Indian philosophy encompasses several philosophical traditions that

originated in the Indian subcontinent, including Hindu, Buddhist, and Jain

philosophy. They include both orthodox (Astika) systems, such as
the Nyaya, Vaisheshika, Samkhya, Yoga, Purva-Mimamsa (or Mimamsa),
and Vedanta schools of thought, and unorthodox (nastika) systems, such as
Buddhism and Jainism. The book Sarva Darsana Samgraha, written by Sri
Madhavacariya, contains the quintessence of a few systems of thought that
evolved in ancient India.

Indian philosophical thoughts have been dealing with various philosophical

aspects, significant among which are the nature of the world (cosmology),
the nature of reality (metaphysics), logic, the nature of knowledge
(epistemology), ethics, and the philosophy of religion.

Concepts of Indian Philosophy

Indian philosophy has been designated as ‘darsana’, generally translated as
philosophy, but it means intuitive vision. The intuitive vision consists of
wisdom about reality and the inner and outer secrets of human life. The
interpretations of such wisdom form the basis of philosophical inquiry about
metaphysical doctrines, logical truths, ethical codes and religious practices.

 Concept of Punarjanam: According to Hindu theories of reincarnation

or rebirth, individuals repeatedly reincarnate, pass through many
cycles of births and deaths, and live in numerous bodies as they
evolve from simple organisms to complex beings and finally into
humans.
o The cycle of rebirth ends when they achieve perfection
and 'Moksha' (liberation).
 Concept of Rina: Rina, meaning debt, is related to the sense of
obligation of a man to his duties and to ensure continuity in tradition.
The three major types of debts are Guru Rina, Pitru Rina and Deva
Rina. These debts in life have to be repaid by a man to attain moksha
( liberation).
 Major schools agreed that man should strive for the fulfilment of four
goals:
o Artha: Economic means or wealth
o Dharma: Moral life
o Kama: Emotional fulfilment, Pleasure
o Moksha: Liberation

Types of Schools in Indian Philosophy

The schools of Indian Philosophy are broadly categorised as Heterdox and
Orthodox Schools:

 The Vedic scripture is an ancient treasure trove that exemplifies the

Vedic systems' cultural heritage as well as their religio-philosophical
aspects.
 It contained both ritualistic and philosophical materials.
 A philosophical system like Purva Mimamsa directly developed their
doctrines from the ritualistic portion, and other schools
of Vedanta built up their philosophical system from the Upanishads,
the philosophical part of the Vedas.
 Generally, Indian philosophical systems are classified as orthodox
(Astika) and heterodox (Nastika) systems based on acceptance or
rejection of the Vedic authority.
 The philosophical schools that accept the Vedic authority are Nyaya,
Vaisesika, Samkhya, Yoga, Mimamsa and Vedanta.
 However, Carvaka,Jainism and Buddhism do not accept Vedic
authority.

Orthodox School of Indian Philosophy

This school believed that Vedas were the supreme revealed scriptures that
held the secret to salvation.

 They never questioned the Vedas' authenticity.

 They take the ancient Vedas as their source and scriptural authority.
 The main Hindu orthodox (astika) schools of Indian philosophy were
codified during the medieval period of Brahmanic-Sanskritic
scholasticism.
 They had six Shada Darshana sub-schools: Samkhya (or Sankhya),
Yoga, Nyaya, Vaisheshika, Mimamsa and Vedanta.

Samkhya School

Founder: Kapil Core Philosophy: It postulates that everything, in reality, stems from Purusha (self
Mani creative agency, energy).

- This is the oldest school of philosophy.

- Samkhya's tendency of thought pervades all the literature of ancient India, including the Srutis, Smritis an

- According to tradition, the first work of the Samkhya School is the Samkhya-sutra.

- The Samkhya is a dualistic realism philosophy.

- Theory of Causation: The Samkhya metaphysics, especially its doctrine of Prakriti, rests mainly on its the
vada.

- It accepts only three types of knowledge (pramana):

 Pratyaksha: Perception
 Anumana: Inference
 Shabda: Hearing

Yoga School

Founder: Patanjali Core philosophy: It postulates that one can achieve salvation by combining med

- Yoga acknowledges God's existence as a teacher and guide.

- View of Patanjali: Yoga does not mean union but the spiritual effort to attain perfection through contr
through right discrimination between Purusa and Prakrti.

- Patanjali's Yoga sutra is divided into four sections:

 Samadhi-pada: Nature and aim of concentration

 Sadhanapada: Means to realise this end
 Vibhutipada: Supra-normal powers which can be acquired through Yoga
 Kaivalyapada: Nature of liberation and the reality of the transcendental self

- Yoga is the practical path of realising the theoretical ideals of Samkhya Philosophy.

- The prescribed eight sadanas to achieve mukti or freedom are:

 Yama: Self-restrained
 Niyama: Positive rules of conduct
 Pratyahara: Choosing an object
 Dharna: Fixing the mind on the object of meditation
 Dhyana: Meditation(undisturbed flow of thought)
 Samadhi: Completely absorbed in the object of meditation
 Asanas: Steady and comfortable posture
 Prayanams: Breathing exercises

Nyaya School

Founder: Akshpaad Gautam Core philosophy: They believe in the technique of logical thinkin

- Nyaya is an atomic pluralist and logical realist system.

- It acknowledges four distinct sources of true knowledge:

 Pratyaksa: perception
 Anumana: inference
 Upamana: comparison
 Sabda: Testimony

- Theory of Knowledge:Knowledge or Cognition is defined as apprehension or consciousness. They h

subject and the object; they are not the same as knowledge.

- Concept of God: God is the ultimate cause of the world's creation, maintenance and destruction.

 God is the eternal, infinite self that creates, sustains, and destroys the universe. He does not create
atoms, space, time, ether, minds and souls.

Vaisheshika School

Founder: Core philosophy: All objects in the physical universe are reducible to a finite number o
Kanada fundamental force in these atoms that causes consciousness.

- Vaisesika develops metaphysics and ontology.

- Views on God: The Vaisesika theory is substantially similar to the Nyaya's.

- According to the Vaisheshika school, the laws of Karma guide this universe.

- They contended that the Universe was created by the five main elements known as Dravya (fire, air, water

- The Vaisesika system is considered conducive to studying all systems.

- Its primary goal is to deal with categories and reveal its atomistic pluralism.

- All knowledge must necessarily point to an object of knowledge, which is referred to as a Padartha.

Mimamsa School (Purva Mimamsa)

 Core Philosophy: Mimamsa philosophy is the analysis of interpretation, ap
Founder: Jamini
the Samhita and Brahmana portions of the Veda.

- Mimamsa is an etymological term that means "resolution of some problem through reflection an
developed the ritualistic aspect of the Vedas.

- The Jaiminiya sutra is the work that established the principles of this school.

- Sabaraswami wrote the significant commentary (bhasya) for this work.

- The most famous and important commentators are Kumarila Bhatta and PrabhakaraMisra, who fo
named after them – the Bhatta School of Mimamsa and the Prabhakara School of Mimamsa.

- Apadeva wrote an elementary work on the Mimamsa known as Mimamsaanyayaprakasa.

- Mimamsa accepts five non-perceptual sources of knowledge. They are: anumana, upam
and anupalabdhi (non-perception).

Vedanta School

Founder: Core Philosophy: Brahm is the reality of life, and everything else is unreal. They equal
Vyasa attains the knowledge of the self, he would automatically understand Brahm and achieve sal

- The term Vedanta means in Sanskrit the “conclusion” (anta) of the Vedas,

- It applies to the Upanishads and the school that arose from the study (Mimamsa) of the Upanishads.

- They believed in the theory of punarjanama.

- The text Brahmasutra of Badrayana formed the basis of this philosophy.

 Thus, Vedanta is also referred to as Vedanta Mimamsa (“Reflection on Vedanta”), Uttara Mimam
the Vedas”), and Brahma Mimamsa (“Reflection on Brahman”).

- The three fundamental Vedanta texts are Upanishads, Bhagavadgita and Brahma-sutras.

- The main traditions of Vedanta are:

 Bhedabheda (difference and non-difference) by Nimbarka

 Advaita (non-dualism) by Adi Shankaracharya.
 Vishishtadvaita (qualified non-dualism) by Nathamuni, Yamuna and Ramanuja.
 Tattvavada (Dvaita) (dualism) by Madhvacharya.
 Shuddhadvaita (pure non-dualism) by Vallabha.
 Achintya-Bheda-Abheda (inconceivable difference and non-difference) by Chaitanya Mahaprabh

Heterodox School of Indian Philosophy

The Sramana movement created a wide range of heterodox
beliefs.Schools that do not accept the authority of Vedas are, by definition,
unorthodox (nastika) systems.

Heterodox schools form a group of systems opposed to the excess of

ritualism, spiritualism, world-negating idealism, oppressive clericalism and
inhuman casteism.

The five subdivisions of Heterodox schools are:

 Buddhist philosophy
 Jainphilosophy
 Charvaka School or Lokayata philosophy
 Ajivika Philosophy
 Ajnana Philosophy

Charvaka School or Lokayata Philosophy

Founder: Brihaspati Core Philosophy: Direct perception is the only means of establishing an

- Carvaka etymologically means ‘sweet-tongued’.

- According to Carvakas, perception (Pratyaksa) is the only source of valid knowledge, and they hold th
senses perceive.

 For them, perception is of two kinds: external (the kind involving the operation of the five senses)
of the mind).

- The Carvaka denied the soul or Atman as a surviving or transmitting entity.

- Carvakas did not believe in the theory of karma; accordingly, they rejected the notion of rebirth after d

- According to them, the Universe consists of only four elements (fire, earth, water and air).

- View on God: They did not believe in any metaphysical reality beyond matter; it logically follows that
concepts of God, religion and life after death are “pure fictions, sheer imaginations of fevered brains”.

 Nothing exists beyond this material world.

- Source of philosophy:Tattvopaplavasimha of Jayarasi Bhatta

- Mention in other works:

 Shatdarshan Samuchay and Sarvadarsanasangraha of Vidyaranya

 Sanskrit poems and plays like the Naisadha-carita, Prabodha-chandrodaya, Agama-dam
Kadambari contain representations of the Charvaka thought.
Ajivika School

Founder: Goshala Core Philosophy: There is no reason or cause for the depravity of things; th
Maskariputra There is also no cause for the purity of beings; they become pure without reason

- Ajivikas believed that every being had a soul (Atman).

- The Digha Nikaya, Anguttara Nikaya, Samyutta Nikaya, Sutrakritanga-sutra, Shilanka's commentary o
sutra, Nandi-sutra, and Abhayadeva's commentary on Samavayanga-sutra are primary sources of knowledge

- Makkhali denies sin, or adharma, and human freedom in determining the fate of the species.

- The Ajivika school is well-known for its Niyati ("Fate") doctrine of absolute fatalism or determinism.

- The oldest descriptions of the Ajivika fatalists and their founder, Gosala, can be found in ancient Buddhis

Ajnana School

Founder: Sanjaya Core Philosophy: It was impossible to obtain knowledge of metaphysical na

Belatthiputta philosophical propositions, and even if knowledge was possible, it was useless and

- They have been recorded in Jain and Buddhist texts.

 The Ajanas viewpoints are recorded in Theravada Buddhism's Pali Canon in the Brahmajala S
Suyagadamga of Jainism.

Other Important topics from GS Paper 1

Home Rule Movement World Heritage Sites in India
Freedom Fighters of India Administration of Mauryan Empire
Tribal Movement Swadeshi Movement
Secularism Caste Movement in India
Revolutionary Movements in India Salient Features of Indian Society

PYQs on Schools of Indian Philosophy

Question 1: Which one of the following pairs does not form part of the six
systems of Indian Philosophy? (UPSC Prelims 2014)

1. Mimamsa and Vedanta

2. Nyaya and Vaisheshika
3. Lokayata and Kapalika
4. Sankhya and Yoga

Answer: (c)
Question 2: With reference to the history of philosophical thought in India,
consider the following statements regarding the Samkhya school: (UPSC
Prelims 2013)

1. Sankhya does not accept the theory of rebirth or transmigration of the

soul.
2. Sankhya holds that it is self-knowledge that leads to liberation and
not any exterior influence or agent

Which of the statements given above is/are correct?

1. 1 only
2. 2 only
3. Both 1 and 2
4. Neither 1 nor 2

Answer: (b)

FAQs on Schools of Indian Philosophy

What is Indian Philosophy?
Indian Philosophy refers to several traditions of philosophical thought that
originated in theIndian subcontinent, including Hindu, Buddhist, and Jain
philosophy. Indian philosophy has been designated as‘darsana’, generally
translated as philosophy, but it meansintuitive vision.

What is India's oldest philosophical school?

Samkhya is the oldest system of Indian philosophy founded by Kapila. The
word 'Samkhya' means both right knowledge and number. The system is
primarily intellectual and theoretical in nature.

What is Orthodox School of philosophy?

Orthodox or Astika schools believed that Vedas were the supreme revealed
scriptures that held the secret tosalvation. They had six sub-
schools,namely, Samkhya (or Sankhya), Yoga, Nyaya, Vaisheshika,
Mimamsa and Vedanta.

What is the difference between Orthodox and Heterodox

schools?
Orthodox or Astika schools recognise the authority of the Vedas, while
Heterodox or Nastika schools don’t believe in the authority of the Vedas.

Which school of Indian Philosophy takes the Vedas as

their spiritual authority?
The Sanskrit word Veda means "knowledge." Orthodox schools of Indian
philosophy take Vedas as their spiritual authority. Other schools may not
accept them as the authority but still teach ideas expressed in the Vedas,
such as karma.

What is Dharma?
Dharma is an important Hindu, Buddhist and yogic concept,
referring to a law or principle which governs the universe. Dharma
is considered one of the three jewels of Buddhism, alongside
sangha and Buddha, paving the path to enlightenment. In
Hinduism, it is one of the four main philosophical principles along
with Artha, Kama and Moksha.

भारतीय तत्त्वज्ञानामध्ये हिंदू, बौद्ध आणि जैन तत्त्वज्ञानासह

भारतीय उपखंडात उद्भवलेल्या अनेक तात्विक परंपरांचा समावेश
आहे. त्यामध्ये न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, पूर्व-मीमांसा (किंवा
मीमांसा), आणि वेदांत विचारसरणी, आणि बौद्ध आणि जैन
धर्मासारख्या अपरंपरागत (नास्तिक) प्रणालींचा समावेश होतो.
श्री माधवाचारिया यांनी लिहिलेल्या सर्व दर्शन समग्रह या
पुस्तकात प्राचीन भारतात विकसित झालेल्या काही
विचारप्रणालींचा सारांश आहे.

भारतीय तात्विक विचार विविध तात्विक पैलूंशी निगडित आहेत,

ज्यात जगाचे स्वरूप (विश्वविज्ञान), वास्तवाचे स्वरूप
(मीमांसाशास्त्र), तर्कशास्त्र, ज्ञानाचे स्वरूप
(ज्ञानशास्त्र), नीतिशास्त्र आणि धर्माचे तत्वज्ञान हे
महत्त्वाचे आहेत.

भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या संकल्पना

भारतीय तत्त्वज्ञानाला 'दर्शन' म्हणून नियुक्त केले गेले आहे
, सामान्यतः तत्त्वज्ञान म्हणून भाषांतरित केले जाते, परंतु
त्याचा अर्थ अंतर्ज्ञानी दृष्टी आहे . अंतर्ज्ञानी दृष्टीमध्ये
वास्तविकता आणि मानवी जीवनाच्या अंतर्गत आणि बाह्य
रहस्यांबद्दलचे शहाणपण असते. अशा शहाणपणाचे स्पष्टीकरण
तात्विक सिद्धांत, तार्किक सत्ये, नैतिक नियम आणि धार्मिक
पद्धतींबद्दलच्या तात्विक चौकशीचा आधार बनतात .

 पुनर्जन्माची संकल्पना: पुनर्जन्म किंवा पुनर्जन्माच्या

हिंदू सिद्धांतांनुसार, व्यक्ती वारंवार पुनर्जन्म घेतात ,
जन्म आणि मृत्यूच्या अनेक चक्रांमधून जातात आणि असंख्य
शरीरात राहतात कारण ते साध्या जीवांपासून जटिल प्राणी आणि
शेवटी मानवांमध्ये विकसित होतात.
o जेव्हा ते पूर्णत्व आणि 'मोक्ष' (मुक्ती) प्राप्त करतात
तेव्हा पुनर्जन्माचे चक्र संपते .
 रिनाची संकल्पना: रिना, म्हणजे कर्ज, हे माणसाच्या
कर्तव्याप्रती आणि परंपरेत सातत्य राखण्याच्या जाणिवेशी
संबंधित आहे. गुरु रिना, पितृ रिना आणि देवा रिना हे तीन प्रमुख
प्रकारचे ऋण आहेत . मोक्षप्राप्तीसाठी जीवनातील हे ऋण
माणसाला फेडावे लागते .
 प्रमुख शाळांनी मान्य केले की मनुष्याने चार
उद्दिष्टांच्या पूर्ततेसाठी प्रयत्न केले पाहिजेत :
o अर्थ : आर्थिक साधन किंवा संपत्ती
o धर्म : नैतिक जीवन
o काम : भावनिक पूर्तता, आनंद
o मोक्ष : मुक्ती

भारतीय तत्त्वज्ञानातील शाळांचे

प्रकार
भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या शाळा हेटरडॉक्स आणि ऑर्थोडॉक्स शाळा
म्हणून वर्गीकृत आहेत:

 वैदिक धर्मग्रंथ हा एक प्राचीन खजिना आहे जो वैदिक

प्रणालींच्या सांस्कृतिक वारशाचे तसेच त्यांच्या
धार्मिक-तात्विक पैलूंचे उदाहरण देतो.
 त्यात धार्मिक आणि तात्विक दोन्ही साहित्य होते.
 पूर्व मीमांसा सारख्या तात्विक व्यवस्थेने त्यांचे
सिद्धांत थेट कर्मकांडाच्या भागातून विकसित केले
आणि वेदांताच्या इतर शाळांनी वेदांचा तात्विक भाग असलेल्या
उपनिषदांमधून त्यांची तात्विक प्रणाली तयार केली .
  सामान्यतः, भारतीय तात्विक प्रणाली वेदिक अधिकाराच्या
स्वीकृती किंवा नकारावर आधारित ऑर्थोडॉक्स (अस्तिका) आणि
हेटरोडॉक्स (नास्तिक) प्रणाली म्हणून वर्गीकृत आहेत.
 न्याय, वैशेषिक, सांख्य, योग, मीमांसा आणि वेदांत हे वैदिक
अधिकार स्वीकारणाऱ्या तत्त्वज्ञानाच्या शाळा आहेत .
 तथापि, कार्वाक, जैन आणि बौद्ध धर्म वैदिक अधिकार स्वीकारत
नाहीत.

ऑर्थोडॉक्स स्कूल ऑफ इंडियन फिलॉसॉफी

या शाळेचा असा विश्वास होता की वेद हे मोक्षाचे रहस्य असलेले
सर्वोच्च प्रकट शास्त्र आहेत .

 त्यांनी वेदांच्या सत्यतेवर कधीच शंका घेतली नाही.

 ते प्राचीन वेदांना त्यांचा स्रोत आणि शास्त्राचा अधिकार
मानतात.
 भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या मुख्य हिंदू
ऑर्थोडॉक्स (अस्तिका) शाळा ब्राह्मणी-संस्कृत
विद्वानवादाच्या मध्ययुगीन काळात संहिताबद्ध केल्या
गेल्या .
 त्यांच्या सहा षडा दर्शन उपशाळा होत्या : सांख्य (किंवा
सांख्य), योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा आणि वेदांत.

सांख्य शाळा

संस्थापक : कपिल मूळ तत्वज्ञान: हे असे मानते की प्रत्येक गोष्ट, प्रत्यक्षात, पुरु
मणी आणि प्रकृती (पदार्थ, सर्जनशील संस्था, ऊर्जा) पासून उद्भवते.

- ही तत्त्वज्ञानाची सर्वात जुनी शाळा आहे.

- सांख्य विचाराची प्रवृत्ती श्रुती, स्मृती आणि पुराणांसह प्राचीन भारतातील सर्व सा

- परंपरेनुसार सांख्य शाळेचे पहिले काम सांख्यसूत्र आहे.

- सांख्य हे द्वैतवादी वास्तववादाचे तत्वज्ञान आहे.

- कार्यकारणाचा सिद्धांत: सांख्य तत्त्वमीमांसा, विशेषत: त्याचा प्रकृतीचा सिद्

कार्यकारणाच्या सिद्धांतावर आधारित आहे, ज्याला सातकार्य-वाद म्हणतात.

- हे केवळ तीन प्रकारचे ज्ञान (प्रामण) स्वीकारते :

 प्रत्यक्षा: धारणा
 अनुमन: अनुमान
 शब्द: श्रवण
योग शाळा

मुख्य तत्वज्ञान: हे असे मानते की एक व्यक्ती ध्यान आणि शारी

संस्थापक: पतंजली
प्राप्त करू शकते.

- योग शिक्षक आणि मार्गदर्शक म्हणून देवाचे अस्तित्व मान्य करतो.

- पतंजलीचा दृष्टिकोन: योग म्हणजे एकात्मता नसून शरीर, इंद्रिये आणि मन यांच्यावर नि
प्रकृती यांच्यातील योग्य भेदभाव करून परिपूर्णता प्राप्त करण्याचा आध्यात्मिक प्

- पतंजलीचे योगसूत्र चार विभागांमध्ये विभागलेले आहे:

 समाधी-पद: निसर्ग आणि एकाग्रतेचे उद्दिष्ट

 साधनापद: म्हणजे हे शेवट लक्षात घेणे
 विभूतिपद: सुप्रा-सामान्य शक्ती ज्या योगाद्वारे प्राप्त केल्या जाऊ शकतात
 कैवल्यपद: मुक्तीचे स्वरूप आणि अतींद्रिय आत्म्याचे वास्तव

- योग हा सांख्य तत्त्वज्ञानाच्या सैद्धांतिक आदर्शांना साकार करण्याचा व्यावहारि

- मुक्ती किंवा स्वातंत्र्य मिळविण्यासाठी विहित आठ साधना आहेत:

 यम: आत्मसंयमी
 नियम: आचरणाचे सकारात्मक नियम
 प्रत्याहार: एखादी वस्तू निवडणे
 धरणे: ध्यानाच्या वस्तुवर मन स्थिर करणे
 ध्यान: ध्यान (विचारांचा अबाधित प्रवाह)
 समाधी: ध्यानाच्या वस्तुमध्ये पूर्णपणे लीन
 आसन: स्थिर आणि आरामदायी आसन
 प्रयाणम: श्वासोच्छवासाचे व्यायाम

न्याय शाळा

मुख्य तत्वज्ञान: ते मोक्ष प्राप्त करण्यासाठी तार्कि

संस्थापक: अक्षपाद गौतम
विश्वास ठेवतात .

- न्याय ही एक परमाणु बहुवचनवादी आणि तार्किक वास्तववादी प्रणाली आहे.

- हे खरे ज्ञानाचे चार वेगळे स्त्रोत मान्य करते:

 प्रत्यक्ष: धारणा
 अनुमन: अनुमान
 उपमन: तुलना
 सबदा: साक्ष

- ज्ञानाचा सिद्धांत: ज्ञान किंवा अनुभूती ही आशंका किंवा चेतना म्हणून परिभाषित
ज्ञानाने विषय आणि वस्तू दोन्ही प्रकट होतात; ते ज्ञानासारखे नाहीत.

- देवाची संकल्पना: देव हा जगाच्या निर्मितीचे, देखभालीचे आणि विनाशाचे अंतिम कारण आ

 ईश्वर हा सनातन, अनंत स्वयं आहे जो विश्वाची निर्मिती करतो, टिकवतो आणि नष्ट कर
ईथर, मन आणि आत्मा याशिवाय कशातूनही जग निर्माण करत नाही.

वैशेषिक शाळा

संस्थापक: मूळ तत्त्वज्ञान: भौतिक विश्वातील सर्व वस्तू मर्यादित संख्ये

कानडा येण्यासारख्या आहेत. चैतन्य निर्माण करणाऱ्या या अणूंमध्ये ब्रह्म ही

- वैसेसिका मेटाफिजिक्स आणि ऑन्टोलॉजी विकसित करते.

- देवाबद्दलचे मत : वैसेसिक सिद्धांत न्यायाच्या सिद्धांतासारखाच आहे .

- वैशेषिक शाळेनुसार, कर्माचे नियम या विश्वाचे मार्गदर्शन करतात.

- द्रव्य (अग्नी, वायू, पाणी, पृथ्वी आणि आकाश) म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या पाच मुख्य घटकां
आहे, असे त्यांचे म्हणणे होते .

- वैसेसिक प्रणाली सर्व प्रणालींचा अभ्यास करण्यासाठी अनुकूल मानली जाते.

- त्याचे प्राथमिक उद्दिष्ट श्रेण्यांना सामोरे जाणे आणि त्याचे परमाणुवादी बहुवचन

- सर्व ज्ञान अनिवार्यपणे ज्ञानाच्या वस्तूकडे निर्देशित केले पाहिजे, ज्याला पदार्

मीमांसा शाळा (पूर्वा मीमांसा)

संस्थापक: मुख्य तत्त्वज्ञान: मीमांसा तत्त्वज्ञान हे वेदातील संहिता
जैमिनी मजकुराचे व्याख्या, उपयोग आणि वापराचे विश्लेषण आहे.

- मीमांसा ही एक व्युत्पत्तिशास्त्रीय संज्ञा आहे ज्याचा अर्थ " चिंतन आणि गंभीर परी
निराकरण " असा होतो. मीमांसेने वेदांचे धार्मिक पैलू विकसित केले .

- जैमिनीय सूत्र हे या शाळेची तत्त्वे स्थापित करणारे कार्य आहे.

- सबरस्वामी यांनी या कार्यासाठी महत्त्वपूर्ण भाष्य (भास्य) लिहिले.

- सर्वात प्रसिद्ध आणि महत्त्वाचे भाष्यकार कुमारिला भट्ट आणि प्रभाकर मिश्रा आहे
असलेल्या तत्त्वज्ञानाच्या दोन शाळांची स्थापना केली - मीमांसा आणि प्रभाकर स्कूल

- आपदेवाने मीमांसांवरील एक प्राथमिक कार्य मीमासान्यायप्रकाश म्हणून ओळखले जाते .

- मीमांसा ज्ञानाचे पाच गैर-अनुभूती स्रोत स्वीकारते . ते आहेत: अनुमन , उपमन , शब्
आणि अनुपलब्धि (नॉन-सेप्शन).

वेदांत शाळा

मूळ तत्वज्ञान: ब्रह्म हे जीवनाचे वास्तव आहे आणि बाकी सर्व अवास्
संस्थापक:
यांची समानता करतात आणि जर एखाद्या व्यक्तीने आत्मज्ञान प्राप्त के
व्यास
समजेल आणि मोक्ष प्राप्त होईल .

- वेदांत या शब्दाचा अर्थ संस्कृतमध्ये वेदांचा "समावेश" (अंता) असा होतो.

- हे उपनिषद आणि उपनिषदांच्या अभ्यासातून ( मीमांसा ) निर्माण झालेल्या शाळेला लागू

- त्यांचा पुनर्जन्माच्या सिद्धांतावर विश्वास होता.

- बादरायणातील ब्रह्मसूत्र या ग्रंथाने या तत्त्वज्ञानाचा आधार घेतला.

 अशाप्रकारे, वेदांतला वेदांत मीमांसा (“वेदांताचे प्रतिबिंब”), उत्तरा मीमां

प्रतिबिंब”), आणि ब्रह्म मीमांसा (“ब्रह्माचे प्रतिबिंब”) असेही संबोधले जाते

- उपनिषद , भगवद्गीता आणि ब्रह्मसूत्रे हे तीन मूलभूत वेदांत ग्रंथ आहेत .

- वेदांताच्या मुख्य परंपरा आहेत:

 निंबार्काने भेडाभेद (भेद आणि गैर-भेद).

 आदि शंकराचार्यांचे अद्वैत (द्वैतवाद )
 नाथमुनी, यमुना आणि रामानुज यांचे विशिष्टाद्वैत (पात्र अद्वैतवाद) .
 मध्वाचार्यांनी केलेले तत्ववाद (द्वैत) (द्वैतवाद) .
 वल्लभाचे शुद्धद्वैत (शुद्ध अद्वैतवाद) .
 चैतन्य महाप्रभू यांनी केलेले अचिंत्य-भेडा-अभेद (अकल्पनीय फरक आणि गैर-भेद) .
हेटेरोडॉक्स स्कूल ऑफ इंडियन
फिलॉसॉफी
श्रमण चळवळीमुळे अनेक भिन्न भिन्न समजुती निर्माण
झाल्या. वेदांचा अधिकार न स्वीकारणाऱ्या शाळा, व्याख्येनुसार,
अपारंपरिक (नास्तिक) पद्धती आहेत.

हेटरोडॉक्स शाळा कर्मकांड, अध्यात्मवाद, जगाला नकार देणारा आदर्शवाद,

जाचक पाळकवाद आणि अमानवी जातिवाद यांच्या अतिरेकाला विरोध करणाऱ्या
प्रणालींचा एक गट तयार करतात .

हेटरोडॉक्स शाळांचे पाच उपविभाग आहेत:

 बौद्ध तत्वज्ञान
 जैन तत्वज्ञान
 चार्वाक शाळा किंवा लोकायत तत्त्वज्ञान
 अजीविका तत्वज्ञान
 अज्ञान तत्वज्ञान

चार्वाक शाळा किंवा लोकायता तत्वज्ञान

मूळ तत्वज्ञान: प्रत्यक्ष बोध हे सत्य प्रस्थापित करण्या

संस्थापक: बृहस्पती
साधन आहे.

- कार्वाक व्युत्पत्तीचा अर्थ 'गोड-जिभेदार' असा होतो.

- कार्वाकांच्या मते, धारणा (प्रत्यक्ष) हा वैध ज्ञानाचा एकमेव स्त्रोत आहे आणि ते असे
जे जाणवते त्याशिवाय काहीही अस्तित्वात नाही.

 त्यांच्यासाठी, धारणा दोन प्रकारची आहे: बाह्य (ज्या प्रकारात पाच इंद्रि
आणि अंतर्गत (4 मनाची क्रिया समाविष्ट आहे).

- कार्वाकाने आत्मा किंवा आत्मा यांना जिवंत किंवा प्रसारित करणारे अस्तित्व म्हणू

- कार्वाकांचा कर्माच्या सिद्धांतावर विश्वास नव्हता ; त्यानुसा

पुनर्जन्माची कल्पना नाकारली .

- त्यांच्या मते, विश्वामध्ये फक्त चार घटक (अग्नी, पृथ्वी, पाणी आणि हवा) असतात.

- देवावरचा दृष्टिकोन: ते पदार्थाच्या पलीकडे कोणत्याही आधिभौतिक वास्तवावर विश्वा

मृत्यूनंतरचे जीवन या पारंपारिक संकल्पना या “शुद्ध काल्पनिक कथा, तापलेल्या मेंदू
ते योग्यच मानतात .

 या भौतिक जगाच्या पलीकडे काहीही अस्तित्वात नाही.

- तत्वज्ञानाचा स्रोत: जयरासी भट्टाचा तत्वोपप्लवसिंह

- इतर कामांमध्ये उल्लेख करा:

 विद्यारण्यांचा शतदर्शन समुच्चय आणि सर्वदर्शनसंग्रह

 नैसध-चरित, प्रबोध-चंद्रोदय, आगम-दंबरा, विद्वानमोद-तरंगिणी आणि कादंबरी यां
नाटकांमध्ये चार्वाक विचारांचे प्रतिनिधित्व आहे.

अजीविका शाळा

मुख्य तत्वज्ञान: गोष्टींच्या भ्रष्टतेसाठी कोणतेही कारण किं

संस्थापक: गोशाळा
किंवा विनाकारण भ्रष्ट करतात. प्राण्यांच्या शुद्धतेचेही का
मस्करीपुत्र
होतात.

- आजिविकांचा असा विश्वास होता की प्रत्येक जीवात आत्मा (आत्मा) असतो.

- दिघा निकाय, अंगुत्तरा निकाय, संयुक्ता निकाया, सूत्रकृतंग-सूत्र, शिलंकेचे सू

नंदी-सूत्र, आणि अभयदेवाचे समवयंग-सूत्रावरील भाष्य हे यावरील ज्ञानाचे प्राथमिक स्

- मक्खली पाप , किंवा अधर्म आणि प्रजातींचे भवितव्य ठरवण्यात मानवी स्वातंत्र्य नाका

- अजीविका शाळा नियती ("भाग्य") निरपेक्ष नियतीवाद किंवा निश्चयवादाच्या सिद्धांता

- अजीविका प्राणघातक आणि त्यांचे संस्थापक, गोसाला यांचे सर्वात जुने वर्
धर्मग्रंथांमध्ये आढळू शकते.

अजनाना शाळा

मूळ तत्वज्ञान: तत्त्वज्ञानाच्या स्वरूपाचे ज्ञान मिळवणे किंवा

संस्थापक: संजय
मूल्य पडताळून पाहणे अशक्य होते आणि ज्ञान जरी शक्य असले तरी ते
बेलाथिपुट्टा
आणि प्रतिकूल होते.

- जैन आणि बौद्ध ग्रंथांमध्ये त्यांची नोंद आहे.

 थेरवाद बौद्ध धर्माच्या पाली कॅननमध्ये ब्रह्मजला सुत्त, समन्नाफला

सुयागदमगामध्ये अजनाचे दृष्टिकोन नोंदवले गेले आहेत .

GS पेपर 1 मधील इतर महत्त्वाचे विषय

होमरूल आंदोलन भारतातील जागतिक वारसा स्थळे
भारताचे स्वातंत्र्यसैनिक मौर्य साम्राज्याचे प्रशासन
आदिवासी चळवळ स्वदेशी चळवळ
धर्मनिरपेक्षता भारतातील जातीची चळवळ
भारतातील क्रांतिकारी चळवळी भारतीय समाजाची ठळक वैशिष्ट्ये
 भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या शाळांवर
पीवायक्यू
प्रश्न 1: खालीलपैकी कोणती जोडी भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या सहा
प्रणालींचा भाग बनत नाही? (UPSC प्रिलिम्स 2014)

1. मीमांसा आणि वेदांत

2. न्याय आणि वैशेषिक
3. लोकायता आणि कापालिका
4. सांख्य आणि योग

उत्तर: (c)

प्रश्न 2: भारतातील तात्विक विचारांच्या इतिहासाच्या संदर्भात,

सांख्य शाळेच्या संदर्भात खालील विधाने विचारात घ्या: (UPSC
Prelims 2013)

1. सांख्य आत्म्याच्या पुनर्जन्म किंवा स्थलांतराचा

सिद्धांत स्वीकारत नाही.
2. सांख्य असे मानतात की हे आत्म-ज्ञान आहे जे मुक्तीकडे नेत
आहे आणि बाह्य प्रभाव किंवा एजंट नाही

वरीलपैकी कोणते विधान बरोबर आहे/आहेत?

1. फक्त १
2. फक्त 2
3. 1 आणि 2 दोन्ही
4. 1 किंवा 2 नाही

उत्तर: (ब)

भारतीय तत्त्वज्ञानाच्या शाळांवर

वारंवार विचारले जाणारे प्रश्न
भारतीय तत्वज्ञान म्हणजे काय?
भारतीय तत्त्वज्ञान हे हिंदू, बौद्ध आणि जैन तत्त्वज्ञानासह
भारतीय उपखंडात उद्भवलेल्या तात्विक विचारांच्या अनेक
परंपरांचा संदर्भ देते. भारतीय तत्त्वज्ञानाला 'दर्शन' म्हणून
नियुक्त केले गेले आहे , सामान्यतः तत्त्वज्ञान म्हणून
भाषांतरित केले जाते, परंतु त्याचा अर्थ अंतर्ज्ञानी दृष्टी
आहे.
भारतातील सर्वात जुनी तत्वज्ञानाची शाळा कोणती
आहे?
सांख्य ही कपिलाने स्थापन केलेली भारतीय तत्त्वज्ञानाची
सर्वात जुनी प्रणाली आहे. 'सांख्य' या शब्दाचा अर्थ योग्य ज्ञान
आणि संख्या दोन्ही आहे. ही प्रणाली प्रामुख्याने बौद्धिक आणि
सैद्धांतिक स्वरूपाची आहे.

ऑर्थोडॉक्स स्कूल ऑफ फिलॉसॉफी म्हणजे काय?

ऑर्थोडॉक्स किंवा अस्तिक शाळांचा असा विश्वास होता की वेद हे
सर्वोच्च प्रकट केलेले धर्मग्रंथ आहेत ज्यात मोक्षाचे रहस्य
आहे . सांख्य (किंवा सांख्य), योग, न्याय, वैशेषिक, मीमांसा आणि
वेदांत या त्यांच्या सहा उपशाळा होत्या.

ऑर्थोडॉक्स आणि हेटरोडॉक्स शाळांमध्ये काय फरक

आहे?
ऑर्थोडॉक्स किंवा अस्तिक शाळा वेदांचा अधिकार ओळखतात, तर
हेटरोडॉक्स किंवा नास्तिक शाळा वेदांच्या अधिकारावर विश्वास
ठेवत नाहीत.

भारतीय तत्त्वज्ञानाची कोणती शाळा वेदांना

त्यांचा आध्यात्मिक अधिकार मानते?
वेद या संस्कृत शब्दाचा अर्थ "ज्ञान" असा होतो. भारतीय
तत्त्वज्ञानाच्या ऑर्थोडॉक्स शाळा वेदांना त्यांचा
आध्यात्मिक अधिकार मानतात. इतर शाळा त्यांना अधिकार म्हणून
स्वीकारू शकत नाहीत परंतु तरीही वेदांमध्ये व्यक्त केलेल्या
कल्पना शिकवतात, जसे की कर्म.

धर्म म्हणजे काय?

धर्म ही एक महत्त्वाची हिंदू, बौद्ध आणि योगिक संकल्पना आहे, जी
विश्वाला नियंत्रित करणाऱ्या कायद्याचा किंवा तत्त्वाचा
संदर्भ देते. धर्म हा बौद्ध धर्माच्या तीन दागिन्यांपैकी एक
मानला जातो, संघ आणि बुद्ध यांच्या बरोबरीने, ज्ञानाचा मार्ग
मोकळा होतो. हिंदू धर्मात, अर्थ, काम आणि मोक्ष या चार मुख्य
तत्त्वज्ञानातील तत्त्वांपैकी एक आहे