0% found this document useful (0 votes)
27 views68 pages

Dzinto

The document is a tribute book dedicated to Kwesi Mensah Yanful and Elizabeth Ackom, acknowledging their contributions and support. It includes expressions of gratitude to various individuals who assisted in the writing process and highlights the author's educational background and experiences. The text also features a dialogue that reflects on cultural values and community relationships.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
0% found this document useful (0 votes)
27 views68 pages

Dzinto

The document is a tribute book dedicated to Kwesi Mensah Yanful and Elizabeth Ackom, acknowledging their contributions and support. It includes expressions of gratitude to various individuals who assisted in the writing process and highlights the author's educational background and experiences. The text also features a dialogue that reflects on cultural values and community relationships.
Copyright
© © All Rights Reserved
We take content rights seriously. If you suspect this is your content, claim it here.
Available Formats
Download as DOCX, PDF, TXT or read online on Scribd
You are on page 1/ 68

DZINTO

Moto nwoma yi dzin dze hyɛ m’egya Kwesi Mensah Yanful na me na Elizabeth Ackom

eyimnyam.

Afei mesan so dze Buukuu yi hyɛ mo nuanom Sarah Yanful, Chris Ell Yanful na Gloria Yanful

enyimnyam wɔ mboa na hɔn nkuranhyɛ wɔ m’adze sua mu. Moto nwoma yi dzin bio hyɛ me

mba David, Patsy, Deandra, Jessica, Choima na Daa Joe nso enyimnyam.

1
NDAASE

Aseda a odzi kan kɔ ma Twerammpɔn Nyame wɔ nyansa a ɔdze maa me ber a merekyerɛw

Buukuu yi. Aseda bio so kɔ ma Owura Patrick Wonkyi na Owurayer Patience Obeng wɔ

akwanya a wɔdze maa me ma medze kyerɛw dɛm nwoma yi. Hɔn akwankyerɛ, abotar na ntsetsee

aboa me papaapa.

Aseda so kɔ ma Owura Kwame Dupon Yankson, Owura Esoun na Owura Raymond Amoakwah

wɔ mber a wonyae dze siesie mfomdo a ɔwɔ Buukuu mu nyinara maa me. Dza mowɔ ka ara nye

dɛ Nyame nhyira hɔn nyinara. Twerammpon ma mo nkwa tsentsen a ahoɔdzen wɔ mu.

Aseda a otwa tun so kɔ ma Owura Bismark wɔ Bis Press Enterprise dɛ ɔdze ne mfir na

n’ahoɔdze boa me tsintsim nsɛm yi guu nkrataa do. Owura, Nyame nhyira wo mbordo.

2
NYIENYIM

Nwoma yi yɛ akyerɛw kasadwin ne nkorbata kor a ɔyɛ ahwɛgor. Buukuu yi da nyimpa na hɔn su

bɔn bi a ɔnam do ntsi ndɛ, Nyimpa dodow nnyɛ papa bio.

Agor yi hyɛ ase wɔ ekuraaba a wɔfrɛ no Susu Biribi.

Ɔpanyin Dwenho ne mba ntafo mbannyimfo no mu kor nya kwan kopue kurow kɛse mu wɔ ber a

Agya Adoko a ɔyɛ Opanyin Dwenho ne nyanko berɛbo ne ba banyin kor rohwehwɛ obi ma

wɔaboa no wɔ n’edwuma mu. Enyiber, ahoɔyaa na pɛsɛankonya ntsi ɔkɔ tuu edur dze tsia

edwuma no wura dze gyee ne sika na n’agyapadze nyinara ma edur no sanee nyaa noara.

3
ƆKYERℇWFO NO HO ASℇM
Wɔwoo Jemilet Yanful wɔ Ajumako a ɔwɔ Finimfin Mantɔw mu. Ɔhyɛ no skuul ase wɔ School

of Ghanaian languages (SGL) a ɔwɔ Ajumako na okowiee wɔ Gomoaman Preparatory J.H.S. a

ɔwɔ Winneba-Asebu.

Ɔkɔr ntoado skuul wɔ Apam Secondary School wɔ afe 1997 na owiei afe 2000.

Seseiara dze, ɔregye ntsetsee wɔ University of Education, Winneba apɛ abɔdzin krataa a ɔyɛ

Bachelor of Arts (Fante with Egnlish Language Education)

4
NYƐE I

AHWƐE I

ANAPA WƆ SUSU BIRIBI EKURAA

Opanyin Dwenho: Ata Bedziidɛw! Ata Bedziadze

Bedziidɛw na Bedziadze: Papa a!

Opanyin Dwenho: Hom mbra!

(Wofi dan mu ba hɔn egya nkyɛn)

Bedziidɛw: Papa yɛpa wo kyɛw efrɛɛ hɛn

Opanyin Dwenho: Nyew, ɔyɛ nokwar, mefrɛɛ hom. Hom ntse na egua no do. (Wɔtsenaa egua no

do)

Bedziadze: Papa, anapa yi w’enyim nnyɛ me fɛw na papa ebɛn asɛm a?

Opanyin Dwenho: Mefrɛɛ hom anapa yi a, ɔnnyɛ bɔn bi a, Mpanyimfo dɛ “Abowa sansaw fa

adze a, ɔdze kyerɛ”. Ntsi sɛ mefrɛɛ hom a, asɛm bi na mepɛ dɛ mutue hom aso wɔ ho.

Bedziadze: Papa ebɛn asɛm a? ama mabɔ hwea. Asɛm bi esi anaa wo ho mmfa wo.

Opanyin Dwenho: Twerammpɔn n’adom ntsi moho ye dodow na metse apɔw dɛ ɔbotan.

5
Bedziidɛw: Na papa ebɛn asɛm. Ayɛ ma mo ho mbowa nyinaa eguan anapa yi.

Ɔpanyin Dwenho: Hom nka hom akoma nto hom yamu. Biribi bɔn biara nnyi hɔ. Nkyɛ hom

nyim hom maame?

Bedziidɛw: Papa nyew, maame Sompa a.

Bedziadze: Maame Esi Sompa na emi minyim dɛ ɔyɛ hɛn maame a ɔdze hɛn baa wiadze yi mu.

Ɔno na minyim fitsi hɛn mbofrabermu.

Ɔpanyin Dwenho: Hmm! Ndɛ mepɛ dɛ mubue biribi enyi do kyerɛ hom osiandɛ hom nnyɛ

mbofra bio na hom enyi so rifir na hom mfe so rokɔ kan. Hɛn nananom na wɔdɛ “Mbrɛ kwan da

no wɔdze to”. Ntsi sɛ mihyiaa hom anapa yi a, nna ɔfa Maame Esi Sompa ho.

Bedziidɛw: Papa ebɛn asɛm ato hɛn na Esi Sompa

Bedziadze: Papa anapa anapa yi ebɛn asɛm esi?

Ɔpanyin Dwenho: Hmm! Hmm! (Dwenho rusu)

Bedziadɛw: Papa kasa ɛ! papa gyaa su. Papa! Papa! Papa! Mepa wo kyɛw ka dza esi kyerɛ hɛn.

dza esi biara no Twerammpɔn bedzi hɛn asɛm ama hɛn. Hom mpanyimfo yi ara na hom kaa dɛ

“Abowa a onnyi dua, Onyame na ɔpra no ho”. Ntsi papa yɛserɛ woara yi hɛn asotsir.

Ɔpanyin Dwenho: Hom ma hom aso mbra ha

Bedziadze: Papa, hɛn asowa gu do yeritsie wo, papa

Ɔpanyin Dwenho: Dza ɔwɔ hɔ nye dɛ Maame Esi Sompa nnyɛ hom na a ɔdze hom baa atseasefo

asaase yi do. Maame a ɔkyeem hom baa asaase yi do ne dzin dze Maame Efuwa Adwempa.

6
Bedziadze: Na papa o, fitsir ber a mehyɛɛ ase dɛ m’enyi rifir yi, munnhun anaa menntse obiara a

ne dzin tse dɛm wɔ hɛn fidua yi mu. Na ɔno ɔwɔ hen na yɛnntsee ne nka yi.

Bedziidɛw: Papa asɛm a eyi ho tam yi abɔ me pusa ma moho abow me dodow. Ahobowsɛm na

eyi epue yi, Papa. Awɔse mpo egu moho nyinaa.

Bedziadze: Papa yɛserɛ wo kyerɛ mu kyerɛ hɛn osiandɛ hɛndze nyia yenyim dɛ ɔyɛ hɛn na a ɔdze

hɛn bopuee atseasefo asaase yi do nye Maame Esi Sompa ɔnnyɛ Maame Efuwa Adwenpa dɛ

mbrɛ erekyerɛ no.

Ɔpanyin Dwenho: Dza osii nye yi. Awow ho bɛyɛɛ dzen maa hɛn mber bi a abɛsen kɔr. Ntsi nna

hom na dze dabaa nna odzi awerɛhow. Edziban mpo nna ɔbɔn no, ɔnntsen noho nndzidzi. Ma

merekyerɛ so na ne mfɛfo so nntsie ma onnya n’asomdwee na n’ahotɔ nntsena.

Bedziidɛw: Papa nna wɔyɛ no dɛn?

Ɔpanyin Dwenho: Mekyerɛ dɛ nna aber biara no wɔdze nsa kyerɛkyerɛ no do na wodzi noho fɛw

dɛ ɔyɛ bɔnyin a ɔawe ne yamu mba nyinaa, ɔno ntsi na onnkotum awo ba. Nsɛm a nna nkorɔfo

rekeka no haaw no yie ɔnam dɛm ntsi aber biara no nna nyinsuwa mmpa n’enyi ho. N’enyiwa

mu annwo da.

Bedziadze: Ntsi papa ebɛn asɛm sii ber a nna ɔrokɔ dɛm atsetseeyi mu no?

Ɔpanyin Dwenho: ɔbaa no dɛm no, nna emi dze mowɔ gyedzi na awerɛhyɛmu dɛ Nyame a ɔbɔɔ

sor na atseasefo asaase no dze ne tampa bofura hɛn dabi dɛm mbrɛ Mpanyimfo ka no

“Akyɛrakyɛr biara wɔ n’afe”. Ntsi nna emi dze biribiara mmpusuw me.

Bedziadze: Papa dza ekaa no manntse ase o.

7
Ɔpanyin Dwenho: Dza merepɛ akyerɛ nye dɛ Twerammpɔn a tum nyinara kitsa no no, bɛda

n’enyimnyam edzi na ɔahyɛ hɛn enyimnyam wɔ hɛn atamfo enyim ne mber pa mu.

Bedziidɛw: Ntsi papa odzii mber tsentsen ahen ansaana hom rinya ba.

Ɔpanyin Dwenho: Oh! Wɔ nyimpa enyim dze, ɔkyɛree na Twerammpɔn dze nna ɔyɛ tsiaba; ɔyɛ

nda kumaa bi wɔ n’enyi do. Ma merekyerɛ yi so nna hɛn mfe sor ara na rokɔ. Bɛyɛ abosom

akron no mu no na oyii me asotsir dɛ bosom ewia no.

Bedziidɛw: Papa bosom ewia no ase kyerɛ dɛn?

Ɔpanyin Dwenho: Onyinsen. Na hɔ no dɛw na enyigye soronko bi bɛhyɛɛ m’akoma mu nna

ɔnnyɛ dza ɔda famu koraa. Ɔbaa no dɛm no, nna memma ɔnnyɛ hwee wɔ fie ha. Emi na monoa

edziban, hor hɛn ntar. Nna memmfa no nndzi agor. Me mfɛfo binom mpo frɛɛ me banyin

kwaatonto, Kodwobasia, kodwo ɔtoolɛgɛ na edzin pii a ɔkeka ho.

Bedziadze: Papa o, sɛ wɔka dɛm a, woso eka dɛ fa ho?

Ɔpanyin Dwenho: Emi dze nna mennka hwee nnkyerɛ hɔn osiandɛ nnyɛ adze na muruwia anaa

ɔnnyɛ adze bɔn na mereyɛ. Hmm! Nna minnya hwen nnhwem mu. naaso manntow m’anomu.

Bedziidɛw: Papa eyɛɛ adze dɛ ammfa w’asowa amma hɔn.

Ɔpanyin Dwenho: Meda wo ase me ba. Ntsi mber soe dɛ ɔwow. Mikeyii Maame Akɔm asotsir

ma ɔdze no ntsɛmpanan guanee bodur ha. Noho mpo yɛɛ har gyaa me. Obodurii dadaada ansaana

morobodu ha. Nyame n’adom ɔbɛgyee no awo fɛfɛɛfɛw na ɔbɛkaa kyerɛɛ me dɛ Twerammpɔn

asoe no asomdwee mu na ɔadom hɛn ntafo banyimfo. Medze ndaase kɛse maa Twerammpɔn na

enyigye mbordo bɛhyɛɛ m’akoma mu. Nyame adom ɔsoe no asomdwee mu a biribi bɔn biara

annto no. Mekyerɛ hom na Efuwa Adwempa.

8
Bedziadze: Na papa ɔba no dɛn na yennhu no wɔ ha na ɔnnka hɛn ho yi.

Ɔpanyin Dwenho: hmm! Aka asɛm Bedziadze. Hom nyaa mfe ebien pɛpɛɛpɛr na hom na Efuwa

Adwempa kaa nkyen gue. Ɔdomankoma owu dze ne nsa nwinnwin bɔtoo no do. Dodow ara kaa

dɛ owu yɛ akwantu a obiara botu bi naaso bi nom hɔn dze gya awerɛhow na yaw dodow.

Memenda anapa bi na ɔdze too m’enyim dɛ ne tsir paa no. mekyerɛ ɔyɛ no yaw ntsi medze no

kɔr ayarsabea a ɔwɔ hɛn kurow yi mu dɛ ɔrekɛgye ayarsa. Bɛyɛ dɔnhwer ebien ntamu na

datsernyi kor twee piin me na ɔdze too m’enyim dɛ moho kafo ayɛ Twerammpɔn dze,ɔnnka

atseasefo ho bio.

Dza osii no maa nkyɛ me tsir robɔ me paa. Naaso ɔnam adɔfo hɔn afotusɛm na hɔn

nkuranhyɛsɛm ntsi Twerammpɔn hyɛɛ me dzen maa moho tɔɔ me. Ɔno ekyir no na hom Maame

Sompa baa ha bɛgyee hom ma ndɛ hom enyi efir yi. Ɔyɛ monua basia.

Bedziidɛw: Oh! Ɔdomankoma owu, wo tsirmu yɛ dzen ae. Ɔbaa no dɛn na ebɛfaa me maame

mpofir mu?

Ɔpanyin Dwenho: Asɛm no tse nyi no. Maame Esi Sompa nnyɛ hom maame a ɔdze hom baa

wiadze yi mu dze naaso ɔdze hom sii hɔ hwɛɛ hom dɛ ne mba ara pɛpɛɛpɛr. Na mpanyimfo dɛ

“ɔkwabran twa par a, wɔma no mbo”. Ntsi daakye bi hom nya beebi si a hom ntwa hom eyi nhwɛ

no. M’ano atɔ.

Bedziadze: Ewuradze nhyira hɛn na Esi Sompa mbordo. Ɔnto no nkwanda mu na onyin nkyɛr.

oh! Maame Efuwa Adwempa. Papa hom ara na hom kaa dɛ “owu kura adze a, nkwa nntum

nngye ampa” hmm!

9
Bedziidɛw” Yɛda hɛn maame Esi Sompa ase bebree. Ewuradze ntɔ nsu pa ngu dza ɔreyɛ biara do

ma ɔnsow aba pa mma no. Mpanyimfo dɛ “sɛ obi hwɛ wo ma wo se fifir a wo so hwɛ no ma

nedze ntutu”. Ntsi yɛbɛ yƐ hɛn afa mu dze.

Ɔpanyin Dwenho: Ntsi Bedziidɛw ɔwo wo dzin paa nye Ata Bedziidɛw ɔwo nye Panyin nna

Bedziadze so dze Ata Bedziadze ɔwo nye kakra. Moso meda hom ase dɛ hom nyaa abotar na

asopa betsie me. Nyame nhyira hom pii.

Egya Adoko: Agoo! Fie ha

Ɔpanyin Dwenho: Amee. Eii! Egya Adoko muhun wo akyɛr dodow na ekɛhyɛ hen ndaansa yi.

Egya Adoko: Hmm, fakyɛ me dɛ mammba ammbɛkra wo. Ɔyɛɛ nhehyɛdo. Me ba panyin no too

nsa frɛɛ me dɛ monkɔ na ɔmfa asɛm bi nto m’enyim na mpanyimfo so sɛ “obi nnyim ɔfrɛ ketsie”

ntse nna ɔsɛ dɛ mobɔ hwii toaa no wɔ hɔ.

Ɔpanyin Dwenho: Hɔn mu woana?

Egya Adoko: Mekyerɛ Kodwo Papaye a ɔno nye me ba panyin no.

Ɔpanyin Dwenho: Megyedzi dɛ nna ɔyɛ bɔkɔɔ. Asɛm bɔn biara nnsii.

Egya Adoko: Oho! Bɔkɔɔ dɛmara biribi bɔn biara nnsii. N’edwuma mu nsɛm kakra na ɔdze too

m’enyim dɛ sɛ obenya obi wɔ ha ma ɔakɔboa no a.

Ɔpanyin Dwenho: Oh, ɔno dze asɛm papa a. Na ɔwɔ hen wɔ kurow kɛse mu.

Egya Adoko: Ɔwɔ Tɛma ntsi hɔ na mokɔree. Ata Panyin na Ata kakra hom apɔw mu ɛ?

Bedziadze na Bedziidɛw: Papa hɛn ho yie.

10
Egya Adoko: Yɛda ɔbɔadze ase

Bedziidɛw: Papanom yɛbɛserɛ kwan kakra.

Egya Adoko na Ɔpanyin Dwenho: Nyoo, kwan da hɔ.

Bedziadze: Yɛwɔ dan mu hɔ ntsi sɛ hom hia biribi a nna hom afrɛ hɛn

(Bedziidɛw na Bedziadze fi hɔ kɔ)

Ɔpanyin Dwenho: Eii! Nkyɛ na seseiara dze adan bɔga. Kurow kɛse mu esiesie wo. Hwɛ wo

honam na ayɛ nomenome yi. Nku na mframa pa esiesie wo.

Egya Adoko: Hmm! Nna ereka yi, adze yi a ɔma dan mu yɛ nwin ma sɛ eda mu a ɔma woho yɛ

dɛ ehyɛ freegye mu yi, wɔfrɛ no dɛn? mowerɛ efir ne dzin mpo.

Ɔpanyin Dwenho: Emi mara dza ereka yi minnyim mpo. Munnnhun bi da. Wɔse wɔwɔ biribi so

wɔ hɔ a wɔdze nsu hyɛ mu ma nsu no yɛ nwin na bi mpo tum yɛ dzen dɛ bobaa. Iyinom nyinara

aborɔfo na ɔdze bae?. Ma memfrɛ Bedziidɛw na Bedziadze hɔn na wɔyɛ akrakyefo a wɔakɔ

skuul a wobotum aboa hɛn. Bedziidɛw na Bedziadze!

(ɔtsia mu frɛ hɔn)

Bedziadɛw na Bedziadze: Papa!

Ɔpanyin Dwenho: Hom mbra o!

(Ata panyin na Ata kakra ba hɔ)

Egya Adoko: M’akrakyefo, adze yi a wɔdze bɔ dan mu ma hɔ yɛ nwin no wɔfrɛ no dɛn?

Bedziadze: Papa wɔfrɛ no “air conditioner”

11
Egya Adoko: Mbo! Ayɛ adze dodow. Mpanyimfo dɛ “prapra ho ka yɛ fɛr naaso ɔdze abodwee

ba” yɛnnyim na yɛse yɛfrɛ hom dze ato hom enyim na hom aboa hɛn na mpanyimfo dɛ “obisafo

nnyew” ampa. Nna ma wɔdze nsu hyɛ mu ma nsu no yɛ nwin no so wɔfrɛ no dɛn?

Bedziidɛw: Papa ɔno so wɔfrɛ no “fridge”. Ne nyinara yɛ abaefor ndzɛmba a ɔboa hɛn nyinara

wɔ hɛn abrabɔ mu. Pii so wɔ hɔ. Binom nye “Television”, “electric iron”, “ceiling fan”, “sanding

fan”, “gas cylinder”, electric stove”, blender”, “computer”, na pii a ɔkeka ho.

Ɔpanyin Dwenho: Adoko, emi ndzɛmba a Bedziidɛw bɔbɔe yi manntse kor mpo ase. Borɔfo kasa

nkotsee. Woara nyim dɛ w’egyanom yɛannkɔ skuul yi bi. Mpanyimfo se “Aprɛkesema banyin ho

basia nye aprekesema basia” ntsi hɛn dze nye Mfantse kasa.

Gyinapɛn kor mpo menntu me nan ennsi hɔ da. Hmm! M’akrakyefo yi ɛ.

Bedziidɛw: Ampa papa. Hom ara na hom se “obi nnyim a obi kyerɛ”

Egya Adoko: Bedziadze, ɔwo kyerɛkyerɛ mu kɔ hɛn kasa mu ma hɛn. Wo papa Dwenho mpo

anntse ase na emi.

Bedziadze: Papanom sɛ mefa no nkorkor dze a, megyedzi dɛ ntseasee bɛda edzi osiandɛ

mpanyimfo se “Etɔ wo bo gua ntsɛtsɛ a ihu n’ayamudze”. Me tsee television, ɔno na woyi sene

wɔ do no, ibohu dɛ nyimpa wɔ do.

Egya Adoko: Aaa! Mehu bi, nna woyi sene wɔ do.

Bediadze: Gas cylinder na electric stove so yɛnoa edziban wɔ do. Blender so yɛdze yam

nduadzewa bi tse dɛ tomatose, ntrɔba, muoko, anwew na pii a ɔkeka ho. Dza ɔtɔ do bio nye

ciling fan na standing fan so yɛ mfir a wɔbɔ mframa fa hɛn ho ma hɛn ho yɛ nwin.

12
Ɔpanyin Dwenho: Metsee eltro ayɔ bi.

Bedziadze: Eii! Papa (wɔserew) nnyɛ eletro ayɔ. Ɔyɛ elctric iron. Ɔno na yɛdze tow hɛn ntar, sɛ

w’atar no pompon a anaa n’enyi nnda hɔ a.

Egya Adoko: Ampa, ampa, Kodwo papayɛ wɔ bi. Ɔno na anapa biara sɛ ɔrokɔ edwuma a ɔdze

fefa n’atar do no. ampa, ampa. Mbo ayɛ adze dodow.

Bedziadze: Na “computer” no so yɛdze sua adze. Sɛ biribi kyer w’adwen na ebɔ wɔ do a, ɔbɛma

wo nyiano ntsi esuafo ahorow pii wɔ bi a wɔdze sua adze na ɔboa hɔn wɔ hɔn adzesua mu

Ɔpanyin Dwenho: Akwesi borɔnyi dze noho yɛ hu oo. Ntsi dɛm ndzɛmba yi nyinara nyimpa na

ɔyɛe?

Bedziidɛw: Papa nyew, nyimpa na ɔdze bɔbɔɔ adze.

Egya Adoko: Akwesi borɔnyi ne beyisɛm dze papa na ɔfrɛ ma no ho. Hɛn ebibiman yi mu ha dze

nyimpa na yɛpɛ ne famukɔ anaa nienyimguase, erokɔ w’enyim no, nna worotwe wo san. Hɛn

abeyisɛm dze yɛmmfa nnyɛ adze pa.

Ɔpanyin Dwenho: Munnhun bi da fitsi mbofrabermu.

Bedziadze: Papa ɔrennkyɛr biara ibohu bi.

Ɔpanyin Dwenho: Yɛda hom ase. Hom botum akɔ.

(Bedziadze na Bedziidɛw fi hɔ kɔ)

Egya Adoko: Ntsi ndeda ewimbir bɛyɛ ndɔnsuon no na mubodurii. Na meyɛɛ no dɛ sɛ

Twerammpɔn ma hɛn da fofor a mabɛsera wo.

13
Ɔpanyin Dwenho: Nyoo, ndaase na nsera. Akwantu mu bɔkɔɔ?

Egya Adoko: Kwan do da dzinn. Mpanyimfo se “Ma beebi reyɛ yie no, nna beebi so resɛɛ”. Me

haban ntsi na me nam yi, mannyɛ no dɛm a nkrantse bɛsɛɛ no. Na edwuma tse dɛn?

Ɔpanyin Dwenho: Edwuma mu da bɔkɔɔ. Mbowa na wɔnntsie hɛn. Na Papaye no, ɔyɛ ebɛn

edwuma wɔ kurow kɛse mu na ɔpɛ obi ma ɔaboa no no.

Egya Adoko: ɔno ankasa ebue ne sikakorabea a, wɔsan so sesa sikakɔkɔɔ wɔ hɔ.

Ɔpanyin Dwenho: Eii! Nkyɛ na ɔda sika mu. Sika dze nkyɛ na ɔfa no kwa.

(wodzii nkɔmbɔ kakra kɔ ekyir ma ɔserɛ kwan kɔ)

14
NYƐE I

AHWƐE II

NYAMEBƐKYERƐ EKURAA

(Maame Bɛyɛɛdɛn ronoa edziban)

Bɛyɛɛdɛn: Hmm! Egya Adoko fii ha ansaana medze edziban yi risi gya do. Hwɛ edziban yi na

aben yi. Sɛ erokɔ beebi na ebɛkyɛr a nna eyi me asotsir.

Amba Benyaadze: Agoo! Fie ha

Bɛyɛɛdɛn: Amee! Bra mu

(Benyaadze hɛn fie no mu)

Bɛyɛɛdɛn: Eii! Benyaadze. Muhun ho akyɛr papa. Bɛyɛ mfe ɔha nye yi. “Okusi mmpue ewia”

Benyaadze: Mfe ɔha dze na ebɛn asɛm a (wɔserew)

Hmm, monua, ennyɛ emi oo. Edwumasɛm agye me mber nyinara afa. Na Egya Adoko wɔ hen?

Bɛyɛɛdɛn: Ɔno mpo na miridzi noho ebooboo yi a edze abɔto me yi o. Anapa yi na ɔkraa me dɛ

ɔrekɛsera ne nyɛnko aba nna sum atɔ no do yi o. Hmm

Benyaadze: Ɔkɔree akyɛr?

Bɛnyɛɛdɛn: Ɔkɔree bɛyɛ ndɔnhwer anan nye yi.

15
Benyaadze: Ɔno dze a sesei ɔnam kwan do reba. Ͻnnkyɛr obeyi n’enyim.

Bɛyɛɛdɛn: Eii! Monua Benyaadze na ekɛhyɛɛ hen? Anaa Egya Efiryie no dɔ na akyekyer wo a

emmpɛ dɛ muhu w’enyim yi.

Benyaadze: Oh! Nnyɛ dɛm bi a. Eguadzi mu anantsew anantsew na ɔagye me mber nyinara yi o.

Iyi na hɛn mpanyimfo kaa too hɔ dɛ “Wo haban mu kwan war a, wo ntrɔba ber sɛɛ”.

Edwumasɛm ntsi monntum mpo mbɛsera wo. Fakyɛ me.

Bɛyɛɛdɛn: Hmm, edwumasɛm yi a. Annkɔ so a wo nsa nnkɔkɔ w’ano. Iyi na mpanyimfo ayɛ no

kasa mbɛbu dɛ “Nsa a annyɛ edwuma no onndzidzi”. Nyimpa nye wiadze ridzi aperper ara yie.

Ndaansa yi mpo dze nsu mpo nntɔ mma ndɔbaa nnsow mma hɛn. Wiadze yi rokɔ no dɛn nyi?

Benyaadze: Dɛmara o, munua, nyimpa tum soɛr fi kɛtɛ do ahanamakye fa ne ndzɛmba si ne tsir

do kɔ gua do a wɔnntɔ hwee na ɔdze ebesi hɔ. Ewuradze na ɔhwɛ nyimpa nkyɛ yɛbotum?.

Bɛyɛɛdɛn: Na wo mba no etse hɔn nka a?

Benyaadze: Nyame adom biribi bɔn biara nnto hɔn. Hɔn ho ye dodow. Na wo mba no ɛ?

Bɛyɛɛdɛn: Papaye mpo ɔtoo nsa frɛɛ ne papa kɔr kurow kɛse mu nkyɛree.

Benyaadze: Ombo! ɔayɛ adze dodow dɛ ɔdwen hom ho. Hom sunsum da ho ara kata no do.

Seseiara dze Adoko ekohu kurow kɛse mu.

Bɛyɛɛdɛn na Benyaadze: Hahaaha! (wɔserew)

Benyaadze: Ombo ɔayɛ adze. Ewuradze nhyira no. Nkyɛ wo mbayin wɔnnyɛ beenu bi a?.

Bɛyɛɛdɛn: Nyew, papaya na Ntsifor

16
Benyaadze: Ampa, hɔn mu hendze na ɔwɔ Tɛma no, nna woana so na ɔwɔ Takoradze no?

Bɛyɛɛdɛn: Papaye wɔ Tema, a ɔnoara ankasa ebue n’edwuma wɔ hɔ nna Ntsifor so wɔ

Takoradze a ɔtwuw hɛn. Ɔka obi ne hɛn ma otua no kaw bosom biara na “Edwuma bɔn ntse dɛ

adzewia” dɛmara so na wɔdɛ “sika dwuma biara nnyɛ ehi”

Benyaadze: Asɛm papa. Twerammpɔn ntɔ nsu pa ngu dza wɔreyɛ biara do ma ɔnsow aba pa

mma hɔn. Na ndɛ annkɔ beebiara?

Bɛyɛɛdɛn: Ndeda na mobɔɔ anan kɔr hɔ kɔdodɔw hɔ kakra. Ndɛ wɔnnkɔ hɔ gyedɛ Nyame yɛ hɛn

adom a ɔkyena anapa. Nkrantse na wɔrehaw hɛn.

Benyaadze: Hamu mbowa dze dza hɔn enyi kyir nye epe. Mekyerɛ nkrantse, mpurow, nnoma,

nkusi na dza ɔkeka hɔn na wɔtaa sɛɛ nahaban na ndɔbaa.

Bɛyɛɛdɛn: Hmm, nna ereka yi. Mbowa no dze sɛ igyaa ma wo ndɔbaa ho fuw dze a, wɔdze hɔ

bɛyɛ hɔn dabew. Haban no dze noho nnhyɛ da mmfuwii na mbom no sor hɔ kakra no na efuw a

mbowa ridzi mu dɔmufir.

Egya Adoko: Agoo!

Enyaadze: Amee! Bra mu (Adoko kɔ mu) Eii! Egya Adoko. Muuhun wo akyɛr.

Egya Adoko: Benyaadze, w’apɔw mu ɛ?

Benyaadze: Mepa wo kyɛw moho ye dodow. Twerammpɔn na ɔahwɛ hɛn do ebodu mpɛmpɛn do

yi.

Egya Adoko: Yɛda Twerammpɔn ase. Na woho kafo Egya Efiryie no ho tse dɛn?

17
Benyaadze: Twerammpɔn n’adom na ne nhyira ntsi no ho ye dodow.

Egya Adoko: Yɛda ɔbɔadze ase. Fa me nkyia ma no ma me.

Bɛyɛɛdɛn: Na ekɔr hen na edziban yi aben dadaada yi a ennkɛba yi?

Egya Adoko: Mokɔr Ɔpanyin Dwenho nkyɛn. Woara nyim no dada. Kasa tsenten dze ɔfa no

kwa. Mepa wo kyɛw fa kyɛ me. Ɔwo anaa ɔno a/ Hahaha (wɔserew)

Bɛyɛɛdɛn: Mo wura mefa ma wo anaa ɔnyɛ kakra?.

Egya Adoko: Ɔwo fa ma me ɛ. Biribiara nntɔ me yamu anapa yi. Me yamu rehyew.

Benyaadze: Hahaaha! Egya Adoko wo ho yɛ enyi ka oo.

(Bɛyɛɛdɛn dze edziban si pon do ma Egya Adoko)

Bɛyɛɛdɛn: Mo wura, mepa wo kyɛw mewie o. Medze ekesi pon no do. Mo wura soɛr na kɛka wo

nsa.

Egya Adoko: Nyoo, modɔfo, meda wo ase. Benyaadze bra ma yendzidzi.

Benyaadze: Egya Adoko, meda wo ase. Me nsa wɔ mu.

(Benyaadze na Bɛyɛɛdɛn dzi nkɔmbɔ kakra ma Benyaadze serɛ kwan kɔ)

18
NYƐE II

AHWƐE I

WƆ KUROW KƐSE MU (TƐMA)

Papaya: Aba Nyamekyɛ

Aba Nyamekyɛ: Mo wura!

(Aba kɛtsena no kun ne nkyɛn)

Aba Nyamekyɛ: Mo wura efrɛ me na ebɛn asɛm a? Mpanyimfo dɛ “obi tur wo kɔhwɛ nkwa a,

ɔwo nntur no nnkɔhwɛ owu”

Aba Nyamekyɛ: Na mo wura, anpaa anapa yi ebɛn asɛm esi na abɛbu akɛse yi.

Papaye: Ampa mara na mefrɛ wo. Ɔnnyɛ bɔn. Edwumasɛm agye me mber nyinara ma ebusua a

wɔdze me baa atseasefo asaase do yi mpo menntwa m’enyi nnhwɛ hɔn. Mowerɛ efir m’ebusua a

wɔdze me ba asaase yi do. Ntsi ɔsɛ dɛ mokɔ hɔ ɔkyena anapaa kɔhwɛ hɔn. tsitsir nye me na a

ɔwo me na me Nana, M’egya dze ofir ha nkyɛree.

Aba Nyamekyɛ: Ampa, asɛm nokwar na ereka no. Fitsir ber a eyɛɛ moho adze yi akɔ hɔ kor pɛr.

Iyi bɛma kurowmba no mpo wobedzi wo ho yaw. Ntsi sɛ eyi me asotsir a matse. Ɔyɛ adwen papa

Papaya: Mpanyimfo dɛ “obi hwɛ wo ma wo se fifir a, wo so hwɛ no ma ne dze tutu”. Anafua yi

hɔn ho adwendwen besii me tsir mu na ɔsɛ dɛ mutu ho anamɔn kɛsera hɔn.

Aba Nyamekyɛ: Asɛm papa. Mofoa wo do dodow, mber wɔ mu mpo a nkyɛ menye wo kɔree. Na

awerɛkyekyɛr wɔfa no nyimpa ho.

19
Papaya: Ɔwo dze ma monkɔ yi mbra na da fofor yɛaboaboa hɛn ho yie na yɛakɔ.

Aba Nyamekyɛ: Ntsi ber bɛn na ebesi mu wɔ ha.

Papaya: Mayɛ no dɛ ɔkyena ahanamakye na mibesi mu.

Aba Nyamekyɛ: Ɔno dze a ma megya wo na boaboa wo ndzɛmba ano.

(Ahanamakye du ma Papaye na Aba Nyamekyɛ dzi nkra)

Papaya: Nyamekyɛ, medze ekyir gya wo, hwɛ wo ho do yie na abofra no so. Nyame nka hom ho.

Onnkɛkyɛr biara mebɛsan aba.

Aba Nyamekyɛ: Nyoo, mo wura matse. Medzi do pɛpɛɛpɛr. Wo so hwɛ woho yie ma me. Kae dɛ

mo dɔ wo papaapa yie, modɔfo Ewuradze nye wo nkɔ nsan nye wo mbra fie asomdwee mu.

(Wodzi nkra wie ma Papaye kɛtsena ne hɛn mu)

NYƐE II

AHWƐE II

20
NYAMEBƐKYERƐ EKURAA

(Papaye edu Nyamebɛkyerɛ ekuraase hɔ)

Bɛyɛɛdɛn: Na hɛn fufuw anapa anapa yie e?

Egya Adoko: Iyi dze ɔhɔho kɛse a

(Papaye fi hɛn no mu si famu)

Bɛyɛɛdɛn: Ah! ɔyɛ Papaye na ɔreba yi bi a? ne nantsew na no bɔbew sɛ no.

Egya Adoko: Ɔnoara a. Eii, “Kusi mmpue ewia”

Bɛyɛɛdɛn: Papaye oo! (otuu faam no) modɔba aba oo! Tsena egua do na mema wo akɔaba na

mpanyimfo se “Nyimpa fi kwan do ba a, wɔma no nsu ma ɔnom ana woetsie no kwan do asɛm”

(Papaye tsena egua do ma ɔma no nsu nom)

Papaya: Maame muhun wo akyɛr. Edwuma agye me mber nyinara. Edwumasɛm ama mayɛ

nyimpabɔn wɔ m’ebusua enyim. Hom mfa nkyɛ me. M’egya dze ofi me nkyɛn nnkyɛree.

Egya Adoko: Nyoo, Papaye dze ampa, onnya adagyer wɔ n’abrabɔ mu koraa. Ofi fie bɛyɛ

ndɔnsia anapa a m’enyi bɔ n’enyim ndɔn awɔtwe ewimbir. Kurow kɛse mu asetsena dze dɛmara

o, w’enyi ammber annyɛ edwuma a wo nsa nnkɔkɔ w’ano. Mpanyimfo na wɔsɛ, “Enyihaw no

nua nye meenya meedzi” Ntsi ɔwɔ dɛ aberɛntsɛ dze eyer wo ho yɛ edwumadzen hwɛ ebusua.

Bɛyɛɛdɛn: Ampa mbom, hom na biribiara no ɔsɛ dɛ hom tsew sika dze tɔ yi?. Ewuaradze nka

hom ho.

21
Egya Adoko: Nyoo, yɛma wo akɔaba bio. Ha dze bɔkɔɔ. Anapa yi na wo maame repɛ biribi

kakra ma yɛdze abɔ hɛn ano atwer yi a edze abɔto hɛn wɔ ha yi. Ɔwo na ifi kwan do nam. Hwɛ

mbrɛ wo honam esi atɔ do trontrom nɔmenɔme yi. Kurow mu mframa robɔ wo ho dze (Hɔn

nyinara serew).

Papaya: Hmm, Papa na Maame monko me nsɛmpa. Kwan do na kurow kɛse mu dze, mebɛka dɛ

bɔkɔɔ dɛmara. Bɛyɛ mfe kakra nye yi, monntwaa m’enyi mmbɔhwɛɛ ebusua na meyɛɛ no dɛ ndɛ

dze dza Obesi biara no ɔsɛ dɛ motwa m’enyi bɔhwɛ hom ntsi sɛ hom ehu me wɔ ha a ɔnnyɛ bɔn.

Hɛn mpanyin na wɔkaa hɔn asɛm bi dɛ “Ma beebi reyɛ yie no, nna beebi so resɛɛ”

Egya Adoko: Ampa Dabiara wo Nana Gyamfi bisa w’ase.

Papaya: Hmm, mayɛ nyimpa bɔn atse. Ɔno na Maame so tsitsir na menan. Ntse papa na maame

sɛ hom hu m’enyim wɔ ha anapayi a, nna ɔyɛ nserahwɛ ntsi na menam.

Egya Adoko: Mbo na nserahwɛ. Nyoo Bɛyɛɛdɛn Hɛn nsɛmpa

Bɛyɛɛdɛn: Nyoo hɛn nsɛmpa ye.

Egya Adoko: Ma yɛnyɛ no ewimbir nna yɛmbɔ anan nkɔ wo nana hɔ.

Papaye: Papa, na asɛm kor so a medze nam nye dɛ mepɛ obi ma wɔaboa me kakra wɔ m’edwuma

mu kakra. Dɛ mbrɛ medze too w’enyim no. Mpanyimfo se, “wo dua nye isa a wɔmmpa ho

nnkɔfua wawa ho” Hom na hom nyim mberantsɛ a wɔwɔ kurow yi mu hɔn suban na hɔn

mbɔdzembɔ. Na sɛ edze w’enyi toto a woana na obotum aboa me. Osiandɛ mpanyimfo se “wo

kurow mu pɛtɛ dzi wonam a, bi ka”. Ntsi m’asɛm kor so a medze nam nye no.

Egya Adoko: Kurow yi mu dze yɛwɔ mberantsefo pii wɔ ha dze naaso binom hɔn suban dze eka

a ɔtse dɛ akaw muoko mu. Na binom so hɔn suban da bɔkɔɔ. Ntsi sɛ medze m’enyi totoo a, obi a

22
noho adwen baa me tsirm mu nye ɔpanyin Dwenho ne mba ntamfo no. Mekyerɛ Bedziadze na

Bedziidɛw.

Bɛyɛɛdɛn: Ampa, dɛm ntafo no dze metse hɔn do a mosoɛr. Hɔn abrabɔ da nsew na wokitsa

suban pa so.

Egya Adoko: Ntsi sɛ aka no dɛm a ewimbir yi sɛ yekɛkyia wo nana wie a yɛbɔbɔ anan hwii afa

hɔ osiandɛ mpanyimfo se, “ehwehwɛ fie adze na ennya bi a, nna ekɔ ehuw mu”. Ɔno nye dɛ

ɔpanyin Dwenho yɛ me nyɛnko brɛbo na minyim no suban so.

Papaye: Nyoo, papa na maame me da hom ase pii.

Bɛyɛɛdɛn: Na ɔyɛ a etse wo nua Ntsifor ne nka?.

Papaya: Maame nyew. Ndeda mpo ɔfrɛɛ me wɔ foon do ma menye no dzii nkɔmbɔ.

Egya Adoko: Yɛda Twerammpɔn ase.

(Wodzi nkɔmbɔ kakra na wosi mu dɛ wɔrokɔ Nana Gyamfi hɔ)

NYƐE II

AHWƐE III

23
BƐDZIIDƐW KƆ NSERAHWƐ WƆ NANA GYMAFI NE FIE

Maame Ekua nye no kun Nana Gyamfi robɔ nkɔmbɔ wɔ hɔn paado hɔ.

Nana Gyamfi: Adze reyɛ asa bio ma da fofor aba.

Maame Ekua: Ndaansa yi dze nda ruguan dodow. Adze sa ara a ibobue w’enyi no nna adze asa

biom.

Nana Gyamfi: Ͻnnkɛkyɛr biara na afe yi akɔ ewie ma afe fofor so aba. Hmm, nyimpa wɔ kwan

twa ara yie.

Egya Adoko: Agoo! Fie ha

Maame Ekua: Amee! Bra mu.

(Wohɛn fie hɔ)

Nana Gyamfi: Eii! Saman bɛn na m’enyi abɔ n’enyim yi?.

Papaye: Nana mara papaye o

Nana Gyamfi: Papaye woana? Mara me nana papaye?

Papaye: Nana mepa wo kyɛw nyew. Mara papaye a.

Nana Gyamfi: Na papaye ɔba no dɛn na edze woho esuma me dɛm yi? Muhun wo akyɛr dodow.

Hwɛ noho yɛ so a ayɛ fɛw. Sika na ahotɔ na eguar wo dɛm yi. Oh! Woho ayɛ fɛw dodow. Hom

ntsena egua do. (Wotsena egua do)

Maame Ekua: Papaye, kurow kɛse mu mframa pa na esiesie wo dɛm yi. Sika bɛyɛ dɛw

24
Nana Gyamfi: Ha dze asomdwee mu ara na yɛdze tse ha. Na Twerammpɔn n’adom so hɛn ho ye.

Hom na hom fi kwan do nam. Sɛ obi ka hom do a, yɛdze hom esie.

Egya Adoko: Nyoo, hɛn nsɛmpa. Ampa, papa, sɛ hom hu hɛn anapa yi bɛyɛ ndɔnwɔtwe ber mu

no nna menye Bɛyɛɛdɛn rotwetwe nkɔmbɔ afa hɛn abrabɔ mu na biribi se w’enyim, yɛkɛma hɛn

enyi do a kaar fufuw bi na oeyi ne tsir wɔ kwan hɔ yi. Bɛyɛɛdɛn koraa mpo se ɔhɔho bɛn na

anapa anapa yi ɔrebɛsera hɛn yi. Hɛn nyinara dze nna hɛn enyi si beakor. Ma yehunii ara nye dɛ

obi na oeyi ne tsir risian fi hɛn no mu rupue yi. Hɔ na Bɛyɛɛdɛn se ɔyɛ papaye a. Hmm, ɔno

n’enyiwa no papa a. Na ɔdze no eguan kotui faam no. Ɔtsena egua do ma yɛmaa no nsu nomee

wiee ma yɛtsiee n’amandzɛɛ a ɔdze nam ma ɔdze too hɛn eyim dɛ ɔba dɛ ɔrebɛsera hɛn ma yedzii

nkɔmbɔ kakra ma yɛyɛɛ no dɛ sɛ ewia tɔ mu kakra a yɛbɛba abasera wo ntsi sɛ hom hu hɛn wɔ ha

a nna dza yɛdze nam nye no.

Nana Gyamfi: Mbo, mbo, mbo, Papaye ayɛ adze dodow. Na mbom ma woanan nyɛ ntsiatsia wɔ

ha. Meda wo ase so dɛ akaa wo nana dɛ ohia dɛ ehwehwɛ n’ekyi kwan, mbo.

Papaye: Nana moso meda wo ase. Mpanyimfo se “kwan war dɛnara mpo a, owie abowano” Ntsi

sɛ ehu me wɔ ha mebaa no nserahwɛ na mobɔkɔ do aba ha. Meserɛ Ewuradze nhyira ma wo.

Ewuradze nkɔ do mma wo nkwa tentsen. Dɛ mbrɛ me papa edzi kan dze ato w’enyim no. Ampa,

anapa yi ara na mifii kurow kɛse mu bodur ha. Osiandɛ menan nnyɛ ntsiatsia wɔ ha na meyɛɛ

m’adwen dɛ ɔsɛ dɛ mefa da kor na medze bɛsera hom. Ntsi sɛ ihun me wɔ ha anapa yi a ɔyɛ

asomdwee na enyigye na medze nam.

Maame Ekua: Mbo, Papaya, akyerɛ dɛ eyɛ badwemba ampa. Kɔ do ara na kae fie.

Papaye: Nyoo, maame. Mepa wo kyɛw matse. Meyɛ no dɛm pɛpɛɛpɛr.

25
(Wodzi nkɔmbɔ kɔ ekyir)

Egya Adoko: Nyoo, Papa, yɛbɛserɛ kwan kakra na ekyir yi mebɛsan aba ha bio.

Nana Gyamfi: Nyoo, meda hom ase paa na nsera. Twerammpɔn nye hom nkɔ asomdwee

Papaye: Nyoo, Nana gye iyi. Wɔse “nsu annso eguar a, ɔso nom” (ɔma no sidi apem)

(GHC1000 ). Maame wo so wodze nye iyi (Ɔma no sidi aha enum (Ghc 500.00)

Nana Gyamfi: Oh! Papaye ama me tsir mu ayɛ dɛw anapa yi o. Twerammpɔn ntutu w’anamɔn

nsisi bea a ɔfata nna ɔntɔ nsu pa ngu dza ereyɛ biara do.

Maame Ekua: Papaye, Ewuradze nhyira wo mbordo, ɔnyɛ w’akomado adze mma wo na nyin

kyɛr. Meda wo ase.

Papaye: Nana na Maame moso meda hom ase. Ɔnnkɛkyɛr biara mebɛsan aba bio

(Wodzi nkra kɔ)

26
NYƐE II

AHWƐE IIII

BEDZIIDƐW NA BEDZIADZE EFI HAMU ABA FIE

Ɔpanyin Dwenho! Ayekoo!

Bedziadze na Bedziidɛw: Yaa papa

Ɔpanyin Dwenho: Na hamu tse dɛn?

Bedziidɛw: Hmm, mbowa yi ara o, papa. Seseiara mpo dze oye kyɛn nkan no. Anaafo hɔ kakra

no na mbowa no hɔn enyi wɔ.

Bedziadze: Papa, ɔnoara na Bedziidɛw aka no. Seseiara dze oye. Ɔnnkyɛr yɛbɔdɔw hɔ ma hɔn

enyi efi hɔ. Na maame wɔ hen?

Ɔpanyin Dwenho: Ɔhyɛ gyaadze hɔ reyɛ edziban ma yɛdze aka hɛn ano.

Bedziadze: Nyoo, papa matse.

(Agya Adoko na Papaye edu fie hɔ)

Opanyin Dwenho: Oye dɛ hom aba yi, nna ɔreka dɛ ne nkyɛn na no muoko asa. Bɔ hwii kɔto bi

brɛ no. Minyim dɛ abrɛ dze naaso bɔ mbɔdzen ma me. Mpanyimfo na wɔkaa hɔn asɛm bi dɛ

“yafun n’edur, nyimpa kor nntsetsew” ntsi meserɛ wo gye kɔtɔ bra no.

Bedziadze: Nyoo, Papa matse. (Bedziadze dze no eguan kɔ)

Egya Adoko: Nyɛ Bedziadze na ɔreba yi.

Bedziadze: Papa mepa wo kyɛw, mikyia wo.

27
Egya Adoko: Yaa ɔba o. Na woho tse dɛn

Bedziadze: Papa mepa wo kyɛw mo ho ye.

Egya Adoko: Yɛda Twerammpɔn ase. Wo papa wɔ fie?

Bedziadze: Papa mepa wo kyɛw nyew. Ɔno na me maame nyinara wɔ hɔ.

Egya Adoko: Na erokɔ hen na epɛ no ntsɛm dɛm yi?

Bedziadze: Me maame se monkɔtɔ adze mbrɛ no.

Egya Adoko: Nyoo, matse, yɛrokɔ hɔ ntsi ebɛba abɔto hɛn wɔ hɔ.

Bedziadze: Nyoo, Papa matse.

(Agya Adoko na Papaye edu fie hɔ)

Papaye: Papa mikyia wo o!

Ɔpanyin Dwenho: Megye wo do owura

Egya Adoko: Dwenho mema wo adwe. Na w’apɔw mu ɛ?

Ɔpanyin Dwenho: Nyame n’adom sɛ yɛtse nkwa mu ma yegu ahom nkotsee dze a nna yɛdze

ndaase ma no. Hom ntsena egua no do.

Egya Adoko: Yɛda Ɔbɔadze ase. Na Esi Sompa wɔ hen? Mate dɛ ndeda ewimbir na ɔbae.

Ɔpanyin Dwenho: Nyew, ɔyɛ nokwar, Ndeda ewimbir bɛyɛɛ ndɔnkron no mu na obɔpuei ha.

Ɔhyɛ gyaadze hɔ reyɛ biribi ama hɛn ma yɛdze abɔ hɛn ano twɛr ewimbir yi.

28
Egya Adoko: Oh, asɛm papa. Muhun no akyɛr yie. Sompa, me yer baako pɛ. Yɛ no ntsɛm na bra

na wo kun aba w’ekyir.

Ɔpanyin Dwenho: Na Adoko, woana na enye no nam yi? Na mpanyimfo se “obisafo nnyew”

dɛmara so na wɔdɛ “innyim a, bisa” Mehu dɛ ɔnye wo nam. Ɔyɛ nanaben wɔ m’enyi do.

Egya Adoko: Hmm, Dwenho, hwɛ no yie, Ɔwo dze fa simba kor hwɛ n’enyim yie.

Ɔpanyin Dwenho: Nkyɛ ɔreyɛ asɛ wo ba panyin no. Ma ɔbɛyɛɛ ayefor wɔ ha no.

Egya Adoko: Dwenho, noara na aka no. Ɔnoara na ɔko me nkyɛn ha yi.

(Bedizadze akɔ soma no aba)

Ɔpanyin Dwenho: Ah! Papaye, na ɔwo na asesa dɛm yi. Hwɛ wo honam mbrɛ esi atɔ do.

(wɔserew) Na bea a ifi baa no bɔkɔɔ?

Papaye: Papa mepa wo kyɛw nyew.

Ɔpanyin Dwenho: Oh, Egya Adoko ayɛ adze. Ma Sompa nwie na ombekyia wo. Nkyɛ nyim no.

Papaye: Papa nyew. Nnyɛ Bedziadze na Bedziidɛw hɔn maame a. Ɔno na ɔbɛgyee hɔn hwɛɛ hɔn.

Ɔpanyin Dwenho: Ampa, ekaa asɛm. w’adwen mu da hɔ dɛ wo papa pɛpɛɛpɛr.

(Wɔserew).

Egya Adoko: Nyoo, Dwenho sɛ ihu hɛn wɔ ha ewimbir yi a, ɔnnyɛ bɔn na yɛdze nam. Yɛdze

nsɛm ebien na yɛdze nam a kor yɛ nserahwɛ. Yɛbaa ha dɛ yɛrebɛsera wo.

Ɔpanyin Dwenho: Meda hom ase pii. Papaye ayɛ adze dodow.

29
Papaye: Meda wo ase papa.

Egya Adoko: Asɛm kor so a ɔda hɔ nye dɛ, ɔpɛ obi ma wɔaboa no wɔ n’edwumayɛ mu. Mekyerɛ

Papaye. Na ɔdze too m’enyim. Mototoo m’enyi no na m’enyi bɔtoo ha. Na meyɛɛ no dɛ ewimbir

yi menye no aba dze abɔto w’enyim dɛ kwan da hɔ a, edze Bedziadze anaa Bedziidɛw mu kor

adom hɛn. Osiandɛ wo mbofra yi dze wokitsa suban pa.

Ɔpanyin Dwenho: Hɔn ara mpo wɔwɔ ha. Mpanyimfo se, “Ka kum wɔgye no okuoku n’anomu”

Ntsi ma memfrɛ hɔn mbra. Bedziadze na Bedziidɛw!

Bedziadze na Bedziidɛw: Papa! (wɔba hɔn Papa nkyɛn)

Bedziadze: Papa yɛpa wo kyɛw efrɛɛ hɛn.

Ɔpanyin Dwenho: Hom ntsena egua do. (wotsena egua do) Adoko dze ato m’enyim dɛ ne ba yi

sɛ hom nyim no.

Bedziadze na Bedziidɛw: Papa nyew.

Ɔpanyin Dwenho: Ɔse ɔpɛ dɛ ɔnye hom mu kor kɔ na ɔkɔboa no wɔ ne’dwumayɛ mu. Nna mese

medze roto hom enyim.

Bedziidɛw: Nyoo, Papa mayɛ krado.

Bedziadze: Papa moso mayɛ krado dodow.

Egya Adoko: Nyoo, yɛda hom ase pii. Nyame nhyira hom dɛ hom nyinara agye ato mu dɛ hom

bɔboa me ba yi. Na Ɔpanyin Dwenho, yenntum mmfa hɔn nyinara , ɔsɛ dɛ kor tsena ha hwɛ wo

na ekyir yi, mber ba mu a, yɛabɛfa kor so akɛka ho.

30
Ɔpanyin Dwenho: Nyoo, hom asowa mu a. Ntsi woana na obedzi kan akɔ?

Bedziidɛw: Papa mepɛ dɛ mokɔ.

Ɔpanyin Dwenho: Bedziadze, w’adwen kyerɛ wo dɛn?

Bedziadze: Papa mofoa do. Megye to mu dɛ ɔnkɔ na metsena ha nhwɛ wo. Dɛ mbrɛ woedzi kan

aka no, mber pa mu no ɔbɔto nsa afrɛ mo so.

Egya Adoko: Bedziadze, yɛda wo ase na ɔdɔ na ahobrɛase su a ada no edzi.

Bedziadze: Papa moso meda hom ase.

Papaye: Egya Dwenho moso meda wo ase papaapa, dɛ etsie mo sufrɛ na ayɛ m’ebisadze ama me.

Nyame nhyira wo. Nnyɛ obiara na obotum akyerɛ dɛm ɔdɔ yi a ada no edzi yi. Na wiadze yi

mpanyimfo dɛ “Benkum guar nyimfa na nyimfa so guar benkum” Ntsi meda hom ase. Akyerɛ

wo dɔ.

Ɔpanyin Dwenho : Ndaase yɛ Nyame dze. Moso meda hom ase.

Papaye: Ntsi, papa, ma ɔwɔ hɔ nye dɛ, ɔnhyɛ ase mboaboa no ho na bosom a yɛrebesi mu yiara

mebɛba abɛfa no.

Ɔpanyin Dwenho: Nyoo, Bedziidɛw, w’aso mu a.

(Esi Sompa fi gyaadze hɔ pue)

Esi Sompa: Eii! Egya Adoko, Mafi wo dodow. Na mepa wo kyɛw w’apɔw mu ɛ?

Egya Adoko: Moho ye dodow mo dɔfo. Ɔwo ntsi na menam yi o. (Wɔserew). Na biribiara rokɔ

do yie dze.

31
Esi Sompa: mepa wo kyɛw nyew.

(Wɔdze nkɔmbɔ kakra na wɔsera kwan)

32
NYƐE III

AHWƐE I

TAKORADZE HℇNGYINABEA

(Ntsifor nye n’ayɛnkofo ahɛnkafo ridzi nkɔmbɔ)

Hɛngyinabea Panyin: Ebusuafo hom apɔw mu ɛ?

Hɔn Nyinara: Nyame n’adom hɛnho ye.

Ntsifor: Moho yɛ dzen dɛ bobaa.

Hɛngyinabea Panyin: Yɛda Ewuradze ase. Na edwuma mu tse dɛn?

Akyen: Hmm, bɔkɔɔ, omuo koraa yekura mu. “Edwuma bɔn nntse dɛ adzewia” Yerunntum so

nntsena fie wɔ ber a yɛremmfa hɛn nsa nnyɛ edwuma. Mpanyimfo se “Etse faakor a etse w’adze

do”.

Ntsifor: Hmm! Masta mpanyimfo se “Ankwaanoma ennsu a, wɔnntse ne ndze” Ndaansa yi dze

edwuma nnyɛ dɛw. yɛrebrɛ ara yie.

Odompo: Ntsifor aka asɛm. Nsa a ɔannyɛ edwuma no onndzidzi ntsi sɛ ɔtse dɛn mpo a yɛbɛfa no

dɛmara.

Owummpɛ: Mepa hom kyɛw morokɔ Sekunde.

Odompo: Mepa wo kyɛw fow kaar kɔkɔɔ no a osi ekyir hɔ no.

Hɛngyinabea Panyin: Woana na odzi Ntsifor n’ekyir

33
Akyen: Maraa

Odompo: Ntsifor, wo hɛn no ayɛ ma, botu fi hɔ.

Abokoma: Draba, mepa wo kyɛw morokɔ Ketan na ahɛntsiadze no yɛ ahen.

Ntsifor: Fitsi Kojo Kurow mu dze rokɔ Ketan yɛ sidi enum.

Abakoma: Eii! Ndaansa yi dze ahɛntsiadze bo akɔ sor papa o. Ahɛntsiadze rokɔ dɛ nsu. Eyɛ hom

hu hɛn ahɛntsiafo yi mbɔbɔr kakra. Na yɛrebrɛ wɔ kurow yi mu dodow.

Ntsifor: Maame, mepɛ wo kyɛw nnyɛ hɛn o. Famu ngo bo ayɛ dzen ndaansa yi. Hmm abrabɔ no

bɔ ayɛ bɔ na ndaansa yi. Wiadze ayɛ dzendzenndzen dodow.

Owummpɛ: Papa, nna ɔno na ereka yi. Seseiara dze abrabɔ no mbɔe ayɛ bɔ na. Nyimpa soɛr

anapa ara nna wɔahyɛ ase rodwen dza obedzi ho.

(Ntsifor ekesian obiara wɔ bea a wɔroko ma wɔasan rokɔ fie)

34
NYƐE SSSSIII

AHWƐE II

NTSIFOR EDU FIE

Ntsifor: Medɔ mema wo adwe

Abɔrwa: Megye wo do modɔ. Na edwuma mu ɛ?

Ntsifor: Bɔkɔɔ, ndaansa yi dze edwuma asɛɛ, ɔnntse dɛ nkan no a nna edwuma mu yɛ dɛw no.

Abɔrwa: Ɔbɛyɛ yie. Adze nnsae a wɔmmbɔ Nyame sombo. Dabi dabi edwuma no bɛdan ma enya

enyigye.

Ntsifor: Ewuradze bɛyɛ. Na enoaa ebɛn edziban ewimbir yi?.

Abɔrwa: Monoaa bayer ampesi na motwuuw nkontombire abɔmu na medze koobi atoto do.

Muwiei no na medze ngo karka guu enyi. Mehyɛɛ da na mopopoo me nsa ano dze tweɔn wo.

Ntsifor: Wo nsa ano bɔ ampa. Esi, akyerɛ dɛ wɔatsetsee wo wɔ fie ampa. Mannwaar wo ammbɔ

kaw. Wo suban na wo edzibannoa da nsew. Mpanyimfo se “ɔbaa kɔ awar a ɔdze ne na kɔ” iyi

kyerɛ dɛ wo maame atsetse wo ankasa.

Abɔrwa: Meda wo ase modɔ. Ama me tsirmu ayɛ me dɛw ewimbir yi. Moso modɔ wo dodow.

Banyin a ɔwɔ abotar na ɔdɔ ma ne yer. W’abotar na wo suban pa ntsi woso eda nsew fi

mbanyimfo nka no ho. Ma mefew w’ano kakra. (ɔfew Ntsifor n’ano).

Ntsifor: Eii! ɔdɔ yɛ wo dɛw (wɔserew). Fa m’edziban brɛ me na adze reyɛ asa.

Abɔrwa: Nyoo, mo wura matse. (Ɔdze edziban no besi hɔ). Mo wura dzidzi ma me.

35
(Ntsifor hohor ne nsa hyɛ ase dzidzi)

Abɔrwa: Na mo wura dabɛn na yɛbɔkɔ ekohu me nsewnom. Yɛkɔr hɔ akyɛr.

Ntsifor: Ampa, aka asɛm. yɛkɔr hɔ akyɛr. Mowɔ edwuma mu koraa mpo nna morodwen ho.

Seseiara, inyim dɛ ɔnnkyɛr na yedzi borɔnya ntsi yɛntweɔn borɔnyaber no na yɛkɔ.

Abɔrwa: Nyoo, mo wura matse

Ntsifor: Yɛkɛseraa hɔn wie a, nna yɛabɔ do so akɛsera wo maame; m’asew baako pɛr. Wo

maame dze ɔpɛ m’asɛm o. Oh! ɔyɛ nyimpa dodow. N’enyim so tsew. Serew mmpa n’enyim da.

Abɔrwa: Ayɛ ma makaa me papa, ɔpanyin Ado, dzin a dodowara dze nyim no nye no. Nyame

mfa ne kra nsie beebi pa.

Ntsifor: Wo papa dze, ɔtse ase no dze nna ɔyɛ nyimpa dodow. Nyinpa wɔ beebi kɔ ampa. ɔwo

aka a matse, Borɔnya yi yɛbɔkɔ hɔ.

Abɔrwa: Na mo kun Papaye eyɛ etse ne nka a? Muhun no akyɛr.

Ntsifor: Ndeda anapa bɛyɛ ndɔnsuon mber mu no menye no dzii nkɔmbɔ fa edwuma mu nsɛm

ho. Na ɔdɛ biribiara da n’akwan mu.

Abɔrwa: Asɛm papa. Sɛ etse ne nka dze a.

36
NYƐE IV

AHWƐE II

PAPAYE ABA NYAMEBƐKYERƐ EKURAA RIBEDZI BORƆNYA AFAHYƐ

Papaye: Agoo! (wɔayi n’enyim wɔ fie hɔ)

Bɛyɛɛdɛn: Me ba o! nyimpa dze ne dzin nam ampa. Seseiara na w’egya robɔ wo dzin a edze

ebopue ha yi. Mafe hom dodow. Na asew w’apɔw mu ɛ?

Egya Adoko: Bɛyɛɛdɛn, twɛn hon ma wɔntsena ase na ha ara na wɔreba.

Papaye: Hmm, papa ka no bio, maame dze ɔsen dɛ mokɔree bɛyɛ mfe ɔha nye yi. Maame moso

mafe wo dodow.

Bɛyɛɛdɛn: Ma memfa egua mbrɛ hom ma hom ntsena do na yendzi amandzɛɛ.

Aba Nyamekyɛ: Maame na papa mema hom akye.

Bɛyɛɛdɛn: Yaa m’anapa wi. Ɔba na ehyeren dɛ nhyiren yi. Ahoɔfɛw na eguar wo dɛm yi.

Egya Adoko: Yaa asew kɔndɔfo. Asew na wo ho tse dɛn?

Amba Nyameyɛ: Papa mepa wo kyɛw moho ye (ɔbɔ no mu adze)

Egya Adoko: Yɛda Twerammpɔn ase. Asew muhun wo akyɛr dodo. Edze wo ho esie me akyɛr.

Anaa papaye na ɔse mɛmmba ha bio?.

Amba Nyamekyɛ: Papa daabi. Ɔnntse dɛm. Adagyer na onnyi hɔ ntsi a.

Bɛyɛɛdɛn: Papaye hom ntsena egua do (ɔdze egua no besi hɔ)

37
Egya Adoko: Nyoo, mpanyimfo se “sɛ ehu ɔhɔho n’eyim a, ɔsɛ dɛ itsie dza ɔdze nam. Ha dze

bɔkɔɔ. Ndaansa yi nna nkyɛ mframa reyɛ abɔ me naaso medze moho kɛkyerɛɛ adatserfo no ma

wɔmaa me ndur ma seseiara dze mutum midzi fufu. Moho ayɛ dzen. Wo maame dze Nyame abɔ

no yie ma ɔnye yar abɔ nsanho. Ndeda anapa na edze too hɛn enyim dɛ ebɛba ndɛ anapa yi ara

ntsi yegu do ridzi woho nkɔmbɔ ara na edze ebopue ha yi. Hom na hom fi kwan do nam.

Papaye: Nyoo, papa kwan do dze bɔkɔɔ. Mpanyimfo se “Kweku Ananse hyɛɛ mfensa Dwowda

no ɔsoe” Bɛyɛ abosom ebiasa a etwa mu no na medze too hom enyim dɛ afe borɔnya yi menye

moho kafo bɛba ma hɛn nyinara yedzi Borɔnya afahyɛ no abɔ mu. Na mesan so dze toaa do dɛ,

sɛ Nyame yɛ hɛn adom ma meba a, menye Bedziidɛw bɔkɔ kurow kɛse mu ntsi papa dza medze

nam nye iyi. kwan do bɔkɔɔ dɛmara.

Egya Adoko: Nyoo, hɛn nsɛmpa, asɛm papa a. Mema hom akɔaba so. M’asew megyedzi dɛ

biribiara bɔkɔɔ?.

Aba Nyamekyɛ: Papa mepa wo kyɛw nyew. Biribi bɔn biara nnyi hɔ.

Egya Adoko: Papaye, na dabɛn na hom befi ha akɔ kurow kɛse mu.

Papaye: Yeribedzi nda ebiasa wɔ ha na yenye hom edzi borɔnya yi

Egya Adoko: Nyoo, yɛatse. Bɛyɛɛdɛn pɛ biribi ma hɔn ma wɔmfa mbɔ hɔn ano twɛr anapa yi.

Adze akye.

Aba Nyamekyɛ: Oh, papa oye, meyɛɛ biribi kakra dze kaa hɛn ano ansaana yɛreba. Ma yɛnyɛ no

ewimbir mbom.

Papaye: Papa na maame hom ngye hom ahom na yedzidzii wie no mpo mframa ammfa do na

yesii mu dɛ yɛreba ha.

38
Egya Adoko: Ɔno dze a Bɛyɛɛdɛn gye w’ahom. Anapa yi mpo na muhun Bedziidɛw na mekaa

kyerɛɛ no dɛ ereba ha ndɛ ntsi ɔnka nkyerɛ ne papa dɛ sɛ eba a yɛbɛba hɔ.

Papaye: Nyoo, Papa matse na mbom yɛnyɛ no Nyame boa hɛn a ɔkyena anapa.

Egya Adoko: Na Bɛyɛɛdɛn, hɔn baage no edze kesii hen.

Bɛyɛɛdɛn: Medze kɔr hɛn dan mu hɔ.

Egya Adoko: Papaye, hom bɔkɔ akɔsoɛe dan fofor no mu na yɛdze kor so egya Ntsifor na ne yer

so.

39
NYƐE IV

AHWƐE II

(TAKORADZE)

Ntsifor: Yɛda Twerammpɔn ase dɛ, yehu da fofor enyim. Abɔrwa!

Abɔrwa: Mo wura!

Ntsifor: Mo dɔ bra kakra.

Abɔrwa: Mo wura mepa wo kyɛw, mereba.

Ntsufor;Nkyɛ ndɛ nye da a yɛhyɛɛ dɛ yɛdze bɔkɔ ekuraa hɔ nye m’awofo ekedzi borɔnya ma

medze akɔhwɛ hɔn apɔw mu no so.

Abɔrwa: Nyew, mo wura, minyim paa. Mo werɛ mmfirii. Mugu do mpo a moroboaboa me

ndzɛmba ano. Mpanyimfo dɛ “Ehyɛ ase bor nsu a, nna w’enyi ber”.

Ntsifor: Ampa, akyerɛ dɛ eyɛ ɔbaa badwemba, ɔbaa a wɔwar wo. Na edze baage ahen rokɔ.

Abɔrwa: Mo wura medze kor pɛr. Dza me ntar wɔ mu pɛ.

Ntsifor: Hmm, minyim dɛ edze bɛyɛ awɔtwe. Hom mbaa dze dakor akwantu mpo nna hom dze

wiadze nam. Hom ho ndzɛmba dɔɔso. Hom akwantu dze ɔkyɛn ɔbaa a mbrɛana wɔrebɛyɛ noho

adze.

Abɔrwa: Eii! mo wura, hmm. Iyi dze ato mu nkyen ara yie. (wɔserew)

Ntsifor: Ntsi Abɔrwa, morotwa akɔhwi a?

40
Abɔrwa: Ampa mbom. Mbasiafo binom da dɛm ndzeyɛɛ yi edzi dze nanso ɔnnyɛ emi Abɔrwa.

Binom hyehyɛ hɔn ho dɛ gyama wɔnnkɛsan aba bio. Hmm, mbasiafo dze munnhu dza Nyame

dze bɔɔ hɛn mpo. Na mbom mo wura nnyɛ mbaa nyina na wɔtse dɛm.

Ntsifor: Nyoo, modɔ matse. Eii Abɔrwa papa bi (wɔserew) Ntsi ewie w’ahoboaboa no anaa?.

Abɔrwa: Daabi, mo wura, mugu do a moroboaboa mo ho na edze frɛɛ me no. Na yɛdze wo kaar

no bɔkɔ anaa yɛbɔkɔ hɛngyinabea akɛfa bi akɔ.

Ntsifor: Yɛdze medze noara bɔkɔ. Nkyɛ hɛn ara yennkedzi nda dodow wɔ hɔ. Dapɛn kor pɛr ara.

Ntsi ɔwɔ mu ndafua esuon. Ntsi ɔwo kɔ na kɔsɔw w’ahoboaboa no do na moso mugu do wɔ ha.

Abɔrwa: Nyoo, mo wura matse (Abɔwa fi hɔ kɔ)

41
NYƐE IV

AHWƐE III

NTSIFOR NA NOHO KAFO SO EBODU NYAMEBƐKYERƐ EKURAA.

Egya Adoko: Na Papaye etse wo nua Ntsifor ne nka.

Papaya: Bɛyɛ ndaansa yi na ɔdze too m’enyim dɛ ɔbɛba ekuraa ha ma yedzi borɔnya afahyɛ no.

Na mbom wɔannka da pɔtsee a ɔdze bɛba no annkyerɛ me.

Egya Adoko: Ndeda anapa so ɔfrɛɛ me na ɔse ndɛ anaa ɔkyena mu kor ɔbɛba ha. Ntsi yɛnhwɛ

n’enyim nkɛpem ɔkyena. Na obi nnyim akwantu mu nsɛm.

Bɛyɛɛdɛn: Na ndeda menye no kasaa no, nna ɔse ndɛ na ɔbɛba, ɔnye m’asew na wɔbɛba. Ntsi dɛ

mbrɛ aka no yɛnhwɛ enyim nkesi ɔkyena.

Ntsifor: Agoo! Fie ha

Bɛyɛɛdɛn: Me ba o, me ba o! (Ɔdze eguan kɛfam no) Mafe wo dodow. Ekɛhyɛɛ hɛn na mafe wo

dɛm yi?. Hwɛ no honam mbrɛ esi ayɛ nomenome ayɛ. Asew ahoɔfɛw w’apɔw mu ɛ?

Abɔrwa: Maame mepa wo kyɛw mo ho yie dodow.

Bɛyɛɛdɛn: Yɛda Twerammpɔn ase. Hom ntsena egua do (wotsena egua do). Eii! Meba Ntsifor

muhun wo akyer papa. Yɛda Nyame ase dɛ ɔnye hom ebodu ha asomdwee mu.

42
Ntsifor: Hmm, maame mehyɛ hɔ. Yɛda Twerammpɔn ase dɛ wɔabɔ hɛn ho ban ebodu asomdwee

mu. Ndaansa yi dze me nan bɛyɛ ntsiatsia wɔ ha.

Egya Adoko: Eii! Ntsifor ntsi kurow mu mframa na esiesie hom dɛm yi?. Me mba yi ho ayɛ fɛw

dodow.

Ntsifor: Hmm, papa ɔnntse dɛm. Mframa a ɔfa hɛn ho wɔ hɔ no dɛmara so na ɔtse wɔ ha.

Egya Adoko: Iyi dze nsonsonee da ntamu. Menngye nndzi kor mpo. Hwɛ hom honam mbrɛ esi

ayɛ nomenomen nna hwɛ hɛn dze.

Papaye: Ampa, Ntsifor hom honam ayɛ tse dɛ ‘sardine’

Hɔn nyina: hahahaha

Egya Adoko: Eii! Hmm, agor reyɛ dɛw no nna adze resa akwantufo. Dɛ mbrɛ Akan hɛn

amambra wobisa no kwan do amandzɛɛ. Ntsi Ntsifor hɛndze ha yi ara na yegu ma anapa yi wɔ

nua Papaye dze bopue hɛn do wɔ ha yi. Na ɔdze n’amandzɛɛ bɔɔ hɛn dɛ brɔnya afayɛ yi ntsi na

wɔnam. Yegu do a yeridzi wo ho nkɔmbɔ yi na edze ebopue ha yi. Hɛn mpo nna yɛdwen dɛ hom

bɛba Nyame boa hɛn ma adze kye a, ɔkyena anapa na yegu do reka yi ara na hom yii hom enyim

wɔ ha yi. Ntsi ma ɔwɔ hɔ nye no. Hom na hom fi kwan do nam.

Ntsifor: Papa ɔyɛ nokwar, ɔyɛ hɛn amambra dɛ sɛ obi fi kwan do bodu fie a ɔma no akɔaba na

ɔdze n’amandzɛɛ a ɔdze nam to gua. Hɛn nantsew do ara nye dɛ, bɛyɛ dapɛn kor ara yin a medze

too hom enyim dɛ afe borɔnya afahyɛ yi menye moho kafo bɛba ma hɛn nyinara yedzi borɔnya

afahyɛ yi abɔmu. Ntsi sɛ hom hu hɛn wɔ ha a, nna ɔyɛ nserahwɛ na borɔnya afahyɛ yi ntsi na

yɛnam. Biribi fofor biara nyi hɔ biom

Egya Adoko: Hɛn nsɛmpa. Asɛm papa

43
Papaye: Ndaase na yɛdze ma Twerammpɔn dɛ hom ebodu fie asomdwee mu. Ha dze hɛnara hɛn

fie a. fie nye fie.

Ntsifor: Ampa, fie nye fie. Me yer, Aba Nyamekyɛ, w’apɔw mu ɛ?

Aba Nyamekyɛ: Mepa wo kyɛw mo ho ye. Na ɔwo so ɛ?

Ntsifor: Mo ho ye dodow modɔ. Na Papaye dabɛn na hom bɔkɔ?

Papaye: Yeribedzi ndafua ebiasa pɛ na yɛsan akɔ

Ntsifor: O! nkyɛ na hom nnkedzi nda biara wɔ ha. Afe ato hɛn ɔsɛ dɛ yenye paapa na maame dzi

ma hɔn enyi gye ma dɛw soronko bi bowura hɔn mu. Emi na moho kafo dze yeribedzi

ndaawɔtwe wɔ ha.

Papaye: Papa na maame nyim dɛ emidze metaa ba ha. Me nan yɛ ntsiantsia wɔ ha. ɔnnkɛkyɛr

biara wobohu hɛn enyim biom.

(Hɔ ayɛ enyigye enyigye, wodzi nkɔmbɔ kɔ ekyir kakra

44
NYƐE IV

AHWƐE IV

WƆ SUSU BIRIBI EKURAA

Ɔpanyin Dwenho: Bedziidɛw! Bedziidɛw!

Bedziidɛw: Papa! Papa mepa wo kyɛw mereba (ɔdze no eguan du hɔ)

Ɔpanyin Dwenho: tsena ase. Ma mindzi kan mfa dɛm afotusɛm yi nhyɛ wo tam mu ansaana

Papayenom aba. “Na mpanyimfo se, “sɛ ɔtan biara robɔ nkuku a nna ɔrobɔ dze egya n’ekyir

mba”. Ntsi afotu kakra a mowɔ no nna mepɛ dɛ medze to w’enyim ansaana etu ananmu. Ndeda

na wɔdze too m’enyim dɛ ndɛ anapa yi wɔbɛba ha ntsi menka nkyerɛ wo na yɛ wo ndzɛmba

ɔhyewdo na sɛ wonya bodur ara a nna hom rokɔ. Tsie afotusɛm yi na fa si wo tam ano.

Bedziidɛw, erokɔ no fa enyidze na ahobrase ma obiara a ɔwɔ edwuma no mu hɔ na da suban pa

so edzi. Mma nnhwɛ obi ho mmfa nnyɛ w’edwuma, dɛ oyi ɔannyɛ ntsi moso mennyɛ. Fa adwen

pa na akoma pa yɛ edwuma na kaa beebi a ifi. Na mpanyimfo se“ɔbra pa gya owura kwan”. Ntsi

meserɛ wo ara erokɔ no ma nnda asoɔdzen edzi nnkyerɛ obiara wɔ hɔ. Na hwɛ w’anyɛnkofa so

yie papaapa, kurow kɛse mu dze ɔnntse dɛ hɛn ekuraa ha. Hɔ dze dɔm edzi aforafora wɔ hɔ.

Nyimpa pii fifi mbeambea ahorow na hɔn nyinara ebogu faakor hɔ. Binom yɛ eskuulfo, binom so

baa dɛ wɔrobɔhwehwɛ edwuma na binom mpo awar na ɔdze hɔn ekopue hɔ na hɔn mu biara so

kitsa suban a ɔdze nam. Meserɛ wo ara anyɛnkofa so yɛ adze a otum sesa suban pa. Ntsi na wɔse

45
“Ayɛnko anyaɛnko ntsi na ɔkɔtɔ ennya tsir no”. Ma yɛntse nsɛmpa mfi wo nkyɛn aber biara. Dza

mowɔ ka kyerɛ wo nye no. M’ano atɔ.

Bedziidɛw: Papa, meda wo ase pii na afotusɛm a edze ahyɛ me tam mu. Dza aka nyinara

mebedzi do pɛpɛɛpɛ. Munngu w’enyim ase da wɔ kwan biara do. Meyɛ sotise na mada suban pa

so edzi ama bi aka wo na ebusua yi nyinara. Abotar na suban pa, medze bɛyɛ m’edziban na

medze abɔ me bra. Papa moso meda wo ase na w’afotu. Ewuradze so mbɔ hom ho ban na

onhyira hom. Papa meda wo ase. Me ndzɛma no dze mahyehyɛ ewie dada.

Ɔpanyin Dwenho: Hɛn fufuw bi na oeyi ne tsir wɔ kan hɔ no. Migyedzi dɛ ɔbɛyɛ papayenom.

Bedziidɛw: Papa bɛyɛ dɛm. woara. Nyimpa dze ne dzin nam (Hɛn no besi fie no mu ma Adoko

na Papaye fi mu sian)

Egya Adoko: Ɔpanyyin Dwenho mema wo akye.

Ɔpanyin Dwenho: Ya onua.

Papaye: Papa mepa wo kyɛw me ma wo akye.

Ɔpanyin Dwenho: Ya ɔba o. Na Papaye w’apɔw mu ɛ?

Papaya: Papa mepa wo kyɛw moho ye dodow. Twerammpɔn noara na ɔabɔ hɛn ho ban.

Bedziidɛw wo ho tse dɛn?

Bedziidɛw: Mo ho ye, onua

Papaye: Na Bedziadze wɔ henfa? M’enyi mmbɔ n’enyim wɔ ha.

Bedziidɛw: Ɔhyɛ dan mu hɔ. Bedziadze! Bedziadze!

46
Bedziadze: Mereba o!

Ɔpanyin Dwenho: Nyoo, Adoko na Papaye hom ntsena famu. Bedziidɛw fa nsu bra hɔn na

wɔmfa ngu hɔn men mu na mema hɔn akɔaba.

Bedziidɛw: Nyoo, papa matse (ɔdze no ahoɔhar dze nsu bra hɔn)

Bedziadze: Papa mepa wo kyɛw metsee dɛ hom refrɛ me.

Ɔpanyin Dwenho: Ampa, tsena wo nua Bedziidɛw ne nkyɛn hɔ. Nyoo, mpanyimfo se “wonyim

so wobisa”. Anapa yi ɛ?

Egya Adoko: Ɔnnyɛ bɔn, dɛmara yeedzi ka kyerɛ wo no, dɛ Bedziidɛw nkɔboa no nua panyin

Papaye wɔ edwuma mu no, ndɛ na da no so. Ntsi sɛ hom hu hɛn wɔ ha a nna hɛn nan do kwan yɛ

bɔkɔɔ.

Ɔpanyin Dwenho: Asɛm papa, mugu do menye no ridzi nkɔmbɔ yi ara na hom dze bopuee ha yi.

Ɔdze too m’enyim dɛ ɔayɛ ahoboa dada ne ndzɛmba nyinara ayɛ krado.

Papaye: Papa, dza mowɔ ka ara nye dɛ Ewuradze nhyira wo na ɔnto wo nkwa nda mu. Moso

mbobɔ moho mbɔdzen dɛ ɔbɛkaa fie aber biara. Na mayɛ n’akoma do adze biara so ama no. Dza

obehia wɔ edwuma mu na fie biara so ne nsa bɛka.

Egya Adoko: Ɔpanyin Dwenho, moso meda wo ase pii noara. No suban dze mennka biribiara

mfma ho. Obiara dzi dase dɛ hɔn suban da nsew wɔ kurow mu ha. Asɛm bɔn dze menntse bi mfa

hɔn ho. Bedziidɛw, erokɔ no fa dɛmara fa tsena na obesi wo yie.

Bedziidɛw: Moso meda hom ase pii noara fa dza hom aka nyinara ho. Medze hom afotusem yi

bɛyɛ edwuma na memma hom nsa nnsi famu dabi ara da.

47
Papaye: Ntsi Egyanom, dza ɔwɔ hɔ nye dɛ yɛbɔkɔ na ekyir yi yɛbɛba bio. Dɛ mbrɛ kurow kɛse

mu kwan do tse no, sɛ emmfi ha ntsɛm a ebɔkɔ ekodu esuom.

Ɔpanyiin Dwenho: Ampa, kurow kɛse mu kwan do dze ɔnnyɛ asɛm ba. Binom mpo tum hwer

ndɔnhwer pii wɔ kwan do. Ntsi sɛ aka no dɛm a oye. Bedziidɛw na Bedziadze hom kɛfa ndzɛmba

no mbra

Bedziidɛw na Bedziadze: Nyoo, papa yɛatse.

(Wɔdze no ahoɔhar kɛfa ndzɛmba no bogu hɔ)

Papaye: Ma moboa hom ma hom mfa ngu kaar no mu.

(Ɔsuo hɔn mu)

Egya Adoko: Dwenho, wo mba yinom dze, atsetse hɔn papa. Hɔn kasaa na hɔn ndzeyɛɛ nyinara

de nsew.

Bedziadze: Papa, mepa wo kyɛw yewie.

Papaye: Bedziidɛw, kɔfow hɛn no na mereba. Ɔpanyin Dwenho gye iyi na eyɛ a edze atɔ biribi

(ɔma no sidi oha enum (Gh 500.00). Bedziadze wo so gye iyi ɛ (ɔma no sidi ɔha (Gh 100.00)

Egya Adoko: Nyoo, ntsi ɔpanyin Dwenho morokɔ fie na mebɛsan aba (wɔtsna hɛn no mu ma

wodzi nkra ma hɛn no tu kɔ)

48
NYƐE V

AHWƐE I

PAPAYENOM NAM KWAN DO ROKƆ TƐMA

Bedziidɛw: Onua, saana kurow kɛse mu yɛ fɛw o, hwɛ Adan atsentsen. Hwɛ nkadzea ahosu

ahorow.

Papaye: Nkyɛ aha mpo dze mmfa w’enyi nnhu hwee.

Bedziidɛw: Saana hɛndze yegu ɔman yi ne beebi kwa. Hwɛ kwan mpo a yɛnam do, no do

tromtrom dɛmara. Hom regye hom enyi wɔ ha.

Papaye: Aka kakra ma yedu bea a mete. Na dɛ mbrɛ medzi kan aka no, ɔkyena anapa yɛbɔkɔ

edwuma mu hɔ.

Aba Nyamekyɛ: Na nkyɛ sesei dze adze asa. Ntsi hom ntweɔn Nyame bue hɛn abow anapa.

Papaye: Aba Nyamekyɛ, mbrɛ osi ma me yamu robobɔ me no, sɛ yɛdur a, ɔsɛ dɛ epɛ biribi ma

hɛn ma yɛdze bɔ hɛn ano twer.

Amba Nyamekye: Mara so mpo ɔkɔm dze me dodow. Hwɛ mber tsentsen a yɛdze sii mu yi

mberɛna yebɔdu ha. Bɛyɛ ndɔnhwer esuon.

49
Bedziidɛw: Ampa o, ɔnnyɛ asɛm ba, kwan no war ankasa.

(Wɔdur fie)

Papaye: Bedziidɛw, Tsena egua do. Amba yi nsu wɔ fregye no mu brɛ hɛn.

Bedziidɛw: Onua, wo dan mu ha yɛ fɛw o, hwɛ mbrɛ moho ayɛ dɛ woehue nsu nwin egu mo do.

Hom ridzi dɛw wɔ ha dze (wɔanom nsu no ewie)

Papaye: Amba, fa biribi si gya do ma hɛn ma yemfa mpam hɛn kɔm yi.

Aba Nyamekyɛ: Nyoo, mo wura matse (ofi hɔ kɔ gyaadze)

Papaye: Ntsi Bedziidɛw dɛ mbrɛ medzi kan akan no, ɔkyena anapa yɛbɔkɔ edwuma mu hɔ na

medze edwuma no akɛhyɛ wo nsa dɛ ɔpanyin wɔ hɔ. Ɔwo na ebɔhwɛ hɔn dwumadzi nyinara do

ama me. Osiandɛ nnyɛ dabiara na mowɔ hɔ.

Bedziidɛw: Onua, meda wo ase pii na adwen pa ewɔ fa mo ho. Nyame nhyira wo mbordo.

Papaye: Ntsi hwɛ wo nsa bankum do dan no a ɔwɔ hɔ no na ebɛda. Medze ɔno ama wo. Ekyir yi,

mebɛpɛ bi wɔ beebi fofor ama wo

(Wodzidzi wie ma obiara kɛda)

50
NYƐE V

AHWƐE II

WƆ PAPAYE N’EDWUMA MU

Maame Maanan: Ma misiesie ha ntsɛmntsɛm sisei Owura Papayɛ reba. Adzeakye hɛn bio.

Ewuradze woara hwɛ hɛn na bɔ hɛn ho ban.

Akyirem: Maame Maanan mema wo akye

Maame Maanan: Ya Akyirem, w’apɔw mu ɛ?

Akyirem: Nyame n’adom moho ye. Nyame noara na ɔkorakora hɛn wɔ hɛn abrabɔ mu. Maame

Maanan dze mmfa w’edwuam nndzi agor koraa. Kwan a efa do ba edwuma mu ntsɛm besiesie ha

ansaana obiara mpo ebodu ha no yɛ me fɛw dodow. Ewuradze nhyira wɔ na ɔmbɔ woho ban na

kɔ do ara boa edwuma yi.

Maame Maanan: Nyimpa dze sɛ wɔdze edwuma hyɛ wo nsa a ɔwɔ dɛ etsen wo ho na edze

w’ahoɔdzen na w’adwen yɛ no yie. Na Nyame ehyira wo. Afriyie so na oebodu no.

Afiryie: Mema hom akye

Maame Maanan na Akyirem: ya onua

Afiryie: Ndɛ dze adze akye me dodow. Ɔabɔ ndɔnwɔtwe mpaamu

51
Akyirem: Nna ereka yi. Moso seseiara na mobodur ha. Na menye Maame Maanan ridzi nkɔmbɔ

yi a edze ebopue hɛn do yi. Owura dze munnhu no wɔ ha. Sesei ɔnam kwan do reba.

Maame Maanan: Ampa, sesei yi a ɔabɔ ndɔnwɔtwe yi dze ɔreba ara iyi.

Akyirem: Nyoo, maame yɛrokɔ hɛn ɔfeese hɔ. Yɛbɛhyia bio.

Maame Maanan: Nyoo, mo nuanom (Akyirem na Afiryie fi hɔ kɔ)

Anntobam: Maame, mema wo akye

Maame Maanan:Ya mo wura. Mo wura wo ho tse dɛn?

Anntobam: Nyame n’adom a ɔdze adom hɛn ntsi mo ho ye.

Maame Maanan: Yɛda ɔbɔadze ase. Edwuma wura mpo na ɔreba no

Anntobam: Kaar fufuw yi dze ɔbɛyɛ ɔnoara

(Papaye na Bedziidɛw fi hɛn no mu si famu)

Papaye: Maanan, mema wo akye

Maame Maanan: Yaa mo wura. Mo wura w’apɔw mu ɛ?

Papaye: Twerammpɔn n’adom moho ye

Bedziidɛw: Maame mepa wo kyɛw me mo akye

Maame Maanan: Ya mo wura.

(Papaye na Bedziidɛw fi hɔ kɔ ɔfeese)

Papaye: Amisa

52
Amisa: Owura, mepa wo kyɛw efrɛɛ me.

Papaye: Kɔ obiara ne atsenae na yi hɔn asotsir dɛ wɔbɔ ndɔnkor a yɛbɛhyia ntsi sɛ eguadzifo ba a

wɔnyɛ no ntsɛm mma hɔn ama yeetum ehyia ne mber ano. Sɛ eyɛ no dɛm wie a bɔ mbɔdzen tu

anamɔn so kɔ bambɔnyi no hɔ na hɔn a wɔyɛ edziban nyinara; mekyerɛ obiara a ɔyɛ edwuma wɔ

ha dɛ yɛbɛhyia ndɔnkor no mu.

Amisa: Nyoo, Owura matse. Meyɛ no dɛmara pɛpɛɛpɛ ama wo (ofi hɔ kɔ)

Bedziidɛw: Onua, mohwɛ a ewɔ edwumayɛfo paa o.

Papaye: Edwumayɛfo a wɔwɔ ha hɔn dodow bɛyɛ eduosa enum. Hɔn a wɔbɔ ha ban, hɔn a

wɔnoa edziban ma edwumayɛfo no, hɔn a wɔprapra na wosiesie ha so na pii a wɔkeka ho.

Bedziidɛw: Ayɛ adze dodow. Nyame nhyira wo ankasa.

(Dɔnkor abɔ ma edwumafo no nyinara ehyia mu)

Papaye: Mema hom nyinara akɔaba. Hom ayɛ adze dɛ hom dze hom ahoɔdzen na hom nyansa

ehwɛ ekyir ma makɔ aboto hom a biribi bɔn biara nnsii. Sɛ motoo nsa frɛɛ hom a, ɔnnyɛ bɔn. sɛ

hom to hom enyi hwɛ me nsa nyifa do a hom bohu aberantsɛ fɛfɛɛfɛw bi dɛ ogyina ha.

Obinnyim: Nyoo, Owura

Papaye: Ne dzin dze Bedziidɛw, ɔno na seseiara ɔbɔhwɛ edwuma yi do. Hom nyim dɛ nnyɛ

dabiara na mobɔtum aba ha. Ɔno na seseiara ɔbɔhwɛ ekyir dɛ edwuma mu panyin. Hom

dwumadzi nyinara no ɔno na ɔbɔhwɛ do. Ntsi meserɛ hom dɛ sɛ hom mu biraa yɛ mfomdo wɔ

n’edwumayɛ mu na ɔkakyerɛ no a, mma hom mmfa ebufuw kwan do ennkasa nkyerɛ no. sɛ

minnyi hɔ a ɔno na ɔbɔhwɛ edwuma yi do. Edwuma yi mu nkrataa nyinara ne dzin na medze ayɛ

53
dɛ sɛ minnyi hɔ a ɔbɛhyɛ anan mu. Ntsi sɛ hom hu no wɔ ha a nna ɔnnyɛ ɔhɔho, ɔka hɛnho wɔ

ha. Meda hom ase m’ano atɔ. Sɛ obiara wɔ asɛm bi a obotum dze ato gua a.

Amisa: Yɛda ase Owura. Ɔaba yi ɔsɛ dɛ hɛn so yenye no yɛ edwuma bɔmu. Dɛ mbrɛ mpanyin

aka ato hɔ no “wonsuo mu wonsuo mu wɔnye nyimpa” dɛmara so na wɔse “Nyia ɔrotwa kwan

no onnyim dɛ n’ekyir akyea”. Ntsi sɛ yɛyɛ mfomdo a mma ɔmmfa ebufuw kwan do nkasa nkyerɛ

hɛn.

Kwame Ɔpɔn: Asɛm papa. Owura yɛma no akɔaba nso. Ha dze yɛayɛ dɛ ebusua kor mu mba.

Obiara hu ne nyɛnko dɛ no nua prɛkopɛ. Ɔhaw biara a ɔkyer ne nyɛnko no ɔdze to gua ma yesusu

ho. Ntsi sɛ aba a enye hɛn ntsena dɛ ebusua. Meda hom ase.

Akyirem: Owura, mepa wo kyɛw wɔfrɛ no dɛn?

Papaye: Wɔfrɛ no Bedziidɛw

Akyirem: Bedziidɛw, moso dza mowɔ kan ye dɛ ma yɛmfa koryɛ na asomdwee ntsena. Dza ɔdze

ebufuw bɛba biara yeyi no akwa

(obiara kyerɛ n’adwen na no nsusui).

Papaye:Nyoo yɛda hom ase dɛ hom agye no atomu. Ntsi yɛdze besi ha. Obiara botum akɔ

n’edwumayɛ do. Ekyir yi yɛbɛhyia bio

(Obiara kɔ n’edwumayɛ do)

54
NYƐE V

AHWƐE III

DAKOR ANAPA WƆ EDWUMA MU

Amba Adoma: Agoo!

Akyirem: Me pa wo kyɛw bra mu

Amba Adoma: Mema wo akye mo wura

Akyirem: Megye wo do maame. Maame w’apɔw mu ɛ?

Amba Adoma: Nyame n’adom mo wura.

Akyirem: Maame, mepa wo kyɛw ko egua do ma me.

(Ɔko egua do) Nyoo, maame kwan do.

Amba Adoma: Kwan do dze bɔkɔɔ ihun me wɔ ha, ɔnnyɛ bɔn, Me sikakɔkɔɔ yi na medze aba dɛ

hom sesa mma me.

Akyirem: Nyoo, maame matse. Ha dze sɛ edze woho to hɛn do a eda a da. Hɛn edwuma ho tsew.

Yedzi dwumadzi pii wɔ ha na mbom ne nyinara fa sikasɛm ho. Dɛ yɛmbɔ obi bosa na ɔmfa nyɛ

edwuma, yedzi mu akotsen, dɛ ebɛsesa sika, dɛ obi dze sika kɔkɔɔ bɛba ma yɛma no sika.Ibotum

mpo esie sika wɔ ha.

55
Amba Adoma: Hom mbo, na edwuma pa a hom reyɛ. Nyame mboa hom ma edwuma yi ntu

mpɔn. Ɔman yi mu dze obiara bɔ hom dzin pa.

Akyirem: Meda wo ase maame. Ntsi maame medze krataa bi bɛma wo ma akyerɛw wo dzin, bea

a efi, wo mfe, wo nɔmba na pii a ɔkeka ho ama me.

Amba Adoma: Mo wura matse na mbom gyedɛ ekyerɛw ma me.

Akyirem: Nyoo, maame matse (Obisa no ma ɔkyerɛw ne nyinraa ma no)> Maame mewie ntsi

gye na fa kɔ dan no a ɔwɔ wo nsa nyimfa do no,na wɔsesa wo.

Amba Adoma: Nyoo, mo wura matse (ɔsoɛr dze kɔ)

Bedziidɛw nenam edwuma mu hɔ rohwɛ obiara ne dwumadzi

Bedziidɛw: Amisa, w’apɔw mu ɛ?

Amisa: Owura Bedziidɛw, Nyame n’adom moho ye na woso ɛ?

Bedziidɛw: Nyame n’adom ma yɛtse nkwa mu ara dze, ndaase na yɛdze ma no. Edwuma rokɔ

dɛn?

Amisa: Biribiara rokɔ do yie wɔ ha.

Bedziidɛw: Kwame Ɔpɔn, ɔtse dɛn?

Kwame Ɔpɔn: Nyame n’adom moho ye. Owura Bedziidɛw ma meye wo ndzi nkɔmbɔ kakra.

Bedziidɛw: Ɔpɔn kɔmbɔ bɛn a?

56
Kwame Ɔpɔn: Owura, inyim dɛ ebaa edwuma mu ha akyɛr kakra. Bɛyɛ mfe esuon nye yi. Hwɛ

mbrɛ yɛnantsew bɔmu, dzidzi bɔmu. Ɔtɔfabi a yepue kɔ kurow kɔnom nsa bɔmu wɔ faakor. Ma

me bisa wo asɛm o, edwuma yi yɛ wodze a nkyɛ emmpɛ a?

Bedziidɛw: sɛ ɔyɛ me dze a nkyɛ mepɛ dodow.

Kwame Ɔpɔn: Mobɔboa wo ma edwuma yi ayɛ wo dze afeebɔɔ.

Bedziidɛw: Eii! Ɔpɔn na ebesi dɛn ayɛ.

Kwame Ɔpɔn: Oh! Nkyɛ iyi dze ɔyɛ kuma bi. Ne nyɛ nnyɛ dzen. Nkyɛ edwuma mu nkrataa

nyinara wɔ wo dzin mu bi a?

Bedziidɛw: Nyew, ɔdze me dzin na ɔdze ayɛ ne nyinara. Mpo sɛ onnyi hɔ a emi na edwuma yi

bɛba abɛyɛ medze wɔ mbra kwan do.

Kwame Ɔpɔn: Nkyɛ na iyi dze kwan mu ada hɔ ama hɛn. Mepɛ dɛ edwuma yi bɛyɛ wo dze. Ntsi

mepɛ dɛ edze w’adwen ma me ma yeyi Owura Papaye fi hɔ. Merepɛ akyerɛ dɛ yeku no mfi

atseasefo asaase yi do.

Bedziidɛw: Eii! Ɔpɔn ebɛn mbususɛm na epɛ dɛ edze ba yi. Hwɛ asɛmkɛse a erekɛfa aba.

Kwame Ɔpɔn: Bedziidɛw, hwɛ menye wo nantsew akyɛr. Mpanyimfo se “wonngyina nkran mu

nntutu nkran”. Ntsi kɔ na kɔ dwen ho. Epɛ dɛ eyɛ akowaa dabiara ma obi anaa? Yɛwɔ ha nyinara

no sika kor yi ara na hɛn nyinara yɛrepɛ. Ntsi dwen ho yie, ɔkyena ma me mbuei papa

Bedziidɛw: Hmm! Ɔpɔn, ɔwo matse. Ma me mber kakra (Bedziidɛw kɔ na tsenae)

Bedziidɛw: Hmm! Asɛm o. Asɛm a Ɔpɔn dze too m’enyim yi dze. Ne nyɛ yɛ dzen dze naaso sɛ

mobɔ mbɔdzen mia m’enyi a megyedzi dɛ mobotum ayɛ. Hwɛ, nkyɛ edwuma yi mu ndzɛmba

57
nyinara bɛba abɛhyɛ me nsa. Edwuma yi so bɛba abɛyɛ medze afebɔɔ a mennye obiara nnkyɛ.

Dza mepɛ biara na mebɛyɛ. Ɔsɛ dɛ muhu Ɔpɔn dze to n’enyim dɛ mapen do na ɔnhyɛ da a yɛdze

bɔkɔ bea a ɔreka no.

(Bedziidɛw frɛ Ɔpɔn wɔ foon do ba ne atsenae

Kwame Ɔpɔn: Bedziidɛw, efrɛ me?

Bedziidɛw: Ampa, Ɔpɔn, Madwen ho ehu dɛ dza edze too m’enyim no ɔyɛ asɛm papa ntsi mepen

do.

Kwame Ɔpɔn: Nkyɛ mekaa kyerɛɛ wo dɛ ɔyɛ asɛm papa nna egyee m’ano sii bɔn. Ɔwo aka no

dɛm a matse Nyame boa hɛn a ɔkyena anapa.

Bedziidɛw: Ɔkyena mpo yɛ Memenda. Yɛmmba edwuma ntsi sɛ aka no dɛm a ɔkyena anapa.

Kwame Ɔpɔn: Nyoo, meda wo ase dɛ agye ato mu.

Bedziidɛw: Moso meda wo ase (Ɔpɔn fi hɔ kɔ)

58
NYEƐ VI

AHWEƐ I

ADZE AKYE MEMENDA MA WƆEHYIA MU

Bedziidɛw: Ɔpɔn me ma wo akye.

Kwame Ɔpɔn: Yaa onua. Na w’apɔw mu ɛ?

Bedziidɛw: Moho ye dodow.

Kwame Ɔpɔn: Yɛda Twerammpɔn ase. Bea a yɛrokɔ hɔ no, kwan war kakra dze naaso yɛbodu

hɔ. Yebedzi bɛyɛ ndɔnhwer ebien ana yedu hɔ. Na mpanyimfo se “Kwan war dɛn ara mpo a,

owie abowano”

Bedziidɛw: Nna iyi no yɛbɛnantsew anaa yɛbɔfow hɛn.

Kwame Ɔpɔn: Yɛbɔfow hɛn ekesi ne nkwanta do na yɛanantsew akɔ hɔ.

Bedziidɛw: Na bea hɔ no kaar nnkɔ hɔ anaa?

Kwame Ɔpɔn: Oho, kaar nnkotum afa hɔ. Ɔnnyɛ kwan a kaar botum afa do ma ayɛ yie bi a.

Bedziidɛw: Eii! Nkyɛ na bea a ɔwɔ dze, hɔ yɛ sum dze. Iyi dze ɔmmbɛn kurow ne beebiara.

59
Kwame Ɔpɔn: Hmm, nna ereka yi. Kwan no dze no mu twee

(Wɔfa hɛn kodu Nana Ogya ne nkwanta do hɔ)

Kwame Ɔpɔn: Ntsi ha na yɛbɛfa akɔ hɔ.

Bedziidɛw: Kwan yi dze ɔkyɛn mo kurow mu kwan. Kwan na ayɛ epe nkotsee yi. No do so nnyɛ.

Kwame Ɔpɔn: Hmm, kwan yi do etutu papa. Ntsi na hɛn nnkotum afa do no. Ɔyɛ kwan so a

osuar.

60
NYƐE VI

AHWƐE II

WƆKƆ DU BEA HƆ

Kwame Ɔpɔn: Agoo! Nana

Nana Ogya: Bra mu (ɔdze bodua refefa no ho)

Bedziidɛw: Nana, me ma wo akye

Nana Ogya: Eei! Me nana yɛ komm. Ha yɛnnkyia

(ɔkeka mu gu Bedziidɛw no do)

Bedziidɛw: Nana mepa wo kyɛw. Fa kyɛ me. Minnyim.

Nana Ogya: Me nana medze wo bɔn akyɛ wo. Kwan do, me nana.

Kwame Ɔpɔn: Ya nana, ihu hɛn wɔ ha a, hɛn asɛm ne tsentsen na ne tsiatsia ara nye dɛ, yɛpɛ dɛ

eyi hɛn edwuma mu panyin, mekyerɛ nyia edwuma no yɛ ne dze no fi atseasefo asaase yi do.

Nana, ɔretsetse hɛn dodow. Ɔnam dɛ edwuma no yɛ ne dze ntsi dza ɔpɛ no na ɔyɛ. Ɔafa wiadze

yi abɔ no bo. Ntsi nana hɛn ebisadze nye no. Minyim dɛ iyi yɛ w’enyim adze ketsewa bi. Itum

eyɛ dza ɔkyɛn dɛm.

Nana Ogya: Me nana ɔyɛ nokwar. Mhmm, Mhmm. Me nana gye bodua yi fefa wo tsir do

mprɛnsa.

61
(Oyi bodua no dze fa ne tsir mprɛnsa)

Kwame Ɔpɔn: Nana, dza meyɛɛ yi ɔkyerɛ dɛn?

Nana Ogya: Me nana yɛ komm. Me nana hwɛ kutu no mu, dza ebohu biara no, yi bra ha.

Kwame Ɔpɔn: Nana, emi anaa mo nua yi a.

Nana Ogya: Obiara botum ekeyi aba

Kwame Ɔpɔn: Bedziidɛw, kɔ na kɛfa bra ha

Bedziidɛw: Hmm, Ei! Ɔpɔn. Musuro o. Ɔwo matse (noho wosow gidzigidzi)

Nana Ogya: Me nana hwɛ mu na yi bra

(Bedziidɛw yi adze bi fi kutu no mu)

Bedziidɛw: Nana, ɔno nye yi.

Nana Ogya: Fa kitsa. Sɛ edur fie ara bue ano na fagu n’edziban anaa no nsu mu. Sɛ odzi anaa

ɔnom anaa mpo ɔdze guar a obowu. Na mbom hwɛ na ɔdasanyi biara enyi enhu dza okitsa wo yi.

Obiara a ɔdze n’enyiwa bohu no, bɔbɔ dam anaa ibowu. Ntsi kitsa mu yie. Ma ɔnka hom beenu

yi hom tsir mu. Mewie.

(Ɔdze bodua no fefa no ho)

Kwame Ɔpɔn: Nana yɛda wo ase. Bɛtse hɛn nka ekyir yi. Yɛbɛserɛ kwan kakra.

Nana Ogya: Mma hom nnhwɛ hom ekyir, Ogya! Ogya! Ogya!

(Ɔpɔn na Bedziidɛw fi hɔ kɔ)

62
NYƐE VI

AHWƐE III

BEDZIIDƐW EDU FIE

Bedziidɛw: Agoo!

Papaya: Amee! Na Bedziidɛw ekɔr hen na mahwehwɛ wo akyɛr yi

Bedziidɛw: Mekasera me nyɛnko bi wɔ kurowm. M’aberɛ dodow.

Papaya: Na ekɔr hɛn na aberɛ dɛm yi?

Bedziid2w: Mokɔr me nyɛnko Agyeman hɔ. Ma mentsena famu kakra.

Papaya: Aba Nyamekyɛ enoa edziban si gyaadze hɔ. Ma mefrɛ no ma ɔmfa wo dze mbra wo.

Bedziidɛw: Oh! Ma menngye m’ahom kakra bɛyɛ sima enum na mikedzidzi.

Papaya: Na etsew na nkuruma frɔwee w’enyi gye ho a?

Bedziidɛw: Oh, menyi gye ho dodow. Midzi paa. Ma mosoɛr na mekɛsesa moho na mepɛ nsu bi

ngu mo ho (Bedziidɛw rosoɛr no ara na towa no fii no kotoku mu tɔr egua no mu)

Papaya: Na Bedziidɛw, ebɛnadze tumm na ɔwɔ towa kakraba yi mu yi.

Bedziidɛw: Nana Ogya gye me, nana ogya gye me, m’akoma, m’akoma, m’akoma.

Papaya: Bedziidɛw, na ebɛn asɛm na nana ogya, nana ogya yi.

63
Bedziidɛw: M’akoma hyehye me, ɔhyehye me, agyei, agyei. M’enyi adan, m’enyi adan

(Bedziidɛw rekekaa mu)

Papaye: Bedziidɛw, hyɛ ahom, hyɛ hom, tsena famu kakra.

Bedziidɛw: Menntsena famu (ɔrekeka mu. Afei oetwa abɔ famu). Muruwu, muruwu.

Papaya: Eii ebɛn asɛm nye yi.

Bedziidɛw: Frɛ me papa na Egya Adoko dɛ merebɛba. Frɛ hɔn dɛ meba hɔ a, moho bɔtɔ me.

Mepɛ dɛ mokɔ ekuraase.

Papaya: Ma menfrɛ me papa na Ɔpanyin Dwenho mfa nto hɔn enyim. Anaa, ma menye no nkɔ

mbra. Munnhu dza mennyɛ mpo. Amba, ɔwo ma mobɔ hwii mfa no nkɔ mbra. Ɔse sɛ ohu hɔn a

noho bɔto no. (Ɔdze no si kaar no mu ma wɔ kɔr)

64
NYƐE VI

AHWƐE IV

NYAMEBƐKYERƐ EKURAA

Bɛyɛɛdɛn: Na Papaye frɛɛ wo no ɔse ebɛn asɛm esi

Egya Adoko: Ɔse Bedziidɛw yar ma gyedɛ ohu emi na ne papa ansa na noho atɔ no. Ɔfrɛɛ me

kaa kyerɛɛ me mpo akyɛr. Sesei mpo aka kakra ma oedu ha.

Bɛyɛɛdɛn: Eii! Meba Papaye enya amandze o! Ewuradze hu no mbɔbɔr. Ebɛn asɛm kɛse nye yi.

Egya Adoko: Hmm! Asɛm o. Kaar bi na oeyi n’enyim wɔ hɔ no.

Bɛyɛɛdɛn: Papaye, ɔba no dɛn, asɛm kɛse bɛn yi (Ɔdze no osu kɛhyiaa no kwan)

Papaya: Papa na maame mema hom akye. Papa asɛm kɛse na aba yi o. Anapa yi na mese

morohwehwɛ Bedziidɛw ma ɔaboa me.

Egya Adoko: Ɔwo gya ma yɛnkɔ ne papa hɔ, sɛ yɛdu hɔ a (Egya Adoko, Bɛyɛɛdɛn na Papaye

tsena hɛn no mu tu kɔ)

Bɛyɛɛdɛn: Ewuradze hu hɛn mbɔbɔr. Asɛm kɛse bɛn yi.

Egya Adoko: Ɔwo Bɛyɛɛdɛn yɛ komm na noho bɔtɔ no

(Wɔnam kwan do rokɔ)

65
NYƐE VI

AHWƐE V

WOEDU SUSU BIRIBI EKURAA

Papaya: Agoo!

Ɔpanyin Dwenho: Amee!

Egya Adoko: Dwenho, asɛm aba o, asɛm aba o. Hmm

Ɔpanyin Dwenho: Sesiara Bedziidɛw wɔ hen

Papaye: Papa, ɔtsena hɛn no mu.

Ɔpanyin Dwenho: Hmm, hom fa no mbra ha. Nkyɛ ɔse dɛ ohu hɛn a noho bɔtɔ no?

Papaye: Paapa nyoo. (Papaye na Bedziidɛ dze no baa hɔn kyɛn hɔ)

Ɔpanyin Dwenho: Na Papaye ebɛn asɛm sii?

Papaya: Hmm papa, anapa yi na mese morohwehwɛ no ma ɔaboa me. Mefrɛɛ no biara m’enyi

ammbɔ n’enyim. Ntsi ekyir no na muhu dɛ oeyi n’enyim reba. Na ɔse ɔaberɛ ntsi ɔregye n’ahom

na ɔyɛ kakra a oedzidzi. Osoɛree dɛ ɔrekeyi n’atar aba. Ɔsoɛree ara pɛr na towa bi fii no kotoku

mu tɔree. Na mibisaa dɛ na iyi fi hen? Hɔ ara na ɔhyɛɛ ase dɛ ɔrekeka mu dɛ muruwu, muruwu.

Na ɔdze too m’enyim dɛ sɛ menye no ba ha a no ho bɔtɔ no. Ntsi na menye no aba yi.

Bedziidɛw: Papa mebɛka, papa mebɛka. M’akoma retsew. Muruwu, papa gye me, papa gye me.

66
Ɔpanyin Dwenho: Bedziidɛw, na ebɛn asɛm a? ka na miritsie wo. Obiara ritsie wo wɔ ha.

Bedziidɛw: Papa, mayɛ bɔn, papa mayɛ bɔn

Egya Adoko: Bedziidɛw bɔn bɛn a? Ɔwo kasa

Bedziidɛw: Papa, nna mepɛ dɛ miyi Papaye fi wiadze yi mu. Mekyerɛ dɛ muku no. Ntsi

mekɛgyee edur na ɔkɔmfo no kaa kyerɛɛ me dɛ memfa mbogu Papaye n’edziban anaa no nsu mu

na sɛ ɔnom anaa odzi guar a obowu. Na mbom ɔse mma memma ɔdasanyi biara mmfa n’enyi

innhu. Sɛ obiara dze n’enyi hu a, ɔbɔbɔ dam anaa ɔbɔwu efi atseasefo asaase yi do. Ntsi papa

hom ngye me. (Bedziidɛw kyeaa ne tsir too ne nsa bankum do na ɔkaa n’enyi gu do a onngu

ahom bio)

Ɔpanyin Dwenho: Eii! Bedziidɛw, ɔba no dɛn na eyɛɛ dɛm yi? (orusu)

Egya Adoko: Eii! Bedziidɛw, ama me nsa esi famu. Nyame mfa wo kra nsie yie.

Papaye: Bedziidɛw na ɔba no dɛn na nkyɛ ereyɛ dɛm dze etsia me yi. O! Onua

(Bedziidɛw ewu)

67
AGODZIFO NO

Ɔpanyin Dwenho: - Efuwa Adwempa no kun

Bedziidɛw na Bedziadze - Ɔpanyin Dwenho ne mba

Maame Akɔm - Ɔno na ɔgyee Efuwa Adwempa awo no

Kodwo Papaye[Owura] na Ntsifor – Egya Adoko ne mba

Bɛyɛɛdɛn – Egya Adoko ne yer

Amba Benyaadze – Bɛyɛɛdɛn ne nyɛnko

Egya Afiryie – Benyaadze no kun

Aba Nyamekyɛ – Papaye ne yer

Nana Gyamfi – Palle na Ntsifor hɔn Nana

Maamme Ekuwa – Nana Gyamfi ne yer

Abɔrwa – Ntsifor ne yer

Aduako, Odompo, Owummpɛ, Akyen – ahɛnkafo wɔ Takoradze.

Akyirem, Maame Maanan, Afiryie, Amisa, Anntobam – Papaye n’edwumayɛfo

Amba Adoma – Oguadzinnyi

Nana Ogya - Ɔkɔmfo

68

You might also like