Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 DOI: 10.

26650/JECS414077

Journal of Economy Culture and Society

ISSN: 2602-2656 / E-ISSN: 2645-8772

Derleme Makalesi / Review Article

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal

Tabakalaşma
Max Weber’s Theory of Inequality and Social Stratification
Kemal AYDIN1

ÖZ
Bu çalışmada Max Weber’in eşitsizlik ve toplumsal tabakalaşma teorisi
incelenmektedir. Makalenin ilk bölümünde Weber’in tabakalaşmaya bakış
açısında uyguladığı olasılığa dayalı çok boyutlu nedensellik yöntemi ve öznel
faktörlere verdiği önem üzerinde duruldu. İkinci bölümde, Weber’in çoklu
sınıf tipolojisi kısmen Karl Marx ile de karşılaştırılarak sınıf, statü ve parti
terimleri birbirleri ile ilişkileri bağlamında çözümlendi. Üçüncü bölümde,
Weber’in tabakalaşma literatürüne kazandırdığı bir diğer kavram olan “açık ve
kapalı ilişkiler” (toplumsal kapanma) irdelendi. Dördüncü bölümde, Weber’in
tabakalaşma görüşlerinde bir diğer boyutu oluşturan güç, egemenlik,
bürokrasi ve tabakalaşma ilişkilerine değinildi. Son bölümde, Weber’in
tabakalaşma bağlamında öngörülerde bulunduğu demokrasi ve sosyalizm
konusu değerlendirildi. Weber’in sosyolojisinde eşitsizlik ve tabakalaşma
olasılığa dayalı çok boyutlu nedensellik bağlamında temellendirilmektedir.
Tabakalaşma çerçevesinde yaptığı sınıf, statü, parti, açık ve kapalı ilişkiler, güç,
egemenlik ve bürokrasi bu karmaşıklığı göz önüne sermektedir. Bu makalede
incelenen Weber’in eşitsizlik ve tabakalaşma teorisi, modern toplumların
karmaşık gerçeklerini anlamak bakımından günümüz tabakalaşma
araştırmalarında da esnek teorik temeller sağlamaya devam etmektedir.
1
Doç. Dr., Kocaeli Üniversitesi, Siyaset Bilimi Anahtar Kelimeler: Weber, eşitsizlik, tabakalaşma, sınıf, statü
ve Kamu Yönetimi, Kocaeli, Türkiye

ABSTRACT
Corresponding author:
Kemal AYDIN, This article explores Max Weber’s theory of inequality and social stratification.
Kocaeli Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu In the first section, we explore Weber’s sociological methods applied in a
Yönetimi, Kocaeli, Türkiye
E-mail: kemal.aydin@kocaeli.edu.tr,
stratification framework, multiple causalities, and probability and subjective
kemal.aydin111@gmail.com factors. In the second section, Weber’s multiple conceptions of class, status,
and party are analyzed and compared to Marx’s class theory. In the third
Received: 31.05.2017
Accepted: 24.01.2018
section, social closure or open and closed relationships are explained in
relation to stratification research. The fourth section comprises another
Citation: Aydın, K. (2018). Max Weber, dimension of Weber’s view on inequality, and concepts of power, domination,
eşitsizlik ve toplumsal tabakalaşma. Journal
of Economy Culture and Society, 57, 245-267. and rationalized bureaucracy are discussed. In the last section, Weber’s
https://doi.org/10.26650/JECS414077 prediction of inequality in democratic and socialist societies is assessed.

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 245

 Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

Weber’s stratification theory is partly based on positive critiques of Marx. Weber’s approach to social inequality and
stratification emphasizes causal pluralism and the probabilistic nature of social explanation. His analysis of class,
status, party, and “open and closed relations” (social closure), power, and domination illustrate the complexity of his
theory. Weber’s theory of inequality and social stratification continues to provide a flexible theoretical foundation
in contemporary social inequality studies.
Keywords: Weber, inequality, social stratification, class, status

EXTENDED ABSTRACT

This article attempts to present Weber’s theory of inequality and social stratification and partly
compares with Marx’s view. In today’s late capitalist societies, the vision of inequality and stratification
written by Weber a century ago can be considered outdated in the classic sociology books of the
past, but Weber’s theory of inequality and stratification maintains its validity in terms of recognizing
the work done today.

Marx and Weber’s primary interests and the questions that occupied them were not about social
stratification, nor did they present a systematic stratification theory in this regard. The main problem
both sociologists were interested in was the development of capitalism, not stratification. However,
the sociologists who followed them systematized the stratification area and, expanding on their
thoughts, made it one of the most important fields of sociology.

The first part of this study deals with a probability-based multi-dimensional causality method that
Weber applied on stratification and the importance he attached to subjective factors. In the second
part, the multi-class processes in the modern world are discussed, and the concepts of class, status,
and party are summarized in relation to each other. In the third part, “open and closed relationships”
(social closure)—another concept that was introduced by Weber to stratification literature—is
examined. In the fourth section, the concepts of power, sovereignty, rationality, and bureaucracy,
which are other dimensions of stratification, are examined. In the last part, democracy and socialism,
for which Weber made predictions in the context of inequality and stratification, are discussed.

Weber’s contributions to inequality and stratification are still considered important because the
multi-dimensional factors strongly influence people’s lives. Weber’s inequality and stratification
theory, which has been analyzed in this article, continues to provide a flexible foundation since it
defines the complex realities of modern societies and addresses all aspects of interrelated processes.

246 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

Weber’s main argument regarding this topic is that social inequality and stratification have a
complex nature based on multi-dimensional causality.

The forms of Marx and Weber’s thoughts continue to be sources of reference today. Although
Weber’s view of inequality is considered as opposite to Marx, they have common ideas about the
nature of inequality and the importance of classes that play crucial role in inequality. Weber included
a middle class that was neither proletarian nor bourgeois after Marx’s two-polar class analysis of
proletarian and bourgeois, expanding Marx’s analyses and developing a three-dimensional
stratification perspective of class, status, and party.

Both thinkers agree that struggle and conflict are the most important factors in inequality. However,
according to Marx, struggle and conflict are not natural consequences of human nature and social
life. Exploitation and the class system force people into conflict, preventing cooperation and
collaboration inherent in human nature. According to Weber, even if there is no class-based
exploitation order, power struggle and conflict will continue in other areas. While the revolution
Marx predicted did not happen, the prediction that the accumulation of capital by a small minority,
now a huge problem in the world, seems to have been confirmed.

Class buildings, social closure, power and status inconsistency theories developed in recent years
are based on the renewal of Weberian view of social inequality. An important part of the inequality
and stratification theories developed in recent years (class building, social closure, power theories,
status inconsistency, etc.) belong to the neo-Weberians.

Postmodernist researchers argue that class has lost its importance and left its place to fragmented
identities, lifestyles, and consumption, but these debates are, in a way, based on updating Weber’s
status concept. However, Weber’s multi-dimensional class, status, and party formula has lost its
actuality in recent years. Instead, Weber’s social closure (closed relationships) analyses have gained
importance in stratification studies.

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 247

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

GİRİŞ

Sosyolojinin önemli alt disiplinlerinden biri olan toplumsal eşitsizlik ve tabakalaşma,

gelişim sürecini büyük ölçüde Karl Marx, Max Weber ve daha sonra bu iki düşünürün
günümüzdeki takipçilerinin araştırmalarına borçludur. Bu makale, Weber’in toplumsal
eşitsizlik ve tabakalaşmaya bakış açısını, kısmen Marx ile de mukayese ederek siste-
matik bir şekilde sunmayı amaçlamaktadır. Bugünün geç kapitalist toplumlarında We-
ber’in bir asır önce yazdığı eşitsizlik ve tabakalaşma görüşü geçmişin klasik sosyoloji
kitaplarında kalmış görülebilir; fakat Weber’in eşitsizlik ve tabakalaşma teorisi günü-
müzde yapılan çalışmaları anlamak bakımından geçerliliğini korumaktadır. Marx ve
Weber’in eşitsizlik ve tabakalaşma ile ilgili geliştirdikleri düşünceler sentezlenerek
yeni boyutlar kazanmıştır ve hala tabakalaşma çalışmalarında kullanılmaktadır.

Weber, Marx’ın toplumsal eşitsizlik, sınıf analizi ve tabakalaşma görüşlerine pozitif

eleştiriler getirmiştir. Marx’ın hayalleri ile uzun ve yoğun bir diyalog içinde eksik gör-
düğü yönlerini entelektüel düzeyde verimli tartışmalara dönüştürerek kendi eşitsizlik
ve tabakalaşma görüşlerini geliştirmiştir. Marx ve Weber’in birincil ilgi alanı ve onları
meşgul eden sorular sosyal tabakalaşma olmamıştır ve bu konuda sistematik bir taba-
kalaşma teorisi de sunmamışlardır. Her iki sosyoloğu meşgul eden temel sorun tabak-
laşma değil kapitalizmin gelişimi olmuştur. Fakat daha sonra gelen sosyologlar, onla-
rın düşüncelerinden hareketle, tabakalaşma alanını sistematikleştirip sosyolojinin
önemli alt dallarından biri haline getirmişlerdir.

Weber’e göre toplum anlaşılması güç labirentlerle dolu bir olgudur. Weber’i anlama-
nın zorluklarından biri düşüncesinin zıtlıklardan ileri gelmesindendir. Bu nedenle de
sosyolojik açıklama karmaşık doğası ve barındırdığı zıtlıklardan dolayı tek bir nedene
indirgenemez. Weber’in çok boyutlu toplumsal güç ve süreçlere verdiği önem, O’nun
tabakalaşma yazılarında da çeşitli başlıklar altında karşımıza çıkmaktadır (Ringer,
2006).

Bu çalışmanın ilk bölümünde Weber’in tabakalaşmaya bakış açısında uyguladığı olası-

lığa dayalı çok boyutlu nedensellik yöntemi ve öznel faktörlere verdiği önem üzerinde
durulmaktadır. İkinci bölümde, modern dünyada çoklu sınıf süreçlerine değinilmekte
ve sınıf, statü ve parti kavramları birbirleri ile ilişkileri çerçevesinde özetlenmektedir.

248 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

Üçüncü bölümde, Weber’in tabakalaşma literatürüne kazandırdığı bir diğer kavram

olan “açık ve kapalı ilişkiler” (toplumsal kapanma) konusu irdelenmektedir. Dördüncü
bölümde, tabakalaşmanın bir diğer boyutu olan güç, egemenlik, rasyonalite ve bü-
rokrasi kavramları incelenmektedir. Son bölümde, Weber’in eşitsizlik ve tabakalaşma
bağlamında öngörülerde bulunduğu demokrasi ve sosyalizm konusu ele alınmakta-
dır.

1. Çoklu Nedensellik ve Olasılık

Weber’in sosyolojik yöntemini ayrıntıları ile tartışmak konumuzun dışındadır, fakat ta-
bakalaşma görüşlerini netleştirmek için uyguladığı yöntemin bazı yönlerine değin-
mek gerekmektedir. Weber, toplumbilimlerinde yöntemsel bireyciliği savunan poziti-
vistlerle bunun aksini iddia eden Alman Tarihselci Okul’un yorumsalcı yöntemini uz-
laştırmaya çalıştı.

Weber nedenselliği olasılık bağlamında ele aldı. “Toplumsal araştırmalarda nesnel am-
pirik kesinlik ona neredeyse hiç ulaşılabilir görünmedi. Tarihsel ve sosyolojik olmak
üzere iki nedensellik türü üzerinde durdu: Tarihsel nedensellik bir olaya neden olmuş
olan biricik koşulları belirlerken, sosyolojik nedensellik iki fenomen arasında düzenli
bir ilişkinin kurulmasını varsayar. Bu ilişkinin A’nın B’yi kaçınılmaz kıldığı bir biçim al-
ması zorunlu değildir ama A’nın B’ye az veya çok destek olduğu bir biçim alabilir” (Co-
ser, 2008, s. 207-208). Weber sosyal olguları irdelerken olasılık kavramını sıklıkla dile
getirir. Weber’e göre sosyal bilimlerde çoğu zaman ‘X’ ‘Y’nin nedeni olabilir ama her
zaman ve her koşulda X’in ‘Y’ye neden olduğunu iddia etmek gerçekçi değildir. Örne-
ğin, Marx’ın bir toplumda baskın fikirlerin aslında egemen sınıfların fikirleri olduğu
görüşünü ele alırsak, Weber’e göre, bu bazı hatta pek çok durumda geçerli olabilir
ancak her baskın düşüncenin egemen sınıfın düşüncesi olduğunu iddia etmek gerçek
dışıdır (Grabb, 1984, s. 47-48).

Çok karmaşık etmenlerin sonucu meydana gelen sosyal olguları tek bir neden ile açık-
lamak onları basite indirgeyip çarpıtmaktır. Örneğin, neden bazı insanların zengin di-
ğerlerinin de yoksul olduğunu anlamak istediğimizi varsayalım. Bazı insanlar zengin-
dir çünkü zengin bir ailede doğmuştur ve yoksul insanlar da yoksul bir ailede doğdu-
ğu için yoksuldur. Burada iktisadi eşitsizliğin nedeni mirastır. Ancak, modern

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 249

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

toplumlarda diğer pek çok faktörün de iktisadi eşitsizliğe yol açtığını görmezden ge-
lemeyiz. Modern toplumlarda sadece miras değil, ırk, cinsiyet, etnik köken ve hatta fi-
ziki görünüm vb. dahi etkilidir. Elbette bütün bu etmenlerin aynı derecede etkili oldu-
ğunu söyleyemeyiz fakat muhtemelen miras ya da ırk çoğu durumda fiziksel görünüş-
ten daha etkilidir. Sosyal bilimciler potansiyel nedenleri inceleyip her birinin göreli
etkisini değerlendirmelidir (Grabb, 1984, s. 47-48).

Weber’in toplumsal bilimlerde ilgi odağı belirli tarihsel-toplumsal bağlamlar içinde

insanların eylemlerine atfettikleri öznel anlamlardı. Doğal bilimlerde cansız nesneleri
gözlemleyip kesinlik derecesinde açıklama yapmak daha kolaydır. Öznesi insan olan
toplum bilimlerinde ise hem nesnel hem de öznel şartlar söz konusudur. Bu nedenle
nesnel koşullar ile birlikte toplum bilimleri insanların öznel hayatlarında kendi eylem-
lerine atfettikleri anlamları, düşünceleri ve dünya görüşlerine yönelmektedir (Özlem,
1990, s. 32).

Weber öznel faktörlere önem veren bir düşünürdür ve indirgemeci teorileri reddetmiş-
tir. Maddi gerçeklik ve fikirler arasındaki ilişkiler karmaşıktır. Marx, erken dönem çalış-
malarında Hegel’in idealist felsefesini eleştirmiş ve Hegel’in maddi koşulları dikkate al-
madığını düşünmüştür. Fakat Weber’e göre burada sorun bazı Marksistlerin Marx’ın
özgün görüşlerini basitleştirerek aşırı materyalizme indirgemeleridir. Weber için, insan
ve kültür materyalizme indirgenemez. Varlıkları ya da yokluklarıyla toplumsal olanın
temel belirleyicisi fikirlerdir. Çünkü insanları motive eden öznel anlamlar ve fikirler sık-
ça basit materyalist teorinin tahmininden çok daha farklı sonuçlara yol açmaktadır. Ör-
neğin, Weber 19. Yüzyıl Almanyasında köylülerin kendilerine ekonomik refah getiren
sözleşmeli serflik düzenini reddederek daha az gelir getiren ücretli emeği seçtiklerini
yazmıştır. Öznel tercihler söz konusu olduğunda, insanlar ekonomik koşullar yerine öz-
gürlüğü seçebilmektedir (Giddens, 1999 s. 121-122). Bu meseleye bir örnek olarak We-
ber, Protestan ahlakı ve kapitalizm incelemesinde dünya görüşü ve fikirlerin tarihte
nasıl etkili bir güç haline geldiğini göstermek istemiştir. Kalvinistlerdeki katı kadercilik
anlayışına göre kimin kurtuluşa erdiğini ve kimin de lanetlendiği önceden Tanrı tarafın-
dan belirlendiğine göre geriye yapılacak tek şey bu dünyada çalışıp çabalayarak bu
şekilde kurtuluşa ermenin yollarını aramaktır. Kapitalist sınıfın neden bazı Protestan
mezheplere bağlı insanların arasında yoğunlaştığı ve kapitalizmin belirli bir yönde ge-
liştiğinin izleri bu mezheplerin öne çıkan inançlarında aranmalıdır (Weber, 2010).

250 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

Ancak önemli bir noktayı tekrar hatırlatmak gerekirse, Weber, hiçbir zaman kapita-
lizmi meydana getiren tek sebebin Kalvinist dini inanç olduğunu düşünmemiştir
veya Kalvinizm olmasaydı kapitalizm ortaya çıkmazdı diye bir iddiada bulunmamış-
tır. Bu türden basit tek nedenli açıklamaları reddetmiştir ve bu türden açıklamaların
ideolojik olduğunu düşünmüştür. Tek yönlü materyalistlik açıklamanın karşısına
aynı şekilde tek yönlü tinsel, kültürel açıklama ile çıkmanın da çok fazla bir anlamı
yoktur. Tek yönlü açıklamalar Weber’in çoklu nedensellik anlayışı ile çelişmektedir.
Tek yönlü nedensel yaklaşımın aksine objektif ve sübjektif koşullar ve insanların ey-
lemlerine yükledikleri öznel anlamlar sosyolojik açıklamayı ortaya çıkarır (Gerth ve
Mills, 1987, s. 62). Sosyal bilimcilerin potansiyel nedenlere bakması ve gözlem yolu
ile sosyal fenomenlerin büyük ya da küçük nispi etkilerini değerlendirmesi zorunlu-
dur. Objektif sosyal koşullar ile insanların eylemlerinin öznel anlamları arasındaki
karmaşık etkileşim toplumsal eylemin yönü ve sosyal yapının şekillenmesinde etki-
lidir.

2. Kapitalizmde Çoklu Sınıflar

Yukarıda değinildiği gibi, Weber uyguladığı sosyolojik yöntemde olasılığa dayalı çoklu
nedensellik varsayımından hareket eder. Eşitsizlik ve tabakalaşma olgusunun incelen-
mesinde de usul olarak olasılığa dayalı çok boyutlu nedensellik yaklaşımını benimser.
Marx, sınıfsal ilişkilerin belirleyici olduğu tek boyutlu bir toplumsal tabakalaşma anla-
yışını savunur ve sınıfı üretim araçlarına sahip olanlar ile olmayanlar üzerinden tanım-
lar. Weber ise sınıf ilişkilerinde özellikle de statü ve parti ile kesiştiği çok boyutlu bir
görüşü savunur. Marx, öncelikle bu iki sınıf arasındaki sömürü ilişkilerini incelemiş bu
ilişkinin nasıl bir çatışma ortaya çıkardığına odaklanmıştır. Marx, mülkiyet ve zenginli-
ğin dağılımı ile birinci dereceden ilgilenmemiştir. Weber de sınıf mücadelesi ve tahak-
kümünden bahsetmektedir fakat Weber’in sınıf tanımındaki temel vurgusu her türlü
maddi mal, mülk, para, meslek, statü gibi değer atfedilen şeylerin dağılımıdır. Bir diğer
ifade ile “Marx’ın sınıf analizi analitik, Weber’inki ise esas olarak derecelendirilmiştir ve
tanımlayıcıdır” (Argın, 1992, s. 8). “Marx, sınıfı nesnel bir sosyal konumlar yapısı olarak
kavramlaştırır. Weber’in sınıf analizi ise bir sosyal eylem teorisi formunda gelişmiştir”
(Argın 1992, s. 8). “Weber, Marx’ın büyük karşıtıdır. Ne var ki, bütün karşıtlıklarda ta-
mamlayıcılık da olduğu için, Marx ve Weber sosyolog olarak zıt ikizler gibi görünmek-
tedir” (MacRae, 1985, s. 18).

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 251

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

Sınıflar piyasada insan eyleyiciler ile gelişen ekonomik bir terimdir. Weber’in sınıf tanı-
mı başlangıçta Marx ile benzerdir çünkü her ikisinde de maddi mülkiyetin varlığı ve
yokluğu bütün sınıf durumlarının temel kategorileridir (Weber, 2012, s. 293). Ancak,
bu kategoriler içerisinde sınıf durumları bir yandan kazanç için kullanılabilir mülkiyet
türüne, öte yandan da pazarda sunulabilir hizmetlerin türüne göre daha da ayrışır. Bu
nedenle mülkiyet sahipleri mülkiyetin türüne göre yeni bölümlere ayrılırken mülk sa-
hibi olmayan işçi sınıfı da hizmet ve becerilerinin türlerine göre farklılaşır (Ünal, 2011;
Weber, 2012, s. 293).

Giddens’a göre, Weber’in bu ayrımı mantıksal olarak takip edildiğinde sayısız olası sı-
nıf formuna ulaşılır ve modern toplumda hemen her bireyin kendi başına bir sınıf
oluşturma potansiyeli ortaya çıkar ve sonuçta sınıf kavramı anlamını kaybedebilir
(Giddens, 1999). Fakat Weber bu sınıf formülünü aşırıya götürmez ve uygulamada
Marx ile kendi çoklu nedensellik arasında konumlanır. Weber, daha sonra devam eden
sınıf analizlerinde sınıf ve sosyal sınıf ayrımı yaparak sayısız olası sınıf formu potansiye-
lini sınırlandırmaktadır.

Weber terminolojisinde sınıflar sosyal topluluklar değildir; yalnızca toplumsal eylemin

mümkün ve muhtemel temellerini temsil eder. Yukarıda da özetlendiği gibi Weber’e
göre sınıf benzer ekonomik koşulları paylaşan ve benzer ekonomik çıkarlara sahip bi-
reylerden müteşekkil bir kategoridir. Bu tanımı ile sınıf gerçek gruplardan ibaret değil-
dir.”Bir sınıf gruptan ziyade kategori, yani ortak bir karakteristik temelinde bir arada
tanımlanan insanlar toplamıdır” (Cuff, Sharrock ve Francis, 2013, s. 57). Sınıfı kavramsal
olarak “grupla” özdeş olarak ele almak saptırmaya yol açar. Fakat benzer sınıf konu-
munda olan bireylerde grup farkındalığı meydana gelip ortak hareket etmeye başla-
dıklarında sosyal sınıftan bahsedilebilir. Bu nedenle ‘sınıf’ ve ‘sosyal sınıf’ kavramları
birbiri ile ilişkilidir fakat aynı şey değildir (Weber, 2012, s. 295).

Burada yine Weber’in öznel anlama verdiği önem bir kez daha belirgin hale gelmektedir.
Weber’in sınıf ve sosyal sınıf ayrımı Marx’ın ‘kendi içinde sınıf’ ve ‘kendisi için sınıf’ ayrımı-
na benzer. Marx, sınıf bilincine sahip olmayan proletarya için kendi içinde sınıf, sınıf kim-
liğinin farkına varılıp örgütlü bir grup haline dönüşme sürecini de kendisi için sınıf kav-
ramı ile izah etmektedir (Grabb, 1984, s. 53). Marx bu terimleri proletaryanın bilinçlene-
rek devrimci bir sınıf bilincine ulaşıp kapitalist toplumu dönüştürmesi yönünde kullandı.

252 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

Oysa Weber, sosyal sınıfların grup bilinci derecelerine göre farklılık gösterdiğini ve en
yüksek sınıf bilinci ve siyasi hareket potansiyelinin işçi sınıfında değil toplumsal yapının
en tepesinde yer alan üst sınıfta olduğunu ileri sürmüştür. “Marx’ın kabulünün aksine
doğası gereği birleşik bir sınıf yoktur ve sınıflar arasındaki güç mücadelelerinde onların
koordinasyon içinde birleşik toplumsal birimler olarak hareket etmelerini sağlayacak ko-
şullar nadiren ortaya çıkar” (Cuff, Sharrock ve Francis, 2013, s. 57).

Weber’in potansiyel olarak sayısız olası sınıf formu öznel farkındalık da dikkate alındı-
ğında dört temel sosyal sınıf etrafında birleşme eğilimi gösterir. Weber, üretim araçla-
rına sahip olanlar ve olmayanları da detaylı bir analize tabi tutarak, kapitalizmde iki
sınıfın varlığından bahsetmektedir. Mülkiyetin büyük kısmını denetim altında tutan
kapitalistler bir diğer ifade ile burjuvazi sınıfıdır (Arslan, 2004). Bu sınıf en pahalı tüke-
tim mallarını satın alma tekelini elinde tutan ayrıcalıklı bir sınıftır. Satış, satışın örgüt-
lenmesi ve mal biriktirme bu sınıfın tekelindedir. Mülkiyete dayalı sınıfın ikincisi ise
göreceli olarak küçük miktarlarda üretim araçlarına ve mülkiyete sahip küçük burjuva-
zidir (Eyce, 1999, s. 276). Weber’ci sınıflar görüşünde ilginç olan bir diğer konu tekel
kurma öğesidir.

Hiç mülkü olmayanları da beceri, yetenek ve eğitim düzeylerine göre tekrar kendi içinde
ikiye ayırmaktadır. “Bunlardan ilki elinde sadece emek gücü olan işçi sınıfıdır. İşçi sınıfı
kategorisi de kendi içinde türlere ayrıldığında bu sınıfın sayısını örneğin vasıflı, yarı vasıf-
lı ve vasıfsız emek biçiminde artırabilir (Cuff, Sharrock, Franci, 2013, s. 57). Emek güçlerini
piyasada sunanların ikincisi ise piyasada eğitime dayalı daha fazla pazarlanabilir beceri-
leri olan diplomalı uzmanlar, teknisyenler, beyaz yakalı işçiler ve memurlardır.

Marx ve Weber arasındaki bir diğer önemli tartışma orta sınıflar meselesidir. Gid-
dens’in (1999) değerlendirmelerinde sınıf yapısı hakkında Marx ve Weber arasındaki
en temel fark kol gücüne dayanmayan maaşlı çalışanların durumudur. Her iki sosyo-
log da erken kapitalist dönemde bu sınıfın varlığından bahsetmektedir fakat kapita-
lizm geliştikçe küçük burjuvazinin kademeli olarak azalacağını öngörmektedir.

Kol gücüne dayanmayan piyasada diplomalı ve pazarlanabilir nitelikleri olan maaşlı sı-
nıf konusunda ise Marx ve Weber oldukça farklı görüşler ileri sürmüşlerdir (Yanıklar,
2014). Kapitalist sınıf yapısında iki zıt sınıf ön plana çıkarmasına rağmen, Marx, beyaz

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 253

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

yakalı sınıfın kapitalizmin gelişimi ile paralel olarak sayısının artacağını öngörmüştür.
Fakat Marx belki de bu sınıfın kapitalizmden sosyalizme geçişte önemli bir güç kaynağı
olamayacağına inandığı için bu sınıf ile ilgili ayrıntılı analizler yapmamıştır. Marx maaşlı
orta sınıfın burjuvazinin yardımcı kuvveti olduğunu düşünmüştür (Grabb, 1984, s. 54).
Bu sınıf, kapitalizm çok büyük bir artık değer ürettiği için büro ve teknik hizmetleri ger-
çekleştirme ihtiyacını karşılamaktadır. Yaptıkları işler proletaryaya göre daha fazla ka-
zanç getirebilir ama işçi sınıfına daha yakındırlar. Kapitalist sınıf ile sömürü ilişkileri için-
dedirler ve aldıkları ücret bakımından kapitalistlere bağımlıdırlar (Marx, 1998).

Weber eşitsizliğin dağılımına vurgu yapmaktadır fakat bu yaklaşımın Marx için bir
önemi yoktur. Maaşlı orta sınıf üyelerinin gelirleri ve hayat standartları daha iyidir ve
sınıf çıkarları işçi sınıfı ile aynı değildir. Weber’e göre kapitalizm daha da genişledikçe
işçi sınıfı ve küçük burjuvazinin çocukları beyaz yakalı işler için piyasaya girecektir ve
dolayısı ile orta ve üst orta sınıfın hem sayısı hem de önemi artacaktır (Weber, 2012).
Alt sınıflardan orta ve üst orta sınıflara doğru hareketlilik, Marx’ın iddia ettiği gibi bu
sınıfların işçi sınıfı ile birlikte devrimci bir harekete katılma ihtimallerini büyük ölçüde
ortadan kaldırmaktadır (Weber, 2012).

Özetle, potansiyel olarak çok sayıda olası sınıf formu öznel farkındalık da dikkate alın-
dığında, Weber, Marx’ın ikili sınıf sisteminden farklı olarak ‘sınıf’ı dört farklı kategoriye
ayırdı: Mülk sahibi burjuva sınıfı, mülksüz beyaz yakalı orta sınıf (entelijensiya), küçük
burjuvazi ve işçi sınıfı. Mülk sahibi burjuvazi sınıfı iktisadi güç, sosyal statü ve siyasal
nüfusa sahip oldukları için en tepede yer almaktadırlar. Mülksüz ancak eğitime dayalı
profesyonel entelijensiya ikinci en yüksek konumda bulunmaktadır. Entelijensiya ge-
nel olarak mülksüzdür ancak yüksek bir sosyal statü ve siyasal etkiye sahiptir ve işgücü
piyasasında yüksek konumdadır ve bu nedenle ikinci sıraya yerleştirdi Weber. Küçük
burjuvazi kendi kendine yeter mülk sahibi olduğu için üçüncü sıraya yerleştirdi ve be-
yin gücü kendine yetecek mülk ve sadece kol gücüne dayandığı için de işçi sınıfı dör-
düncü sırada yer almaktadır.

2.1. Tabakalaşmanın Çok Boyutlu Temelleri: Sınıflar, Statü Grupları ve Partiler

Weber, siyasal topluluklar üzerine yaptığı araştırmalarda çeşitli güç kaynakları zeminin-
de bireyler ve topluluklar arasındaki çıkar çatışmaları üzerinde durmuştur (Weber, 2012).

254 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

“Weber’in terminolojisinde, güç istediğiniz şeyi diğerlerinden gelebilecek direnişlere

rağmen yapabilme kapasitesidir. Örneğin, ekonomik zenginlik kişiye arzuladığı şeyleri
elde etme kapasitesi sağlayan bir güç biçimidir. Weber, her toplumun güce dayalı oldu-
ğunu iddia etmiştir. Gücün üç boyutu olan ekonomi, prestij ve çıplak güç sınıf, statü ve
partinin temelleridir. Sınıflar, statü grupları ve partiler arasında ve içlerinde tarihsel ola-
rak belirleyici önemde güç mücadeleleri yer alır” (Cuff, Sharrock, Franci, 2013, s. 57). Sınıf,
statü ve parti siyasal toplumda gücün dağılımının temel unsurlardır. Weber’e göre sınıf,
statü grubu ya da parti gibi bir grup oluşturabilen insanlar çeşitli araçlarla amaçlarına
ulaşmaya çalışırken sınıf yapısı ile bağlantılı bir çoğulculuk vardır. Toplumsal tabakalaş-
mada, karmaşık bir toplumsal ilişkiler seti içeren ve çakışan boyut ve gruplar vardır.

2.2. Sınıflar ve Statü Grupları

Sınıf nesnel olarak veriliyken, statü insanların toplumsal farklılıklar hakkındaki değer-
lendirmelerine bağlıdır. Sınıflar, mülkiyet ve kazançla eşleşen ekonomik etkenlerden
kaynaklanırlar. Statü ise grupların hayat tarzları tarafından belirlenir. “Bir statü grubu
kendilerini eşitler, aynı değerde varlıklar olarak gören ve başka toplumsal grupların
üstünde ve altında algılayan bir insanlar toplamıdır” (Cuff, Sharrock, Franci, 2013, s.
58). Statü tabakalaşmasını belirleyen hayat tarzlarının kökleri tarihsel derinlikte yatar.

Kısaca, ekonomik sınıf ve statü grupları bireylerin göreli güçlerini temsil eden iki farklı
hiyerarşiye karşılık gelmektedir. Bu iki hiyerarşiden ekonomik bir kategori olan sınıf
sosyal sınıfa dönüştüğünde grup bilinci gelişir. Grup bilincinin varlığı da statü grupla-
rının temel unsurudur. Bu iki öznel bilinç arasındaki temel fark, statü grupları sosyal
onurla ilgiliyken; sosyal sınıf ekonomik güç ile bağlantılıdır. Ancak ekonomik güç, hem
sosyal onur hem de grup bilincinin dayanağı olduğunda; sınıf ve statü grupları aynı
düzlemde kesişebilir (Turner, 1988). Gündelik hayatta aynı kişi hem sınıf hem de statü
olarak aynı mevkide yer alabilir. Ekonomik olarak en üst sınıfta yer alan birisi sıklıkla
aynı seviyede statü onuruna da sahiptir. Özellikle mülkiyet sahipliği ile statü onuru
arasında yakın bir ilişki vardır. Aynı statü üyeleri arasındaki öznel farkındalık, günlük
etkileşimde genellikle toplumsal kapanmaya ve başkalarını dışlamaya yol açmaktadır.
Bu dışlama şekli örneğin aynı statü grubundaki evlilik gibi gündelik hayatta her türlü
sosyal aktiviteyi içerebilir. Grubun kapalılığından dolayı Weber’in ifadesi ile aynı vergi
sınıfına dâhil olanlar kendi aralarında dans etmektedir (Weber, 2012, s. 297).

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 255

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

Statü gruplarının taşıdığı toplumsal onur da olumlu ya da olumsuz olabilir. Örneğin,

tıp doktorluğu, üniversitelerde profesörlük, hâkimlik ve öğretmenliğin Türk toplu-
munda yüksek saygınlığı vardır (Sunar, 2015). “Parya grupları olumsuz saygınlıkları
olan, başkalarına çoğunlukla açık olan fırsatlardan yararlanmalarını engelleyen bir ay-
rımcılıkla karşılaşan statü gruplarıdır” (Giddens, 2000). Statü yapısının aşırı uçlara var-
dığı yerlerde, statü grupları kapalı bir kasta dönüşebilir. Aşırı formlarında yüksek kast-
taki bir üyenin daha alçak kabul edilen statüdeki bireylerle teması, temizlenmesi gere-
ken bir leke olarak görülür. Bu etnik topluluklar kan bağına inanır, dışarıdan evliliği ve
sosyal ilişkiyi dışlarlar. Bu tür kast durumları ‘parya’ halklar olayının bir parçasıdır ve
dünyanın her yerinde görülür. Kaçınılmaz durumlar dışında her türlü ilişkiden kesinlik-
le kopuk bir ‘diaspora’ içinde yaşarlar. Durumları yasal açıdan belirsiz ve güvencesizdir”
(Gerth ve Mills, 1987, s. 184; Kemerlioğlu, 1996). En önemli tarihsel örnek Yahudilerdir.

Weber’e göre sınıf ve statü ne birbirinden çok farklıdır ve ne de aralarında tam bir
uyum vardır. Sınıf ve statü farklı konumlardan kaynaklanır ve gerçek toplumsal yaşam-
da aralarındaki ilişki saha araştırmaları ile belirlenebilir. Bu değerlendirme ne ekono-
min rolünü inkâr eder ne de ekonomiden kaynaklanmayan statüyü. Ekonomi nihai
çözümlemede en önemli güç ancak ekonomiden kaynaklanmayan statü ve sosyal
onur da sosyal tabakalaşmada önemlidir ve bir diğer boyutunu meydana getirir (We-
ber, 2012 s. 298). Çoğu zaman sınıf ve statü grubu kesişmektedir fakat bunun her za-
man böyle olacağını iddia etmek doğru değildir. Örneğin bazı toplumlarda bir statü
grubu olarak din adamlarının gücü piyasa ilişkilerinden değil toplumun onlara atfetti-
ği dini otoriteden kaynaklanmaktadır. Dolayısı ile ekonomik düzen ile statü düzeni
arasındaki yüzde yüz bir kesişme ve korelâsyon yoktur ve bu ilişki ampirik bir araştır-
manın konusudur.

2.3. Partiler

Weber’in toplumsal eşitsizlik ve tabakalaşmayı kapsayan üçüncü kavramı parti terimi-

dir. Her üç kavram toplumda var olan farklı güç kaynaklarına işaret etmektedir. “Parti,
ortak kökenleri, çıkarları ve hedefleri olduğu için bir arada çalışan bir grup bireyi ta-
nımlamaktadır” (Giddens, 2000). “Parti bilinçli bir güç mücadelesi organizasyonudur.
Bu yüzden, özellikle güç mücadelesi amacıyla yaratılan bir yapı olarak parti kendi
amaçlarına güç fırsatlarını en üst düzeye çıkartarak ve örgütlenerek ulaşır” (Cuff,

256 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

Sharrock ve Francis, 2013, s. 59). “Tabakalaşmada sınıflar ekonomik düzen, statü grup-
ları sosyal düzen yani ‘onur’ içinde yer alır. Partiler ise güç ve iktidar” binası içinde yer
alırlar. Sınıflar ve statü grupları hukuk düzenini etkiler ve karşılığında hukuk düzeni
tarafından etkilenirler” (Gerth ve Mills, 1987, s. 189).

“Weber’e göre modern toplumlarda parti örgütlenmeleri gücün bir diğer boyutudur
ve tabakalaşmayı sınıf ve statüden bağımsız bir biçimde etkileyebilmektedir” (Gid-
dens, 2000). Partilerin eylemleri sosyal güç ve iktidarı kazanmaya yöneliktir. Kural ola-
rak partiler bir sosyal “kulüp” içinde de ‘devlet’ içinde de var olabilirler. Partiler planlı bir
biçimde ulaşılmaya çalışılan bir hedefe yöneliktir. Bu hedef amaçları olan maddi-ma-
nevi bir ‘dava’ olabilir. Kişisel amaçlara da hizmet edebilir. Her partinin hedefi ve hede-
fe ulaşmak için kullandığı araçlar ancak toplumsallaşmış topluluklarda, yani belli ölçü-
de rasyonel bir düzene sahip topluluklarda var olabilir (Gerth ve Mills, 1987, s. 189).

Belirli durumlarda partiler sınıf konumunca ya da statü konumunca belirlenmiş çıkar-

ları temsil edebilirler. Yandaşlarını sınıf ya da statü gruplarından toplayabilirler. Ama
sınıf partisi ya da salt statü partisi olmaları gerekmez. Çoğunlukla kısmen sınıf ya da
kısmen statü partileridir, ama kimi zaman da bunlardan hiçbiri değildirler. Kalıcı ya da
geçici grupları temsil ediyor olabilirler ve iktidara gelme yolları çok değişik olabilir
(Gerth ve Mills, 1987, s. 190).

Weber’in terminolojisinde partiler sistematik olarak, ortak menfaatler etrafında birleş-

miş gönüllü gruplardır. Fakat Weber tanımında sadece siyasal partiler değil diğer ör-
gütlü baskı grupları ve birlikler de parti tanımına dâhildir. “Parti, Weber’in terime yük-
lediği anlamda, analitik bir kavramdır ve sadece örgütlü siyasal partileri ifade etmez.
Parti sadece daha fazla güç elde etmek amacıyla geliştirilen bütün birlikleri içerir. O,
büyük ölçekli bir siyasal gücün yanı sıra, iş hayatındaki örgütler, boş zaman organizas-
yonları, dini organizasyonlar gibi toplulukları içerebilir” (Cuff, Sharrock ve Francis,
2013, s. 59).

Statü grupları ve sosyal sınıf mensuplarında olduğu gibi, parti üyelerinde de grup bilinci
ve dayanışma vardır. Hatta hem statü grupları, hem de sosyal sınıflar belirli şartlar altın-
da partiye dönüşebilir. Ancak partileşmek için bürokratik resmi bir yapı ile yöneticilerin
olması gereklidir. Partinin bürokratik remi yapısı, görev dağılımı gibi yapısal özellikleri,

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 257

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

parti terimini sınıf ve statüden farklı kılmaktadır. Bu nedenle, tüm statü ve sınıfların parti
olması veya partilerin sınıf ve statü grubu olması söz konusu değildir. Ancak bu üç kav-
ram duruma göre kesişebilir ve bu da saha araştırmaları ile tespit edilebilir.

Özetle, Weber’in sınıf, statü ve parti çözümlemeleri hala önemli olmakla birlikte son
yıllarda gözden düşerek yerini bir başka Weberci teori olan ve gözden geçirilerek yeni-
den güncellenen toplumsal kapanma (kapalı ilişkiler)’e bırakmıştır. Aşağıdaki satırlar-
da da değinildiği gibi, resmi bir yaptırım olmamakla birlikte toplumsal sınıf ve statü
gruplarının dışlama ve mahrum bırakma süreçleri ile ödül ve fırsatların en üst düzeye
çıkarıldığı ve nesilden nesile devam eden sınıf kültürünün devam ettirildiği ifade edil-
mektedir.

3. Açık ve Kapalı İlişkiler (Toplumsal Kapanma)

Weber, Ekonomi ve Toplum (2012) kitabının birinci cildinde Sosyal Eylem ana başlığı
altında “açık ve kapalı ilişkiler” (toplumsal kapanma)’dan bahsetmektedir. Kapalı ilişki
biçimi aslında tabakalaşma teorileri kapsamında üzerinde durulması gereken ve We-
ber’in literatüre kazandırdığı bir diğer ilgi çekici kavramdır. Tekelleşme, kapalı iş ilişki-
leri, dini gruplar, etnik işbölümü, seçkinlerin dolaşımı gibi konulara ışık tutması bakı-
mından üzerinde durulması gerekmektedir.

Weber, açık ve kapalı ilişkiler başlıklı yazısında bir ilişkinin açık veya kapalı olmasının
ekonomik belirleyicilerini tahlil etmektedir. Yaşam için rekabet bağlamında bir ilişki-
nin ekonomik nedenlerle kapalı olmasının nedenleri üzerinde durmaktadır. Tabaka-
laşma için önemli olan kapalı rasyonel ilişkilerdir.

“Sosyal bir ilişki taraflara maddi ve manevi tatmin için fırsatlar verebilir. Eğer taraflar
başkalarını kabul ettiklerinde, tatmin derecesinde, türünde, güvenliğinde ya da değe-
rinde bir iyileşmeye neden olacağı beklentisinde olurlarsa çıkarları ilişkiyi açık tutmak-
ta olacaktır. Öte yandan, eğer beklentileri durumlarını tekelci taktiklerle iyileştirmekse
çıkarları kapalı ilişkilerdir” (Weber, 2012, s. 153).

Weber, açık bir sosyal ilişkiyi “ister cemaat isterse cemiyet olsun ona katılmak isteyen
ve gerçekte de bunu yapma durumunda olan hiç kimsenin katılımını reddetmiyorsa

258 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

dışarıdakilere “açık” olarak nitelendirmektedir” (Weber, 2012, s. 153). Weber’in tanımı-

na göre dışarıdan herhangi bir gruba ya da ilişkiye katılmak istediğinde buna izin ve-
riliyorsa bu ilişki dışarıdakilere açıktır. Bir diğer ifade ile bir grubun veya bir ilişkinin
üyeleri grup dışından gelen kişilere izin verdiklerinde ekonomik, sosyal vs. durumları-
nın iyileşeceğini düşünüyorlarsa bu ilişkinin açık olması muhtemeldir.

Öte yandan bir ilişki “öznel anlamına ve bağlayıcı kurallarına göre, belli kişilerin katılı-
mı kabul edilmiyor, sınırlanıyor ya da belli koşullara tabi kılınıyorsa dışarıdakilere “ka-
palı” olarak adlandırmaktadır” (Weber, 2012, s. 153). Aynı biçimde eğer bir grup veya
ilişkide bulunan bireyler başkalarının aralarına katılmasına izin vermediklerinde ya da
sınırlandırdıklarında ekonomik, sosyal vs. durumlarının daha iyi olacağını düşünüyor-
larsa bu ilişki biçimi de muhtemelen kapalıdır.

Weber açık ve kapalı ilişkileri tanımladıktan sonra dört tür kapalı ilişkiden bahsetmek-
tedir. Bunlar geleneksel, duygusal, değer yönelimli ve kapalı rasyonel ilişkilerdir. Taba-
kalaşma için önemli olan kapalı ilişki biçimi ise çıkar amacı ile rasyonel kapanmanın
tipik örnekleri tekelci nitelikteki ekonomik kuruluşlardır (Weber, 2012, s.154).

Weber, kapalı rasyonel ilişki biçiminde, kaynakların kullanımı ve paylaşımı için rakiple-
rin sayısı arttığında, toplulukların rekabeti azaltmanın yollarını aradığı varsayımından
hareket etmektedir. Rekabet arttığında bir grup aynı etnik, ırk, dil ve din gibi unsurlar-
dan da ortak bir payda etrafında dışarıdakileri rekabetin dışında tutmaya çalışır. Bir
sonraki aşamada çıkar grubu olarak nitelendirilebilecek bir yapıya dönüşür. Bu çerçe-
vede, kapalı grup içindeki bireyler kendi aralarında rekabet etmektedir fakat dışarıdan
gelebilecek kişilerin rekabeti arttıracağını düşünerek kendi kapalı gruplarına katılma-
larına izin vermezler ya da girmeyi sınırlandırırlar. Bu durum da tekellerin ortaya çık-
masına neden olur. Ekonomik temelli olan dışarıya kapalı tekelci grup, kendi arasında
işbirliği yaparak diğerlerinin katılmasına izin vermez. Bu tür tekelci ilişkiler grup için-
deki bireyleri eğiterek daha özel formlara da evirilebilir. Grup içindeki bireyler özel
yetiştirilir ve sosyal bağları sayesinde seçkin bir hayat şansı elde edebilir (Weber, 2012,
s. 155).

Belirli şartları yerine getirmek kaydı ile sadece seçkin bir azınlığın bu kapalı ilişkilere ka-
tılmasına izin verilir. Bu gruplara kabul edilenler özel okullarda ve prestijli

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 259

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

üniversitelerde uygun bir eğitim almak, birlikte sosyalleşmek, kendini kanıtlamak ve be-
lirli bir süre bekleyerek ek gereksinimleri karşılamak zorunda kalabilir. Kapalı ilişkilerin
söz konusu olduğu bu tür gruplardaki bireyler kendilerini değil ait oldukları kapalı gru-
bun önceliğini her şeyden daha üstün tutmak durumundadırlar (Weber, 2012, s. 155).

Weber’in yazılarında görülen açık ve kapalı ilişkiler ve toplumsal kapanma Parkin

(1979, 1988) tarafından yeniden gündeme getirilerek eşitsizliğin nasıl doğup sürdü-
rüldüğü ve dönüştürüldüğünü açıklamaya yönelik olarak geliştirilmiştir. Yukarıda da
izah edildiği gibi Weber, toplumsal kapanmayı ticari sınıflar ile mülk sahibi sınıfların
yaşam olanaklarını toplumsal sınıf ve statü grubu doğrultusunda meşrulaştırıp yeni-
den üretmelerinin bir arada giden sürekliliğinin araçlarından birisi olarak görmüştür.
Bu görüşün daha sonraki taraftarları da toplumsal kapanmayı etnik köken, kast, hatta
kapalı rejimleri bile kapsayan “statü onurunun maddi bir ödülü olarak her türlü eşitsiz-
liğin temeli saymışlardı (Marshall, 2005).

Kapanma, ikili bir mekanizma olan dışlama ve içine almayla işlerlik kazanır. Dışlama ve
içine alma ölçütleri ki bunlar (öğrenim durumu, parti üyeliği, deri rengi, dinsel kimlik,
mülkiyet, toplumsal köken, yaşam tarzı ya da bulunduğu bölge olabilir) seçilmesi ve
dayatılması dışlananlara yönelik dayatılması, gasp etme stratejilerinin yanı sıra eşitsiz-
liği meşrulaştırıcı ideolojilerin açıklanmasına da katkıda bulunabilir (Marshal, 2005).
Özetle, açık ve kapalı ilişkiler veya bir başka ifade ile toplumsal kapanma grupların
girişlerini kısıtlayıp diğerlerini dışarıda bırakarak ve dağıtımı kontrol ederek toplumsal
statü ve avantajları en üst düzeyde tutmaktır. Weber, piyasada ve diğer bazı koşullarda
zenginlerin, seçkinlerin, kastların ve etnik toplulukların toplumsal kapatma koşul ve
süreçlerini örnekleriyle açıklamıştır.

Son yıllarda Weber’in çok boyutlu “sınıf, statü ve parti” formülü eski açıklayıcı gücünde
değildir ancak bunun yerine Frank Parkin tarafından bir diğer alternatif olan sosyal
kapatma (açık ve kapalı ilişkiler) yeniden gözden geçirilerek şekillenmeye başlamıştır.

4. Güç, Hâkimiyet ve Tabakalaşma

Weber’in güç (iktidar) analizleri eşitsizlik ve tabakalaşmanın bir başka boyutunu oluş-
turmaktadır. Weber’in güç analizleri karmaşıktır; sosyal hayat bir güç mücadelesi ve

260 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

çatışma alanıdır. Güç mücadelesinin temelinde en geniş anlamda siyaset vardır. Top-
lumsal eşitsizlik ve tabakalaşmanın izleri farklı çıkar gruplarının elde ettikleri her türlü
güç çerçevesinde ele alınmalıdır.

Weber gücü çok kapsamlı ve amorf bir biçimde tanımladığı için eşitsizlik ve tabakalaş-
maya uyarlanması karmaşık tahliller gerektirmektedir. Weber’in tanımında akla gele-
bilecek bütün nitelikler güç kapsamı içindedir ve tabakalaşma bağlamında ele alın-
ması bazen kullanışlı değildir. Güç ilişkileri düzensizdir ve sık yer değiştirebilir. Fakat
gücün diğer boyutu olan hâkimiyet (egemenlik) yapısal özellikler barındırdığı için ta-
bakalaşma çalışmalarında daha uygun bir analitik terimdir (Grabb, 1984, s. 58-59).
Egemenlik ilişkilerinde gruplar bir başka gruba tabi olup emirlere itaat etmekte, bu-
lunduğu konumu kabullenmekte ve eşitsizlik ilişkileri düzenli bir yapıya bürünmekte-
dir. Fakat Grabb’ın da belirttiği gibi sosyologlar arasında güç ve egemenliğin ayrı alan-
lar olup olmadığı hususunda bir görüş birliği yoktur.

Weber’in terminolojisinde geleneksel, karizmatik ve yasal olmak üzere üç egemenlik

türü vardır. Egemenlik meşru veya gayri meşru olabilir çünkü karşı çıkanların değiştir-
me gücü yoktur. Tahakkümün türü zaman ve topluma göre farklılık gösterebilir. Ne var
ki, mutabakat ve boyun eğmenin en önemli nedeni son tahlilde baskın grup ya da
grupların zor kullanmasıdır. Zorbalık erken ilkel toplumlarda çok daha yaygındır ve
toplumlar geliştikçe iktidar ilişkilerinde fiziki güç kullanma eğilimi azalmaktadır. Sü-
rekli fiziki güç kullanmak şiddet, kızgınlık ve öfke yaratır ve alt grupları isyana teşvik
eder. Modern toplumlarda özel koşullar haricinde fiziki güç kullanmak gereksizdir
çünkü yasal kanunlar ortaya çıkmıştır. Hâkim grup zamanla yasal hakları sağlamlaştı-
rarak rıza göstermeyi haklılaştırmakta ve mutabakatı sorun olmaktan çıkarmaktadır
(Weber, 2012).

Weber’in sosyolojik yaklaşımı çatışma ve mücadeleye dayalıdır. Ekonomik çıkar çatış-

maları diğer pek çok çatışma türlerinden sadece bir tanesidir. Güç için mücadele siya-
setin merkezinde yer alır ve toplumsal eylemin doğasında vardır. Bu nedenle Weber
sosyal eylemi geniş anlamda siyasal açıdan ele alır.

Weber, toplumların tarihi süreç içinde rasyonelleşmeye doğru değiştiğini ve sos-

yal eylemin giderek rasyonelleştiğini düşünmüştür. Aynı şekilde, Weber rasyonel

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 261

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

bir hukuk düzeni ve siyasi sistemin gelişim gösterdiğini belirtmiştir (Aron, 1967).
Erken toplumlarda hukuk sistemi bir bölgeyi kontrol edenler tarafından fiziksel
güç tekelini meşrulaştıran bir dayanak olarak ortaya çıkar. Bu yasalar daha ayrıntı-
lı bir yapıya dönüşür ve sosyal eylemler düzenlemeler içerir. Egemen grup tedri-
cen farklı alanlarda yönetici roller üstlenerek modern devletin kurulmasına yol
açar.

Hâkimiyeti sağlayıp kalıcı hale getirmek bürokratik aygıtlarla mümkündür. Bürokrasi-

ler sosyal eylemleri düzenleyerek toplumsal eşitsizliği sistemleştirip sürekliliği tesis
eder. Weber’e göre toplumsal eşitsizlik ve tabakalaşmanın ortaya çıkıp sürekliliğinin
sağlanmasının temelinde birbiri ile bağlantılı bürokratik yapılardan oluşan devlet me-
kanizması vardır. Devleti oluşturan yasama, yürütme, polis, asker ve diğer kuruluşlar
kendi içlerinde göreli hak ve otonomiye sahiptir. Bütün bu karmaşık aygıtlar bütünlü-
ğünü ekonomiye indirgemek yüzeysel ve dar görüşlü bir tahlildir. Weber, ekonomik
alanın dışında kalan diğer yapıların egemen kapitalist sınıfın bir üst yapısı olduğu te-
zini açıkça reddetmektedir. Weber, kapitalist sınıfın gücünün farkında birisi olarak
daha çok yönetim araçlarının bürokratik elitlerin yetkilerinde toplanmasından endişe-
lenmiştir (Weber, 2012).

Weber’in güç (iktidar), egemenlik ve otorite formülü sosyal eşitsizlik ve tabakalaşma-

nın karmaşık doğasının bir diğer önemli boyutunu oluşturmaktadır. Güç, egemenlik
ve otorite modern devletin ortaya çıkışı ile birlikte her zaman ekonomik alanla çakış-
mamaktadır. Özellikle 20 yüzyılda ortaya çıkan ulus devletlerinin kurucuları çoğu za-
man askeri ve sivil bürokratlardır. Bürokratlar güçlerini ekonomik alandan değil orga-
nize olabilme kapasitelerinden almışlardır. Yöneticiler daha sonraki süreçlerde meşru-
iyet boyutu kazandırıp kuralları belirlemişler ve yönetilenleri oyuna dâhil ederek sos-
yal tabakalaşmayı kurumsallaştırmışlardır.

5. Demokrasi, Sosyalizm ve Tabakalaşma

Weber’in ana hatları ile incelediğimiz toplumsal eşitsizlik ve tabakalaşma teorisi kar-
maşık ve çok boyutlu ilişki dinamikleri sonucunda ortaya çıkmaktadır. Modern toplum
kendi menfaatleri doğrultusunda hareket eden insan eyleyenlerin rekabet ve müca-
delesi sonucunda şekillenmiştir.

262 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

Weber, gelecek ile ilgili Marx kadar iyimser değildir. Hatırlanacağı üzere, Marx kapita-
list toplumdan eşitliğin sağlanacağı sosyalist bir topluma geçileceğini öngörmüştür.
Weber, demokrasiye sempati ile bakmaktadır, ancak kapitalizm altında gelişen hâki-
miyet, Weber’i toplumsal eşitsizliklerin giderilmesi hakkında kötümser bir gelecek
tahminine yöneltmiştir. Weber ayrıca sosyalizmin de tahakküm, güç ve baskı kullan-
mayı daha da şiddetlendireceğini düşünmüştür.

Weber, modern toplumlarda demokrasinin işlevselliği sorununu irdeler ve temsili de-

mokrasiyi benimser. “Geniş, karmaşık modern toplumlarda doğrudan halk demokrasi-
si gibi politik kavramları ütopyacı bulduğu için reddetmiştir. Bu tür ütopyacı demokra-
tik teorilere karşı temsili demokrasiyi savunmuştur (Swingewood, 1998, s. 223-224).

Fakat sonuçta parlamenter demokrasi veya bir başka formu dediğimiz bu sistem de
Weber için tahakküme yol açan bürokrasinin bir diğer çeşidinden başka bir şey değil-
dir. Bürokrasinin demokrasi ile kaçınılmaz birlikteliği karşında yapılacak bir şey yoktur;
çünkü modern karmaşık toplumlarda demokrasi sadece bürokratik organizasyonlar
ile yürütülebilir. Bürokrasi, yöneticiler tarafından olası suiistimallere karşı öngörülebilir
bir düzen sağlar. Demokratik sistem yasa, yönetmelikler, mahkemeler, itiraz hakkı, se-
çimler ve çok partili bir yapı içerir ve bu yapı da seçilmiş bürokratları belirlenmiş sınır-
lara çeker (Gerth ve Mills, 1987, s. 42).

Yönetim bürokrasisinde de otoritenin hiyerarşisi, tesir, tecrübe ve uzmanlık vardır.

Böylece, devlet idarecileri özel uzmanlık nitelikleri olan seçilmiş bir gruptur ve dolay-
sısı ile demokraside de daha fazla güç ve otoriteye sahiptir. Demokrasi için gerekli
olan bürokratik düzenin yöneticileri bu şartları kendi çıkarları etrafında kullanabilirler.
Tabii ki her demokraside bu ihlallerin kaçınılmaz olduğu anlamına gelmez.

Weber gözlemlerinde siyasi eylemin her zaman manevra kabiliyeti olan ve önde gelen
küçük siyasi bir grup tarafından verildiğini ifade eder. Ayrıca, Weber liderlerin temel
demokratik prensiplere sadık ve başarılı olduğu ölçüde bunun böyle olması gerektiğini
söyler. Weber için demokratik siyasette en önemli mesele etkili bir liderliktir. Weber’in
kişisel tercihi demokratik aydınlanma ve kişisel karizmaya sahip bir lider etrafında du-
yarlı bir siyasal demokrasidir. Weber’in korkusu ise gelecekte lidersiz bir hale gelmesi ve
ülkenin yüksek dereceli memurlar tarafından lidersiz demokrasi şeklini almasıdır.

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 263

Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

Yukarıdaki tartışmalar göz önüne alındığında, Weber’in gelecek için demokrasi umut-
ları karamsardır. Hatta kendi tercihi olan siyasal demokraside bile bürokratik tahakkü-
mün kaçınılmaz olduğu açıktır. Modern toplumun karekteristiği bireysel otonomi kay-
bı ve insan özgürlüğüdür. Bununla birlikte, sosyalizmin bütün bu ikilemlere çözüm
olduğunu ve en iyi demokrasinin de sosyalizmde olduğunu iddia etmek yanlış bir id-
diadır. Sosyalist sistemler, devletin karar almasında merkezileşmeye daha çok yol aç-
makta ve insan faaliyetlerinin tüm alanlarına müdahale etmektedir. Aslında, sosyalizm
kapitalizmden daha fazla resmi bürokratik eğilimlere sebep olmaktadır. Proleterya
diktatörlüğü bir kuruntudur ve sosyalizm bürokratik diktatörlüğün en uç örneğidir
(Weber, 2012).

Weber, Marx’ın sosyal çatışma ve sosyal eşitsizliğin sona ereceği beklentisine katılmaz.
Bürokrasinin gerekliliği, insan ilişkilerinde hizipçilik, rekabet ve mücadele; sosyalist
veya kapitalist olsun bütün toplumların özelliğidir. Her iki düşünür de mücadele ve
çatışmanın eşitsizlikte en önemli etken olduğunda hem fikirdir. Diğer taraftan Marks’a
göre, mücadele ve çatışma insan doğasının ve sosyal hayatın tabii bir sonucu değildir.
Sömürü ve sınıf sistemi insanları çatışmaya itmektedir ve bu sistem insan doğasında
var olan işbirliği ve yardımlaşmayı engellemektedir. Weber’e göre ise, sınıf ilişkisine
dayalı sömürü düzeni olmasa dahi güç mücadelesi ve çatışma başka alanlarda devam
edecektir. Her türlü olumsuz şiddet, sömürü ve gücün kötüye kullanılmasına karşı de-
netleme mekanizmaları geliştirilebilir fakat bu her zaman başarı ile neticelenmez.

Öte yandan Marx’ın ön gördüğü devrim gerçekleşmedi ancak dünya için çok büyük
bir sorun haline gelen sermayenin gittikçe çok küçük bir azınlığın elinde toplanacağı
tahmini bugün gelinen süreçte doğrulanmış gözükmektedir.

SONUÇ

Sosyal eşitsizlik ve tabakalaşma konusu insanlık tarihi boyunca hep önemli bir sorun
olarak görülmüş ve sosyal bilimciler eşitsizliğin nedenleri, aldığı formlar ve sonuçları
hakkında düşünmüşlerdir. Eşitsizlik sorunu ileriki yıllarda ülkelerin ve dünyanın en
önemli sorunu haline gelecektir. Weber’in katkıları önemli teorilerden biri olarak hala
bir başvuru kaynağıdır. Weber’in eşitsizlik ve tabakalaşma hakkında yazdıkları hala
önemlidir çünkü çok boyutlu faktörler insanların yaşamlarını güçlü biçimde

264 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

etkilemektedir. Bu makalede tahlil edilen Weber’in eşitsizlik ve tabakalaşma teorisi

modern toplumların karmaşık gerçeklerini tanımlamak ve birbirinden bağımsız iç içe
geçmiş süreçleri tüm yönleri ile alması dolayısı ile esnek bir temel sağlamaya devam
etmektedir. Weber’in bu konudaki ana teması toplumsal eşitsizlik ve tabakalaşmanın
karmaşık, çok boyutlu nedenselliğe dayalı bir doğasının olduğudur.

Marx ve Weber’in düşüncelerinin geliştirilmiş biçimleri günümüzde de başvuru kay-

nağı olmaya devam etmektedir. Marx ‘tan sonra sosyal eşitsizlik ve tabakalaşma araş-
tırmalarının teorik ve ampirik temellerini atan Weber’in bir birlerine zıt görüşleri olsa
da modern toplumun yapısında önemli bir rol oynayan sınıf hakkında ortak noktaları
vardır. Weber, Marx’ın proleterya ve burjuvaziden müteşekkil iki kutuplu sınıf çözüm-
lemesinin ortalarına ne burjuvazi ne de proleter olan ve gelişen bir orta sınıfı dâhil
ederek Marx’ın analizlerini genişletip sınıf, statü ve parti olmak üzere üç boyutlu bir
tabakalaşma perspektifi geliştirmiştir.

Weber, bununla birlikte toplumsal yapılardaki çok sayıda hakimiyet biçimlerini tanım-
layarak birbirleri ile iç içe geçmiş menfaat birliklerini, yasal, yasal olmayan, değerler-
den ve alışkanlıklardan kaynaklanan egemenlik biçimlerini, modern hayatta çok
önemli roller üstlenen bürokratik örgütlerin belirleyiciliğini ve de devletin gittikçe ar-
tan etkisini gündeme getirerek kendinden sonra gelen tabakalaşma ve eşitsizlik çalış-
malarına önemli katkılar yapmıştır. Ekonomik kaynakların denetimi, statü grupları ve
parti birliklerinin etkileşimleri ile elde edilen güç; toplumsal eşitsizlik ve tabakalaşma
düzenini biçimlendirmektedir.

Son yıllarda geliştirilen eşitsizlik ve tabakalaşma teorilerinin önemli bir kısmı (sınıf ya-
pılaşması, toplumsal kapanma, güç teorileri, statü tutarsızlığı vb.) yeni Webercilere
aittir.

Postmodernist araştırmacılar sınıfın önemini kaybederek yerini parçalı kimlikler, hayat

tarzı ve tüketime bıraktığını ileri sürmektedirler fakat bu tartışmalar da yine bir yönü
ile Weber’in statü kavramının güncelleştirilmesine dayanmaktadır. Ancak son yıllarda
Weber’in çok boyutlu sınıf, statü ve parti formülü güncelliğini kaybetmiştir ve bunun
yerine Weber’in sosyal kapanma (kapalı ilişkiler) analizleri yeniden gözden geçirilerek
tabakalaşma çalışmalarında önem kazanmıştır.

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 265

 Max Weber, Eşitsizlik ve Toplumsal Tabakalaşma

Kaynaklar
Argın, Ş. (1992). Neo-marksist sınıf analizinde weber hayaleti. Birikim, Nisan, 1992. http://www.
birikimdergisi.com/birikim-yazi/6521/neo-marksist-sinif-analizinde-weber-hayaleti#.
WJuIZNKLTMw.
Aron, R. (1967). Sosyolojik düşüncenin evreleri (A. Korkmaz, Çev. 1986). İstanbul: Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları.
Arslan, A. (2004). Temel sorunları ve açılımları ile sınıf teorisi, sınıf bilinci ve orta sınıflar. Kocaeli
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2, 126-143. http://www.politics.ankara.edu.tr/dergi/
pdf/65/1/10_Yaniklar_Cengiz.pdf
Coser, A. L. (2008). Sosyolojik düşüncenin ustaları (H. Hülür, S. Toker ve İ. Mazman, Çev.). Ankara: De Ki
Basım Yayım Ltd. Şti.
Cuff, E. C., Sharrock W. W. ve Francis D. W. (2013). Sosyolojide perspektifler (Ü. Tatlıcan, Çev.). İstanbul:
Say Yayınları.
Eyce, B. (1999). Sosyal tabakalaşma tipolojisinde weberyan model. Selçuk Üniversitesi Edebiyat
Dergisi, 13, 271-287. http://dergipark.gov.tr/download/article-file/151842
Grabb, G. E. (1984). Theories of social inequality an introduction. Holt, Rinehart and Winston of Canada,
Limited.
Gerth H. H. ve Mills, C. W. (1987). Max Weber: Sosyoloji yazıları (T. Parla, Çev.). İstanbul: Hürriyet Vakfı
Yayınları.
Giddens, A. (1996). Siyaset sosyolojisi ve toplumsal teori (T. Birkan, Çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Giddens, A. (1999). İleri toplumların sınıf yapısı (Ö. Baldık, Çev.). İstanbul: Birey Yayınları.
Giddens, A. (2000). Sosyoloji (H. Özel, C. Güzel, Çev.). İstanbul: Ayraç Yayınları.
Kemerlioğlu, E. (1996). Toplumsal tabakalaşma. Ankara: Saray Kitabevi.
MacRae, G. D. (1985). Weber (N. Vergin, Çev.). İstanbul: Afa Çağdaş Ustalar Dizisi, Afa Yayıncılık.
Marshall, G. (2005). Sosyoloji sözlüğü (O. Akınay, D. Kömürcü, Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
Marx, K. (1998). Artı değer teorileri. (Y. Fincancı, Çev.). İstanbul: Sol Yayınları.
Özlem, D. (1990). Max Weber’de bilim ve sosyoloji. İstanbul: Ara Yayıncılık.
Parkin, F. (1988). Toplumsal tabakalaşma. (F. Berktay, Çev.). A. Uğur, M. Tunçay (Ed.), Sosyolojik
çözümlemenin tarihi içinde. V Yayınları.
Parkin, F. (1979). Marxism and class theory: A bourgeois critique. London: Tavistock
Ringer, F. (2006). “Weber’in metodolojisi: Kültür bilimleri ile sosyal bilimlerin birleşimi” (M. Küçük, Çev).
Ankara: Doğu Batı Yayınları.
Sunar, L. (2015). Türkiye Sosyoekonomik Statü Endeksi Geliştirme Projesi. TÜBITAK Projesi, 113K506.
Swingewood, A. (1998). Sosyolojik düşüncenin kısa tarihi. (O. Akınay, Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat
Yayınları.
Turner, B. (1988). Statü. (K. İnal, Çev.). Ankara: Doruk Yayımcılık.

266 Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267

 Aydın K

Ünal, A. Z. (2011). Toplumda tabakalaşma ve hareketlilik: Olgular, kavramlar ve kuramlar. Ankara:

Birleşik Yayınevi.
Weber, M. (2010). “Protestan ahlakı ve kapitalizmin ruhu” (E. Aktan, Çev.) İstanbul: Alter Yayıncılık.
Weber, M. (2012). Ekonomi ve toplum. (Cilt I) (L. Boyacı, Çev.). İstanbul: Yarın Yayınları.
Weber, M. (2012). Ekonomi ve toplum. (Cilt II) (L. Boyacı, Çev.). İstanbul: Yarın Yayınları.
Yanıklar, C. (2014). Postmodernist antipati: Postmodernist sınıf (sızlık) yaklaşımlarına eleştirel bir
bakış. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 65(01), 205-227.

Journal of Economy Culture and Society 2018; 57: 245-267 267