________________________
- Milyimo yika apwile nyi kulyinga atata?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já milyimo ya amama nyi atata.
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji yize wasoneka.
__________________________________________________________________
                                44
PHOSO YA MUCINAKE-8                          TANGWA LYITANGU-1
Ha kutwala kumilyimo ya
twanuke      kuyihela     yimwe
ya muno mucifuci, twanuke
kakuputuka           kukalakala
nyi myaka yikehe. Mucifuci
cetu athu amwe kakuhana
milyimo       yilemu        kulyi
twanuke. Myatha a cifuci cetu
kazangile kumona twanuke
kulyinga     milyimo     yilemu,
kanakanjisa      yitanga     yino
yeswe ya kukilyikicisa twanuke         Milyimo yami yika
milyimo yinene. Kulyi milyimo
yize yatela kulyinga twanuke nyi yize kuyatelele kulyinga.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Twanuke katela kukalakala nyi myaka yigahi?
__________________________________________________________________
- Milyimo yika yize twanuke atela kulyinga?
__________________________________________________________________
- Wakumona twanuke amwe anakalakala ha cisalo?
_________________________________________________________________
- Milyimo yika yize nguvulu anakanjisa halyi twanuke?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Ana je milyimo yika akulyinga, yakulanjisa nyi yakukosa
malonga?
__________________________________________________________________
- Yena milyimo yika wakwaha?
__________________________________________________________________
                                45
PHOSO YA MUCINAKE-8                     TANGWA LYA MUCAALYI-2
Sacipema kakalakala kuze akulyinga yitwama, mihela nyi yuma
yikwo, kakumufeta yinunu yitatu ja mbongo (KZ3000,00).
Kwenako akuciza Kz 2.000,00; akufeta meya nyi,        kahya
kazembwe, cingahi akusala naco?
1. Lyinga milyimo ayi.
- Sacipema kumilyimo ya meya cingahi akufeta?
__________________________________________________________________
- Cingahi akusala naco?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka walulo, cize hamakumi aalyi ndo makumi asambano.
__________________________________________________________________
                                46
PHOSO YA MUCINAKE-8                      TANGWA LYA MUCITATU-3
Muthu kakulyinga milyimo yekha nyi yekha; milyimo ya kuzu-
wo: kukomba, kukosa malonga, uzalo, nyi; kuteleka. Milyimo ya
nguvulu yilyi; kulongesa, kuuka, yakumbonge nyi yikwo, yikwo
nawa.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Ha kukomba kumazuwo yika yatela kupwa nayo?
__________________________________________________________________
- Ha kukusumuna haxi yika yatela kupwa nayo?
__________________________________________________________________
- Hakukosa yikwata yika yatela kupwa nayo?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já yuma yize wakukomba naco, hanga uyitete
muyiphinji.
__________________________________________________________________
                                47
PHOSO YA MUCINAKE-8                       TANGWA LYA MUCIWANA-4
Kululyika cayuma
Yuma yeswe yatela kupwa yakutesa, zuwo lyetu nelyo muchima
mwatela kutesa kanawa, haze neho hatela kululyika, nyi ulyi
nyi yimuna neyo katela kwasa kucihandaco, kexikha kwalula
neco cilyi nyi uteso waco.
Lyinga milyimo.
 100   110   120   130   140        150    160   170   180   190
 200   210   220   230   240        250    260   270   280   290
 300   310   320   330   340        350    360   370   380   390
 400   410   420   430   440        450    460   470   480   490
 500   510   520   530   540        550    560   570   580   590
 600   610   620   630   640        650    660   670   680   690
 700   710   720   730   740        750    760   770   780   790
 800   810   820   830   840        850    860   870   880   890
 900   910   920   930   940        950    960   970   980   990
1. Milyimo ya kuzuwo
- Kumbanyisa walulo muyipatulo muze munahono walulo.
 90          110                    140                170   180
 190               220                     250               280
       300   310                    340                370
                               48
PHOSO YA MUCILYIVA-9                           TANGWA LYITANGU-1
Ngwe cize nunamono ha
yizulye ayi, yuma yeswe
yikwete majina, nyi tuxitu
amuyambu,         amuyihunda
amulwiji, amukalunga lwiji,
mitondo nyi mwambu, yeswe
yino yatela kuyifunga.
                                     Kufunga ca yize yatujingilyika
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka majina ja tuxitu waze unanyingika atwama muyihunda.
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja tuxitu waze unanyingika atwama muyambu.
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja tuxitu waze atwama mulwiji hanji mukalunga
lwiji.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Teta muyiphinji majina ja tuxitu waze wasoneka.
__________________________________________________________________
                                49
PHOSO YA MUCILYIVA-9                        TANGWA LYA MUCAALYI-2
Nyingika alufambetu wa lyimi lya Cokwe hanga unyingike
kanawa cize akusanyika jina lya lusona nyi lusona, mumu yuma
yeswe yikwete majina.
       Lusona             Jina lya Lusona            Mazwi
          A                     a                     atata
          C                     cê                    cawu
          E                     ê                     enda
          F                     fê                   fungo
          H                     hê                    helu
          I                      i                    yifo
          J                     jê                    jila
          K                     kê                   kenya
          L                     lê                   lemba
          M                     mê                   membo
         MB                    mbê                   mbenga
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka amwe majina waze anaputuka nyi sona aji jilyi
muyipatulo ayi.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                50
PHOSO YA MUCILYIVA-9                    TANGWA LYA MUCAALYI-2
- Teta muyiphinji majina waze wasoneka.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
- Yisuho yingahi wazulula kanwa hakutanga jina nyi jina,
yisoneke muwalulo.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Sona jingahi wasoneka najo jina lya muthu nyi muthu. Jisoneke
muwalulo kusongo lya jina, ngwe acize:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                51
PHOSO YA MUCILYIVA-9                     TANGWA LYA MUCITATU-3
Nyingika alufambetu wa lyimi lya Cokwe hanga unyingike
kanawa cize akusanyika jina lya lusona nyi lusona, mumu yuma
yeswe yikwete majina.
          N                     nê                   neha
         ND                    ndê                  ndemba
         NG                    ngê                   ngelu
          O                     ô                    onga
          P                     pê                  petulu
          S                     sê                  kuseha
          T                     tê                   teta
          U                     u                    unga
          V                     vê                   vula
          W                     wê                   weve
          X                     xê                  xexete
          Y                     yê                   yenga
          Z                     zê                   zulu
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka majina ja athu waze anaputuka nyi sona aji
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja tuxitu waze anaputuka nyi sona aji
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina waze wasoneka, yisuho yingahi
wazulula kanwa, nyi use kusongo lya jina nyi jina.
__________________________________________________________________
- Sona já ucokwe há unji wajo jingahi?
__________________________________________________________________
                                52
PHOSO YA MUCILYIVA-9             TANGWA LYA MUCITATU-3
2. Milyimo ya kuzuwo.
       Majina           Yisuho            Walulo
       xexete             3                 6
       Cahwa
     Cimbayeka
      Lupembe
     Mwachimbu
                          53
PHOSO YA MUCILYIVA-9                     TANGWA LYA MUCIWANA-4
Muze hinwanyingika kanawa cize akuvuluka lusona nyi lusona,
nyingika nawa unji weswe wa alufambetu wa uCokwe.
Alufambetu mweswe kalyi nyi makumi aalyi a sona nyi sona
jiwana (24). Jakulyisa acize: sona jitano (5) jize jilyi nyi jina lya
milungo. Hinyingika ye milungo yaco:
              A         E         I        O         U
              a         e         i        o         u
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka milungo ayi kumoko
__________________________________________________________________
- Sona já milungo jingahi jilyi mu alufambetu wa ucokwe?
__________________________________________________________________
- Soneka milungo ayi ngwe kumakina.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo
- Soneka sona jize wakusoneka najo jina lye.
__________________________________________________________________
                                 54
PHOSO YA MUCILYIVA-9                      TANGWA LYA MUCITANO-5
Ceseko ca yize alyilongesa
1. Nyi ulyi nyi kumi lya malala, mba muwezelaho nawa kumi
nyi atano, malala angahi muupwano?
Nyi nawa ulyi nyi lukhama umuwikha, mba muwezelaho khama
jitatu, khama jingahi muupwa najo?
                          10              100
                        + 15            + 300
2. Nyi muupwa nyi khama jitatu nyi makumi ximbyalyi nyi
mbongo lyiva, mba mucizaho khama jaalyi nyi makumi atatu
nyi mbongo jiwana. Jingahi jize musala najo?
Nawa nyi muupwa nyi lukhama umuwikha nyi makumi atatu
nyi mbongo jitano, mba mucizaho lukhama umuwikha nyi
makumi aalyi nyi mbongo jaalyi. Cingahi cize musala naco?
                         379              135
                       - 234            - 122
3. Nyi muwenda yisuho ximbyalyi, mba cisuho nyi cisuho
muneha monda nake, monda angahi muupwa no?
Mba nyi mwenda yisuho kumi, cisuho nyi cisuho muneha monda
makumi ximbyalyi. Monda angahi muupwano?
Nyi muwenda yisuho yitano, cisuho nyi cisuho mumbata monda
kumi. Monda angahi muupwa no?
                  8               70                10
                 x7              x 10              x5
Teta nawa ayi:
                      46 ÷ 2 =          50 ÷ 5 =
                                 55
PHOSO YA MUCIKUMI-10                 TANQWA LYA MUCITANO-5
1. Ceseko cayize alyilongesa:
- Soneka majina ja tuxitu waze atwama nyi muthu.
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja tuxitu waze atwama muyambu.
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina ja tuxitu wasoneka, nawa yise
muwalulo yiphinji yaco kusongo lya jina nyi jina.
__________________________________________________________________
- Sona jingahi wasoneka najo majina atuxitu, nyi ujise kusongo
lya jina nyi jina.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya lusona, nyi lusona cize kulusona wa (a) ndo
(mbe).
__________________________________________________________________
- Sona ja ucokwe jeswe jilyi jingahi?
__________________________________________________________________
- Soneka milungo unanyingika, munene nyi mukehe wa kumoko.
__________________________________________________________________
                                56
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11            TANGWA LYITANGU-1
 Uhindukilo nyi mwono upema
                               Mwono ulyi kutwama cipema ca
                               muthu, kupwa cenyi, manyonga
                               jenyi, nyi kutwama cenyi ceswe.
                               Mwono wa muthu kuwapwile
                               ngwe kuhwa ca yikola wikha,
                               cilyi unji wa kutwama cenyi
                               ceswe.
                               1. Lyinga milyimo ayi.
                               - Yika muthu catamba kulyinga
                               mba hanga apwe nyi mwono
                               upema?
                               _________________________________
                               _________________________________
                               - Soneka majina a misongo yize
                               yakusoloka mucihunda hanji
                               mumbonge ye.
                               _________________________________
                               _________________________________
                               2. Milyimo ya kuzuwo.
                               - Kuci catela kululyeka meya
                               akunwa, nyi yiswaswa yize
                               yakuneha misongo.
                               _________________________________
                               _________________________________
                              57
KUMI LYA PHOSO NYI YIMIWIKHA-11         TANGWA LYA MUCAALYI-2
                             Yiphimo
Muze mutulanda meya, maji, mahina, hanji kweseka yihela,
nekha twakuyeseka?
1. Lyinga milyimo ayi.
- Soneka yuma yikwo yize akweseka nayo meya.
__________________________________________________________________
- Soneka ciphimo cize akweseka naco yihela.
__________________________________________________________________
- Soneka yuma yize akweseka nayo ulemu.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Nekha wakweseka zuwo lye hanji wande we?
__________________________________________________________________
- Zuwo lye thando jingahi lyikwete?
__________________________________________________________________
                                58
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11          TANGWA LYA MUCITATU-3
                    -Yihemba yikola anevu kanayi kulyi?
                    ______________________________________________
                    ______________________________________________
                    -Yihemba hahinduka, kana zomboka nyi...
                    ______________________________________________
                    ______________________________________________
                    - Tangwa lyikwo kanakamuwana nyi...
                    ______________________________________________
                    ______________________________________________
                    - Katela kuhilukila kulyi mbuki hanga
                    akamuuke kaxikha alyi...
                    ______________________________________________
                    ______________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Yena nyi asoko je nulyi nyi cicapa ca ndongo?
__________________________________________________________________
- Maphwo eswe kaalyi nyi yicapa ya ndongo?
__________________________________________________________________
                                59
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11        TANGWA LYA MUCIWANA-4
                         Kawutalyilothuthu
Misongo yinji yakukatuka kulyi tuthuthu, kaalyi tuthuthu
akehe akehe tunavuluka ngwo tusanyisanyi a xiki, waze kexi
kumoneka nyi meso jetu, kakunjila halyi muthu muzulu,
hacikowa nyi mumeso. Yikungo yize yakutukwasa mba tumone
tuthuthu twaco yilyi nyi jina lya utalyilo wa tuthuthu.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Tuxitu waze akuneha misongo kuci twakwavuluka?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina ja misongo yize yakwiza kututhuthu?
__________________________________________________________________
                                60
KUMI LYA PHOSO NYI YIMUWIKHA-11         TANGWA LYA MUCITANO-5
                     Kulyinanga nyi uhindukilo
Mba tulyinange catela kutwama muyihela muze mwakukomba,
kusana mujimba weswe, kwoca yiswaswa, mumu kulyinanga
cakuneha uhyindukilo nyi kutwama cipema.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Kuci catela kulyinga mijimba yetu?
__________________________________________________________________
- Kuci catela kulyinga yiswaswa yilyi kumazuwo jetu?
__________________________________________________________________
- Mijimba   yetu yatela kuyinanga.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya Kuzuwo.
- Yisuho yingahi wakusana mujimbawe?
                                61
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12                 TANGWA LYITANGU-1
                 Mwono wa muthu nyi wambunga
                    Utahilo wa meya a mbunga
Meya no kakuneha misongo yinasoloka muyihunda yetu,
misongo yinji yize yakusoloka, yakwiza kumeya. Kexikha
catamba kunwa meya akufulwisa hanji akusa soto ya yitumbo.
Catamba kusotwela mumulangi soto jiwana. Muyihunda muze
mulyi yitende ya meya, catamba kuyixikila hanga tumwe achine
kusemenamo, hanji tuxitu akwo, waze akuneha misongo ya
cipulukalo hanji kaciki.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Misongo yika yakwiza kumeya?
__________________________________________________________________
- Kuci catamba kululweka meya?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo
- Soto jingahi jatamba kusa mumulangi?
__________________________________________________________________
                                62
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12            TANGWA LYA MUCAALYI- 2
                    Utahilo wa meya a mbunga
Athu eswe kaalyi nyi meya?
Athu eswe katela kupwa nyi meya kumazuwo jo. Hanga asane,
akose mazalo. Meya akunwa nyi kutelekela no kulya hanji
kutunga no mazuwo. Meya kalyi nyi ulemu unene.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Nyi kuzuwo lye kwahona meya kuci wakulyinga?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka: Athu a mucihunda ce, kulyiko akutaha meya?
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya kuze akutaha meya athu watungano
mucihunda.
__________________________________________________________________
                                63
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12               TANGWA LYA MUCITATU-3
Kulyinanga:
           Kufulwisa meya
                                       soto yakusa mumeya
              akunwa
          Muthu kanasane                   Kanakombo
             mulwiji                      haze lyazuwo
           Athu anakombo
                                     Muthu kanaxikila yiswaswa
        mucihundaco yiswaswa
1. Lyinga milyimo ayi.
- Kuci meya akuheta kuzuwo lye?
__________________________________________________________________
- Kulyi wakutaha meya akunwa?
__________________________________________________________________
- Ulyi nyi khumba kuzuwo lye?
__________________________________________________________________
                                64
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12            TANGWA LYA MUCIWANA-4
          Yikola ya cipulukalo, kusaza, yatulo nyi kaciki
Cipulukalo, kusaza, misongo ya tulo, kaciki, yilyi misongo
yakukwacika halyi athu.
- Kulyi yakukatuka yino misongo? Yino misongo
yakukatuka kumeya waze kexi kufulwisa, mihuko kuyixi
kukosa. Misongo yino yatela kakuyikinda muze musana
kumoko ximbu kanda ulya, kukosa yakulya, kutunga khumba
ya kupihixila, kusana kumoko muze mukatuka mukhumba.
Kusana mumujimba mathangwa eswe.
- Hakuyiwuka catamba kuya kulyihi? Catamba kuya kulyi
mbuki, kunwa yitumbo yize muyiwuka misongo ya cipulukalo
nyi kusaza, nyikulyita nyi cize mbuki anatulweze.
- Misongo ya tulo: Musongo watulo wakukatuka muze
makusuma kulyi cikefu nyi tumwe, misongo yino yilyi cinji
kumbonge ya Luwanda, Mbengu, Zayile nyi Kwanza-Norte.
- Cize akuyikinda: Kulweza athu hanga atambule ndongo ya
kukinda misongo yatulo.Kupomba mwixi lya wanda wa tumwe
uze anahana kulyi mbuki.
                                65
KUMI LYA PHOSO NYI JAALYI-12        TANGWA LYA MUCITANO-5
Musongo wa kaciki
Yika yakuneha musongo wakaciki?
Nusongo wakaciki wakwiza muze makusuma kulyi kamwe.
- Hakuyikindacayo ndo: Catamba kuxikila yiswaswa hanji
kuyoca
- Hakuyiwuka: Catamba kuya kucihela ca kuukila myeji,
kulyi mbuki.
Misongo ya yimbulu, kulyi yakukatuka musongo waco?
- Nyi kutwasanyine meya mumijimba hanji muze mutuhehela
mumeya api hanji kwanwa.
- Hakuyikindando: Kusana matwangwa eswe. Kuzaala
yikuto yakukosa yinomu. Kanda tuhehela mumeya api.
- Hakuyiwuka catamba: Kuya kuzuwo kya mbuki.
                               66
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13               TANGWA LYITANGU-1
                  Musongo wa SIDA
          Cize akukwacika musongo wa SIDA
                                    Musongo wa SIDA
                                    wakukwacika halyi muthu
                                    yoze wakwenda upangala
                                    nyi amama anji hanji
                                    atata waze akwakwenda
                                    upangala nyi maphwo anji.
                                    Nyi muthu matambula
                                    manyinga ayoze ulyi
                                    nyi SIDA neye mahasa,
                                    kukwacika musongo wa
                                    SIDA.
                                    Nyi kafumba kalyi nyi
                                    musongo wa SIDA, nyi
                                    kanwine yitumbo,
                                    mahasa kasambulwisa
                                    musongo kulyi mwana.
                                    Nyi makuchata nyi
                                    phoko kuyixi kufulwisa
                                    hanji ndongo, muhasa,
                                    kukwacika musongo wa
                                    SIDA.
                               67
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13                 TANGWA LYITANGU-1
1. Lyinga milyimo ayi.
- Kulyi kuze kwakukatuka musongo wa SIDA?
__________________________________________________________________
- Wakwiva athu mahanjika hakutwala ha musongo wa SIDA?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Teta muyiphinji mazwi awa.
Musongo
__________________________________________________________________
Masepha
__________________________________________________________________
Kusambulwisa
__________________________________________________________________
                                68
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13        TANGWA LYA MUCAALYI-2
SIDA kuyixi kukwacika ha:
                 Kulyixisa kumivumbo ya yoze ulyi nyi
                 SIDA
                 Cipwe upwe muunji wa athu waze alyi nyi
                 SIDA.
                 Kexi kukwacika SIDA nyi nwapwa nyi
                 khumba yimuwikha nyi yoze ulyi nyi SIDA.
                 Kexi kukwacika musongo ha kulyimeneka
                 nyi akwenu.
                 Kexi kukwacika SIDA nyi walya
                 hamuwikha nyi yoze ulyi nyi SIDA
                               69
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13               TANGWA LYA MUCAALYI-2
1. Lyinga milyimo ayi:
Kumbulula yihula ayi, use Kha hanji Ewa.
- Kulyimeneka nyi mukwenu mumoko cakuneha musongo wa
SIDA?
                   Kha               Ewa
- Nyi athu malya hamuwika neco, cakukwacikisa musongo wa
SIDA?
                   Kha               Ewa
- Nyi twapwa nyi khumba yimuwikha neco cakukwacikisa
musongo wa SIDA?
                   Kha               Ewa
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Teta muyiphinji mazwi awa?
Kuxisa.
__________________________________________________________________
Kukwacika.
__________________________________________________________________
Khumba.
__________________________________________________________________
                                70
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13             TANGWA LYA MUCITATU-3
              Cize akukinda musongo wa SIDA.
              Muthu katela kupwa nyi kasendo umuwikha.
              Nyi walyitakana nyi umwe kasendo kuwa
              nyingikine mwono wenyi, ndo kulyisa kacikutu
              kandundu kuulunga, hanga ukinde musongo wa
              SIDA.
              Kanda utambula ndongo hanji kukuchata nyi
              thewula yize kuyapwile kufulwisa.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Sona jingahi jilyi mumazwi awa, jise muwalulo.
Ndundu: _________________________________________________________
Kasendo: ________________________________________________________
Thewula: ________________________________________________________
- Malyiji angahi alyi mu mazwi awa?
Ndundu: _________________________________________________________
Kasendo: ________________________________________________________
Thewula: ________________________________________________________
- Soneka cize catamba kulyinga hanga ukinde musongo wa
SIDA.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                71
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13           TANGWA LYA MUCIWANA-4
                          Misongo Yikwo
Tulyi nyi misongo yikwo, yalyifa nyi SIDA, anavuluka ngwo
ITS, cinalumbunuka unji wa misongo yize yakututuluka ha
kulyimona ca phwo nyi lunga, ngwe musongo wa humbula,
kasele nyi misongo yikwo. Ngwe cize twamba kunyima, SIDA
yilyi misongo yineza ha kupwa nyi masepha anji. Misongo yino
yinaxaha athu anji catamba kulyifunga kuusendo wa lunga nyi
phwo.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Ambulula misongo yikwo yize unanyingika?
__________________________________________________________________
- Kuci catamba kulyinga nyi muthu hakwacika misongo yino?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já misongo yikwo yize unanyingika?
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina a misongo yize wasoneka.
__________________________________________________________________
                                72
KUMI LYA PHOSO NYI JITATU-13            TANGWA LYA MUCITANO-5
                 Mulalyi wa kukinda kusema cinji
Hamaximbu akunyima atata nyi amama kapwile nyi mulalyi
yaco yakukinda kusema ana anji. Amama nyi kalyi mwana
wa khemba kexikupomba nyi mukwo tata ndo muze mwana
makumbanyisa myaka yaalyi. Mulalyi ukwo, athu amama
nyi haxita kexi kuya nawa kucijila ndo mwana makumbanyisa
myaka yaalyi hanji yitatu, mba mapwa cekha nawa kucijila mba
mahasa kupwa kafumba. Maximbu a musono athu já amama
kanayi kulyi mbuki nyi kwatuwa ndongo yakukinda, kucira
mapwa kafumba nyi kawaxi.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Musono kuci amama analyingi hanga akinde kupwa kafumba
kawaxi?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Unazange kupwa nyi ana anji nyi kha?
__________________________________________________________________
                                73
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14                 TANGWA LYITANGU-1
                              Mwono upema cuma cika?
                              Mwono upema ulyi kutwama
                              ceswe cipema camuthu, mwono
                              upema kuwapwile ngwe hanji
                              kuhwa ca yikola mumujimba,
                              wikha,        cinalumbunuka
                              kutwama kanawa camujimba
                              weswe, kuhwa manyonga, nyi
                              kutwamace. Nyi kuzuwo lyetu
   Kutwama cipema cilyi mwono
            upema             mukupwa ndombo maximbu
                              eswe, mutwamba ngwetu
tulyi nyi mwono upema nyi? Kha, mumu mwono upema ulyi
ukulungunga hakaci kazuwo.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka phande jize jakusoloka cinji kuzuwo lyenu.
__________________________________________________________________
- Kuci yenwe nwakusopha phande já kumazuwo jenu?
__________________________________________________________________
- Mwono upema cuma cika?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize wakusopha milonga ya kuzuwo lye.
__________________________________________________________________
                                74
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14            TANGWA LYA MUCAALYI-2
Mujimba wa muthu watela
kutwama      homa        haze
hanatomo, hanga apwe nyi
uhindukilo upema. Catamba
kukomba yiswaswa yeswe
yilyi kumazuwo jetu, kukomba
muchima nyi haze lya zuwo
hanji mumatapalo. Yiswaswa
yeswe yize muthu akuneha ha
zuwo lyenyi hanji mutapalo
yatela kuyikomba nyi kuyisa
hamuwikha hanga yipwe
kwoca hanji kuyivumbika.
Yiswaswa yilyi mutapalo nyi
yoka ciji akwa milyimo ya
nguvulu eno atela kuyikomba
nyi kuyitwala kwekha kuze
catamba kuyocela.
                                 Yiswaswa kuzuwo nyi mumatapalo
1. Lyinga milyimo ayi:
- kuci catamba kulyinga nyi yiswaswa yilyi kumazuwo jetu?
__________________________________________________________________
- Yiswaswa ya mutapalo nyi yoka, yiya watela kuyikomba?
__________________________________________________________________
- Soneka cize catamba kulyinga mba ukinde yiswaswa kuzuwo
lye.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo
- Soneka majina já misongo yakwiza kuyiswaswa.
__________________________________________________________________
                                75
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14             TANGWA LYA MUCITATU-3
Mbunga eswe a muyihunda
caatamba          kulyivaxana
hanga     akombe     yiswaswa
yize    yilyi   muyihundayo,
nyi mumatapalojo, mupwe
mutoma.       Yihela    yeswe
muze mulyi mena catamba
mbunga alyivaxane hanga
axikile, kucina mumupwa
meya waze akuneha tumwe
akuhana misongo. Muthu nyi
muthu katela kusa yiswaswa
mucihela ca kusa yiswaswa,
kucatelele kusa cisela, yatela           Yiswaswa nyi yoka
kuyisa mucihela cayo mba                 yakuneha misongo
yipwe kwoca. Cihunda cipema,
cihunda ca mwono upema.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Kuci catela kulyinga mbunga a mucihunda mba ahwise
yiswaswa mucihundaco?
__________________________________________________________________
- Kulyi kuze kwatela kusa yiswaswa yakumazuwo jetu?
__________________________________________________________________
- Yiswaswa yize yilyi mutapalo yiya yoze watela kuyikomba?
__________________________________________________________________
2. Lyinga milyimo ayi:
- Mumu lyakha twambila ngwetu, cihunda cipema, cecikwete
mwono upema.
__________________________________________________________________
                                 76
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14           TANGWA LYA MUCIWANA-4
                      Kusoneka ca mukanda
Hamaximbu twapalyika kunyima mikanda yapwile nyi ulemu
unene. Hakulyambulwila ca sango muthu mweswe watumine
mukanda kulyi asoko jenyi. Mukanda ulyi unji wa yisoneko yize
tunazange kusonekena kulyi muthu mweswawo nyi asoko hanji
sepha lyetu. Mba hanga usoneke mukanda upema, catamba
kusoneka acize:
Cuma citangu:
Jina lya mbonge:
      Sawulyimbo, tangwa 25/kakweji wa-4 mwaka 2013
Cuma Camucaalyi:
       Kumeneka; yoze unatumina mukanda (sepha lye)
Cuma camucitatu:
           Yikuma yize unazange kumusonekena.
Cuma camuciwana:
       Kumanununa hanji kuxika nyi kumwaha mwoyo
Cuma camucitano:
             Jina lya yena wasoneka mukanda
1. Milyimo ya kuzuwo;
- Mukanda cuma cika?
__________________________________________________________________
                                77
KUMI LYA PHOSO NYI JIWANA-14            TANGWA LYA MUCITANO-5
Soneka mukanda. Jina lya mbonge, tangwa nyi mwaka.
Sepha lyami:
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
1. Milyimo ya kuzuwo:
- Sonekena mukanda longexiwe.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                78
KUMI LYA PHOSO NYI JITANO-15
                     Ceseko ca yize alyilongesa
Sonekena umwe mukanda longexiwe hanji kulyi umwe
sephalye nyi kulyita nyi cize unakalyilongesa kunyima,
nyi kunyingika cize musoneka hakumanyisa. Yikuma yize,
mumusonekena, umulweze mumulyakha unalyilongesela. Yika
yize wafumbulamo, nyi umulweze ulemu uka ulyi há kunyingika
kusoneka nyi kutanga. Muze hiwamanuna kuusoneka citangu
utange mba uhase kuuhana kulyi longexi.
1. Soneka kuci catamba kulyinga hamijimba yetu.
__________________________________________________________________
- Mihuko.
__________________________________________________________________
- Kumazuwo jetu.
__________________________________________________________________
- yiswaswa ya mumatapalo.
__________________________________________________________________
2. Soneka yize tuneci mwixi.
- Jina lye lyeswe;
- Tanga jina lye wasoneka;
- Soneka cimwe ciphama nyi mazwi awana;
- Tanga ciphama wasoneka hamwe nyi mazwi awana;
- Sonekena kamwe kamukanda longexi we;
- Tanga mukanda waco wa sonekena longexiwe;
- Soneka jina lya tatenu nyi lya noko;
- Tanga jina lya tatenu nyi lya noko wa soneka.
                                 79
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16               TANGWA LYITANGU-1
                                     Muthu mweswe kakwete cihela
                                     kuze    asemukinyine   hanji
                                     kuze atwama. Yihela yaco
                                     yikwete majina, anavuluka
                                     ngwo: kacihunda, cihunda
                                     cinene,    mbonge    yikehe,
                                     mbonge yinene hanji thungu,
                                     mucifuci mwe mulyi yihela
                                     yino yeswe. Cihunda cilyi
                                     cihela cize catwama mbunga
                                     akehe, kumuxi yuma yinji,
                                     mazuwo jamo kaalyi a ndopi
                                     hanji akhangalo nyi mwambu.
       Nyingika cize cipwa           Kaalyi     nyi   mwathayoze
        cihunda watwama
                                     watumina. Mulyi nawa zuwo
                                     lya kulembela zambi.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka jina lya cihundace.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya mwatha wa cihundace.
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina waze wasoneka.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka yize yatwama mucihundace.
__________________________________________________________________
                                80
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16          TANGWA LYA MUCAALYI-2
Cihunda cinene cilyi nyi yihela
yize yatwama mbunga yinji,
yuma yinji yilyi: xikwola
ya kulyilongesela mbunga,
mazuwo anji, mulyi tembele
ya zambi, hamwe nyi zuwo lya
kuukila myeji. Cihunda nyi
capwa nyi yuma yinji ngwe
yino: athu anji, xikwola jinji,
mazuwo apema anji, mazuwo
a kuukila mbunga nyi yuma
yikwo.     Muyihasa     kupwa
mbonge yikehe muze mulyi
yihela ya nguvulu ya kulyingila      Nyingika cize cipwa cihunda
milyimo      nyi    mumupwa               cinene watwama
kutumina kulyi mwatha wa
nguvulu.
1. Lyinga milyimo yino:
- Kulyisa cika cilyihakaci kacihunda nyi kambonge kakehe?
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya mwatha yoze watumina kambonge kakehe.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka majina ja cihunda hanji kambonge yize watwama.
__________________________________________________________________
                                81
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16          TANGWA LYA MUCITATU-3
                  Nyingika mbonge yize watwama
Thungu yilyi cihela cize catwama mbunga yinji, mulyi thuminyi
wa nguvulu, yoze wakuhana ximbi kulyi myatha a yihunda nyi
mbonge jikehe. Thungu yilyi nyi xikwola jinji, jinene nyi jikehe,
yihela yinji ya akwa milyimo, mazuwo anene nyi akehe akehe,
mulyi tembele ya zambi, mazuwo anji a kuukila myeji, mulyi
nawa maxinyi anji.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka majina já mbonge jinene jize unanyingika.
__________________________________________________________________
- Soneka majina já mbonge jikehe jize unanyikika.
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina waze wasoneka.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya mwatha watumina mbongeye yinene.
__________________________________________________________________
                                82
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16        TANGWA LYA MUCIWANA-4
Muthu mweswe kalyi nyi kuze atunga, kwenako
akumunyingikina, yetu eswe twatunga mucifuci ca Angola,
cilyi nyi mwanangana munene wacitumina. Cifuci cetu cikwete
kumi lya thungu nyi thungu nake. Cifuci ca Angola catwama
kungongo ya afilyika. Afilyika yikwete makumi atano lya yifuci
nyi yiwana 54.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Fupha thunguye watwama ha mapa ya Angola nyi uyimbulule
ha mukandawe.
__________________________________________________________________
- Soneka thungu jize jalyisulangana nyi thunguye.
__________________________________________________________________
- Mwanangana watumina cifuci ca Angola kulyi atwama?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya mwanangana watumina cifuci ca Angola:
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji jina wasoneka?
__________________________________________________________________
                                83
KUMI LYA PHOSO NYI JISAMBANO-16         TANGWA LYA MUCITANO-5
                     Ceseko cayize alyilongesa
1. Lyinga yeseko ayi:
- Soneka jina lye.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya cihunda, mbonge yikehe hanji thungu yize
watwama.
__________________________________________________________________
- Soneka jina lya mwatha yoze watumina cihunda, mbonge
yikehe hanji thunguye yize watwama.
__________________________________________________________________
- Kulyisa cika cilyi hakaci kacihumda, mbonge yikehe nyi
thungu?
__________________________________________________________________
- Jina lya cifuci watwama, kuci akucisanyika?
__________________________________________________________________
- Mwanangana watumina cifucice thungu yika atwama?
__________________________________________________________________
- Yifuci yingayi yatwama mungongo ya afilyika?
__________________________________________________________________
                                84
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17              TANGWA LYITANGU-1
                                Kusemuka ca mwana cakupwa
                                cuma cilemu, mbunga yeswe
                                mucihunda        yakuwahilyila
                                cahyana cinji halyi naye nyi
                                asoko jenyi eswe, mumu cilyi
                                cawana ca zambi, amama
                                eswe kakuzanga kusema,
                                cakuhyana       cinji     halyi
                                anamaphwo.         Mucihunda
                                nyi      mwapwa         mumba,
                                kakumukambila         cimbanda
                                hanga awane ngoji yakusema,
                                mba mamusongela: jinga nyi
                                cisola, maakasa mumuya
     Kusemuka ca mwana          kexikuuzula, mendano nyi
kupombano, ndo muze hakiwa ufumba, muze mwana masemuka
kakumuluka jina lya Jinga hanji Cisola; mba naye mamusanyika
ngwo Najinga hanji Nacisola.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Soneka jina lye.
__________________________________________________________________
- Soneka majina já ana je.
__________________________________________________________________
- Mumu lyakha noko anakamulukila jina lya najinga?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize akulyinga nyi phwo yoze mumba mba hanga
akwate kungoji.
__________________________________________________________________
                                85
KUMI LYA PHOSO NYI XIMMBYALYI-17    TANGWA LYA MUCAALYI-2
                         Tundanji
Twanuke kakwanjisa kumukaanda, muze hakumbanyisa kumi
lya myaka nyi yiwana; kakutwamako tukweji asambano hanji
mwaka wamuundu. Mukaanda wakupwa kuyambu kusesa lya
cihunda, kakutwamako nyi yikholokholo, akwafumba kwimba
myaso nyi kuhangana, nyi yako yeswe ya ucokwe nyi kulyita
nyi cize matwama kumukaanda nyi mukaci kambunga.
Mwana lunga mweswe nyi kanda aciya kumukaanda kalyi
cilyima, kakumusanyika jina lya cisemuka, muze makatuka
kumukaanda hapwa ngalami hikulyiluka jina lyekha. Athu
akwo muze hakatuka kumukanda kakuya nawa kumungonge,
akalyilongese phango, nyi yaako yikwo ya ukulwana.
Ana maphwo muze makwata cikumbi, kakumutungila cisasa,
kunyimasenge lya zuwo, kakutwamako tukweji asambano,
akumulongesela «yaako» cize catela kutwama kuulo nyi lunga
hamwe nyi asoko já lunga.
                            86
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17         TANGWA LYA MUCAALYI-2
1. Lyinga milyimo ayi:
- Tundanji myaka yingahi akutwama kumukaanda?
__________________________________________________________________
- Yika tundanji akulyinga kumukanda?
__________________________________________________________________
- Ana a maphwo nyi hakwata cikumbi, tukweji angahi
akutwama kucisasa?
__________________________________________________________________
- Kuci akuvuluka waze akulongesa tundanji yaako ya ucokwe?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Teta muyiphinji sona aji:
Tundanji: ________________________________________________________
Mukaanda: ______________________________________________________
Cilombola: _______________________________________________________
Cikumbi: ________________________________________________________
Yikholokholo: ___________________________________________________
                                87
88
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17        TANGWA LYA MUCIWANA-4
Muthu      mweswe       muze
masemuka, mamulela, mapwa
mukweze      walunga     hanji
waphwo, mapwa mukulwana,
makilyikita, masema, mapwa
kaxinakanji mba mafa.
Muze       muthu        akufa
kakumulyingila         nambi,
kakulyingaho yilyika yekha nyi
yekha nyi kulyita nyi kupwa
ca muthu nyi muthu, nyi kalyi
mwatha wa cihunda, nyi kalyi
                                  Kusemuka nyi kufwa
cinyanga hanji cimbanda,
kwakupwa yitanga nyi kulyita
nyi ulemu wa muthu nyi muthu. Nyi kayile kumungonge,
hakupwa tulyangu, phango jekha nyi jekha, kakuxihaho
phembe, nyi mafwa kexi kumufunda ngwe mufu mweswawo.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Yisuho yingahi muthu atela kupwa nayo, cize há kusemuka
cenyi ndo há kufa cenyi?
__________________________________________________________________
- Yiya yoze nyi wafa mucihunda kexi kumufunda ngwe muthu
mweswawo?
__________________________________________________________________
- Mwanaphwo nyi kapwile nyi ngoji, kuci akumulyinga mba
axite?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka umwe mwaso uze unanyingika akwimbila hanambi.
__________________________________________________________________
                                89
KUMI LYA PHOSO NYI XIMBYALYI-17         TANGWA LYA MUCITANO-5
                    Ceseko cayize alyilongesa
1. Jina lye yiya?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Muthu yoze mumba, kuci akumulyinga mba hanga apwe nyi
mwana?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Mumu lyakha noko anakamulukila jina lya Namutalenu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Tundanji myaka yingahi akulyinga kumukaanda?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
5. Tufundeji kucikumbi, myaka yingahi akulyingako?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Soneka cize akulyinga haximbu yino nyi muthu wafwa?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                90
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18                   TANGWA LYITANGU-1
Muthu      katela   kutwama
haze hanapeme, haze halyi
ukulungunga, halyi yihela
ya kuhehela, ya kuhwimina
twanuke     nyi   makulwana
waze      mazanga      kwasa
ndundu. Yuma yeswe yize
yatujingilyika yikwete ulemu
unji halyi muthu nyi muthu,
katela kutwama haze halyi
kahya kazembwe, nyi meya
hakamwihi nyi mazuwo jetu,
                                     Usepha ha upite nyi yaako
nyi yuma yikwo yinatela.
1. Lyinga milyimo ayi.
- Mitondo ulemu yika yikwete?
__________________________________________________________________
- Kuzuwo lye mitondo yingahi yilyiko?
__________________________________________________________________
- Wambika watwama kulyi yihela ya kwaxila ndundu nyi kha?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo.
- Soneka majina já yuma yize ulyinayo kuzuwo lye?
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina já yuma yize wasoneka?
__________________________________________________________________
                                91
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18                  TANGWA LYA MUCAALYI-2
                                       Muthu kalyi nyi unyingikiso
                                       unji ha ulemu wa mitondo
                                       ya mumuseenge, mitondo
                                       yakukwasa athu hanji tuxitu
                                       eswe. Mitondo yakutwaha
                                       yihuhumuke,    yitumbo    ya
                                       kuuka nayo myeji nyi, mapaya
                                       akulyingano yajilo, mihela
                                       yitamba hanji mato.
  Kanda tuteta mitando citetela
1. Lyinga milyimo ayi:
- Mumu lyakha kucatelele kuteta mitondo?
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja mitondo yize wanyingika.
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina ja mitondo yize wasoneka.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka majina ja mitondo akuuka nayo misongo yize
unanyingika.
__________________________________________________________________
- Nekha yena musono wakulyiwuka, nyi mafo nyi miji yamitondo,
nyi yitumbo ya undele?
__________________________________________________________________
                                  92
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18               TANGWA LYA MUCITATU-3
Museenge hanji usaki ulyi unji
wa mitondo nyi yambu, ulundu
hamwe nyi tumitondo tukehe
tukehe. Yeswe yino yikwete
ulemu unji. Mwambu ulyi nyi
ulemu unene, mumu ulyi kulya
ca tuxitu nyi twakupupika
nawo mazuwo jetu nyi yota
jetu, nyi newo twakuuka nawo
misongo yekha nyi yekha.
Kexika, kanda twoca miseenge
                                       Kanda twoca museenge
mucipwa cipi. Cipwe kuxiha
tuxitu twamo.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Mwambu nyi mitondo ulemu uka yikwete?
__________________________________________________________________
- Misongo yikha unanyingika yize twakulyiwuka nyi mwambu.
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja tuxitu atwama mucihunda akulya mwambu.
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka jina lya mwambu uze akupupika nawo mazuwo.
__________________________________________________________________
- Teta muyiphinji majina jaco.
__________________________________________________________________
                                 93
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18               TANGWA LYA MUCIWANA-4
                                     Milyimo yinji ya muthu
                                     yize akulyinga       kwakwiza
                                     yiswaswa, yize yakupihisa
                                     kumazuwo jetu hamwe nyi
                                     mutapalo amuma mbonge hanji
                                     thungu jinene jinene.Yiswaswa
                                     yeswe kuyatamba kuyikungila
                                     homa     hamuwikha      hanga
                                     yipwe kwoca hanji kuyitwala
                                     kuyingambangamba yikapwe
                                     kwalumuna       hanga    kwize
                                     yuma yaha: Yize muyipwa
                                     kwoca, uto waco muupwa kusa
                                     kumbuto yize tunalyimi hanga
       Kwalumuna ca yiswaswa         yithathuke.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Kuci catamba kulyinga yiswaswa yize yakwiza kumilyimo ya
muthu?
__________________________________________________________________
- Yiswaswa yize yakuya kuyingambangamba yikha yize
yakwizako?
__________________________________________________________________
- Yikha yize twakulyinga nyi uto uze wakwiza kuyiswaswa
twakwoca?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo
-   Soneka cize yena wakulyinga yiswaswa ya kuzuwolye.
__________________________________________________________________
                                94
KUMI LYA PHOSO NYI NAKE-18              TANGWA LYA MUCITANO-5
                Ceseko cayize alyilongesa
1. Mumu lyakha twakulemesena mitondo twakutunba
kumazuwo jetu hanji mumatapalo?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Kuzuwo lye mitondo yingahi yilyiko?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Tuxitu amuyambu kulyaco cika?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Soneka majina a tuxitu amuyambu nyi amucihunda.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
5. Milyimo yikha yize twakulyinga nyi mwambu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Kuci catamba kulyinga nyi yiswaswa yakumazuwo jetu?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
7. Ulemu uka ukwete uto uze wakwiza kuyiswaswa?
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
                                95
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19                    TANGWA LYITANGU-1
                                     Maximbu akunyima, twanuke,
                                     nyi akweze kapwile nyi
                                     kuvumbika makulwana eswe,
                                     muthu mweswe yoze hapwa
                                     nyi khambu jitoma, katela
                                     kumuvumbika kulyi athu
                                     eswe. Cisemi ca mukwenu
                                     cisemice, tato yamukwenu,
                                     tatenu. Catamba kuvumbika
                                     makulwana        jetu,  hanga
                                     tuhilukile yitanga yipema, nyi
                                     mumona mukulwana catamba
    Kuhilukila yitanga yipema        kumusela       cihela,   hanji
                                     kumwaha citwamo.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Akweze, twanuke nyi athu akwo, kuci cize apwile nyi kulyinga
ximbu yakunyima?
__________________________________________________________________
- Kuci apwile nyi kulemesa tato ya mukwo hanji naye yamukwo?
__________________________________________________________________
- Yena wakuvumbika yisemi jaakwenu nyi kha?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize catamba kulyinga halyi makulwana?
__________________________________________________________________
- Soneka majina ja makulwanaje acisemuka.
__________________________________________________________________
                                96
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19             TANGWA LYA MUCAALYI-2
Hamaximbu           akunyima,
makulwana       apwile    nyi
kulongesa twanuke nyi akweze
cize catamba kutwama hakaci
kambunga eswe; mukulwana
katamba            kuvumbika
kanuke, kanuke neye katela
kuvumbika mukulwana, tato
ya mukwenu tatenu , neye ya
mukwenu kalyi noko, cenaco       Tuvumbikenu makulwana jetu
apwile nyi kulongesa mbunga.
Mathangwa wano, mbunga kahaxile kulongesa twanuke nyi
akweze apwe nyi vumbi, ngwe mathangwa a kunyima, mumu
lya yizulye yize yineza kuyifuci yahaze, havulama kutwama
mucota.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Mumu lyakha akweze nyi twanuke musono kexi nyi vumbi
halyi makulwana?
__________________________________________________________________
- Kuci catela kulyinga hanga akweze apwe nyi vumbi halyi
makulwana?
__________________________________________________________________
- Makulwana musono kanatwama nyi akweze nyi kwalongesa
ngwe maximbu akunyima?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize catamba kulongesa twanuke nyi akweze
hamaximbu wano.
__________________________________________________________________
                                97
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19              TANGWA LYA MUCITATU-3
                                Mbunga yeswe, atata, amama
                                nyi makulwana akwo kaalyi
                                nyi mana anji a kulongesa
                                twanuke     nyi akweze jetu.
                                Catamba anyingike kulyinga
                                yitanga yipema yize muyisolola
                                vumbi halyi mbunga yeswe.
                                Mba hanga ana jetu akatuswane
                                hakutunga yihunda catamba
Kulongesa akweze yitanga yipema kwaalongesela muyota.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Atata nyi amama katela kulongesa twanuke nyi kha?
__________________________________________________________________
- Twanuke a musono kaalyi nyi vumbi nyi kha?
__________________________________________________________________
- Kuci catamba kulyinga mba twanuke apwe nyi vumbi?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka cize makulwana apwile nyi kulongesa twanuke.
__________________________________________________________________
                                98
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19            TANGWA LYA MUCIWANA-4
Ulongeso ulyi unji wayinyingi
yekha nyi yekha, hamwe
nyi kutanga nyi kusoneka,
mba upwe nyi unyingikiso
wamwenemwene,          muthu
camutamba        kulyilongesa
mba apwe nyi sambukila
ha mwono wenyi. Yikuma
yize akwa xikwola kahaxile
kulumbununa          mbunga      Longeso lya xikwola jinene
kumazuwojo            mahasa
kulongesa yuma yikwo yize muyikumanyisa muthu. Hanga
apwe nyi hamu lya kutungisa cifuci cetu. Athu eswe caatamba
kulyilongesa mba hanga apwe nyi mwono upema.
1. Lyinga milyimo ayi:
- Longeso lyamwenemwene, lya kuxikwola nyi lya kumazuwo.
__________________________________________________________________
- Mumu lyakha?
__________________________________________________________________
- Mumu lyakha kunyingika kutanganyi nyi kusoneka cilyi nyi
ulemu?
__________________________________________________________________
2. Milyimo ya kuzuwo:
- Soneka majina ja asoko je waze ananyingika kusoneka
mucokwe.
__________________________________________________________________
- Soneka majina já waze kanyingikine kusoneka mucokwe.
__________________________________________________________________
                                99
KUMI LYA PHOSO NYI LYIVA-19          TANGWA LYA MUCITANO-5
             Ceseko cayize alyilongesa.
Kumbanyisa yihula ayi nyi kalyiji aka kalyi muyithuwa
amu (Kha) hanji (Ewa) ngwe cilweza aci:
1. Tato ya mukwenu kexi kumusa vumbi?
                                               kha
2. Twanuke , akweze, ha maximbu a kunyima kexite
kuvumbika makulwana?
3. Catamba kusa vumbi halyi makulwana?
4. Twanuke nyi akweze a maximbu ano kaalyi nyi vumbi halyi
makulwana?
5. Makulwana kapwile nyi kulongesa twanuke nyi akweze
muyota?
6. Kulongesa ca kuzuwo nyi ca kuxikwola ceswe cilyi nyi
ulemu?
                              100