YÜCEL, F.

“Fetvanın Değişim Gerekçelerine Güncel Bir Bakış -Din İşleri Yüksek Kurulu Karar Araştırma makalesi /
ve Fetvaları Örnekliği-” Diyanet İlmî Dergi 58 (2022): 1125-1156 Research article

FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE

GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ
YÜKSEK KURULU KARAR VE
FETVALARI ÖRNEKLİĞİ-*
A CURRENT OVERVIEW OF THE
REASONS FOR CHANGE OF THE
FATWA - THE EXAMPLE OF THE ABSTRACT
Fatwa, which means an answer
DECISION AND FATWAS OF THE HIGH that reveals the verdict of
a fiqh issue, or ifta, which
COUNCIL OF RELIGIOUS AFFAIRS- means to reveal the verdict of a
religious issue, is an extremely
Geliş Tarihi: 22.07.2022 Kabul Tarihi: 05.09.2022 important social and religious
duty that requires respon-
sibility. In our country, this
heavy duty is fulfilled by the
FATİH YÜCEL Supreme Council of Religious
DR. ÖĞRETİM ÜYESİ Affairs, the highest decision
ANKARA HACI BAYRAM VELİ ÜNİVERSİTESİ and advisory body of the
İSLAMİ İLİMLER FAKÜLTESİ Presidency of Religious Affairs
orcid.org/0000-0003-4254-9133 of Türkiye, with the method
of collective ijtihad. It is also
fycel@yahoo.com
a fact that these decisions and
fatwas generally change based
on reasons such as time (fasâd
ÖZ al-zaman), place, custom,
Fıkhî bir meselenin hükmünü ortaya koyan cevap anlamında- situation, knowledge, differ-
ki fetva ya da dinî bir meselenin hükmünü ortaya koyma entiation/change of needs and
umûm al-balvâ. In this article,
anlamındaki iftâ, sorumluluk gerektiren son derece önemli
it has been tried to examine
toplumsal ve dini bir görevdir. Ülkemizde ağır sorumluluk
the decisions and fatwas of the
gerektiren bu vazifeyi Din İşleri Yüksek Kurulu kolektif Supreme Council of Religious
ictihad metodu ile yerine getirmektedir. Bu kararların ve Affairs regarding different
fetvaların, doktrinde genellikle zaman (fesâdü’z-zamân), fields of fiqh and current fiqh
mekân, örf, durum, bilgi, ihtiyaçların farklılaşması/değişimi problems within the framework
ve umûmu’l-belvâ gibi sebeplere dayalı olarak değiştiği de of the above distinction, to deal
bir gerçektir. Bu makalede Din İşleri Yüksek Kurulunun, with those subjects to change
fıkhın farklı alanları ve güncel fıkhî problemlere dair karar ve in the process comparatively,
fetvaları yukarıdaki ayrım çerçevesinde incelenmeye, süreç to determine the reasons for
their change and to question
içerisinde değişime konu olanlar karşılaştırmalı olarak ele
whether they acted methodical-
alınmaya, bunların değişim gerekçeleri tespit edilmeye ve
ly or not.
bunlarda metodik davranılıp davranılmadığı sorgulanmaya
Keywords: Fatwa, High
çalışılmıştır.
Council of Religious Affairs,
Anahtar Kelimeler: Fetva, Din İşleri Yüksek Kurulu, Change, Umûm al-balvâ, Fesâd
Değişim, Umûmu’l-belvâ, Fesâdü’z-zamân. al-zaman.
1126 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

SUMMARY
Iftâ which is revealing the verdict of a religious issue, is
a contemporary fiqh activity with a social aspect. In order
to meet the religious information needs of people in our
country, the High Council of Religious Affairs of Türkiye
continues its ifta activities at an institutional level with the
method of collective ijtihad. When the decisions and fatwas
of the High Council are examined, it is observed that they
are not closed to change and some changes have been made
within the framework of certain principles in the process,
especially in the fatwas related to the legal transactions
(muamelât). In fact, changing the previously given fatwas
for some reasons is one of the most important issues of the
fatwa procedure. In the doctrine, it is stated that fatwas chan-
ge based on reasons such as time (fasâd al-zaman), place,
custom, situation/state, changes in knowledge and needs and
umûm al-balvâ. In this article, it has been tried to examine
the decisions and fatwas of the High Council within the
framework of the above distinction, to determine the reasons
for their change and to question whether they acted metho-
dically or not. The Board considers fatwas that are based on
custom are open to change. However, it accepts in principle
that the forms of worship, the harams and halals and the
numerical shar’i provisions (mukaddarat) in the texts are not
subject to change. The first of the reasons for the change of
the fatwa is the change of time, that is, the negative change
of people and understandings over time. Supreme Board
considers it is compulsory to be adult for marriage and that
the marriage must be officially. Also, it accepts that three
consecutive divorces in a same place will be considered
one divorce. Additionally, in today’s inflationary systems,
in case of a decrease in the purchasing power of money due
to the delay in the repayment of the debt and the creditor’s
loss, the debtor will be obliged to compensate the amount
equal to the depreciation in the inflationary environment.
Second reason for the change of the fatwa is the change in
the status of the issue that is the subject of the fatwa. All
kinds of effective situations that a person may encounter in
life have been evaluated in this context. A successful jurist
(mufti) is someone who takes these situations into account,
distinguishes them from each other, and does not issue the
same fatwa for all situations. The High Council of Religious
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1127

Affairs has taken into account necessity, needs and umûm

al-balva in the context of “change of situation”, which is
one of the reasons for the change in the fatwa, and has used
these principles in many of its fatwas. It is possible to see
this flexibility in all of the board’s fatwas on pilgrimage. All
of the fatwas issued by the Board within the framework of
treatment can be evaluated within this group. The Supreme
Board has allowed organ donation, autopsy and freezing
eggs of cancer patients due to necessity. He allowed the
sale of unprocessed raw tea for processed dry tea, tomatoes
for tomato paste, and olives for olive oil, on the grounds of
umûm al-balvâ, as it became widespread among people. The
third reason for changing of fatwa is “change of place”. The
Board has approved the determination of prayer times for
beyond the forty-fifth latitude according to the nearest region
where prayer times occur. According to the Supreme Board,
citizen of Turkey living abroad can comply with the decision
of the Muslim community in which they lived for Ramadan,
Eid, Hajj (pilgrimage), qurbani and sadaqa al-fıtr (fitra). The
change of knowledge is one of the most basic reasons for the
change of the fatwa. The High Council of Religious Affairs
has recently stated that smoking, which causes lung cancer,
is considered haram (forbidden). The committee also decided
that since the vaginal discharge from women is clean, it will
not invalidate ablution (wudu). Additionally, they say that
ear and eye drops, sublingual pills, sprays used by asthma
patients will not break the fast. These fatwas are compatible
with recent medical data. One of the reasons for the change
in the fatwa is the change in the custom. The fatwas about
selling over the internet, using checks in the banking sys-
tem, sales with guarantee conditions, receiving something
delivered via electronic transfer and the decision to consider
gold instead of silver in the nisab of zakat are also patterns of
changing fatwa according to the updated custom. Consequ-
ently; High Council of Religious Affairs, acting with the met-
hod of collective ijtihad, has taken into account the reasons
for the change of the fatwa, such as the change of time (fasad
al-zaman), place, situation (necessity, needs, umûm al-balvâ),
knowledge, customs and intentions and has updated its fatwa.
1128 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

GİRİŞ

D
inî bir meselenin hükmünü ortaya koyma anla-
mındaki iftâ, topluma dönük yönü olan güncel
fıkhî bir faaliyettir. “İbâdet veya muamelâta dair
fıkhî bir meselenin dinî hükmünü açıklayan cevap’’ şeklin-
de tarif edilebilecek fetva, kazâdan farklı olarak bağlayı-
cı bir nitelik taşımaz; ilmî ehliyeti olan herkes tarafından
verilebilir. Bununla birlikte günümüzde heyet/şûrâ/kolektif
ictihâd1 kavramsallaşması çerçevesinde farklı bilim dalla-
rından oluşan fetva kurullarının karar, mütalaa ve fetvaları
günümüzde tereddütlerin ortadan kaldırılmasında başvuru-
lacak güvenli bir çıkış noktası olarak sunulmaktadır.2 Hz.
Peygamber zamanından itibaren devam edegelen fetva fa-
aliyeti, İslâm kültür ve medeniyetinin gelişmesine paralel
olarak kurumsallaşmış, fetva meclisleri de dünyanın dört
bir tarafında bölgesel ya da uluslararası boyutta yaygınlık
kazanmıştır. Ülkemizde halkımızın dinî bilgilenme gereksi-
nimini karşılama hususunda Din İşleri Yüksek Kurulu iftâ
faaliyetlerini kurumsal düzeyde sürdürmektedir. Kurul aynı
zamanda dinî konularda Diyanet İşleri Başkanlığının en
yüksek düzeyde karar ve danışma birimidir.3 Cumhuriyetin
ilk yıllarında “Fetva Heyeti” sonrasında “Müşavere Heye-
ti”, 1965 yılından itibaren de “Din İşleri Yüksek Kurulu”
adıyla faaliyetlerini sürdüren kurul, dinî konularda kararlar
almakta, mütalaalar yayımlamakta ve fetvalar vermektedir.4
*
Bu makale III. Dil, Din ve Medeniyet Sempozyumunda “Din İşleri
Yüksek Kurulu Karar ve Fetvaları Örnekliğinde Fetvanın Değişim
Gerekçeleri’’ başlıklı bildirinin gözden geçirilmiş ve genişletilmiş
halidir.
1
Yunus Apaydın, “İctihad’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-
pedisi (İstanbul: TDV Yayınları, 2000), 21/444; Mustafa Bülent
Dadaş, “Bir Fetva Belirleme Yöntemi Olarak Heyet İçtihadı ve
İslâm Dünyasında Bu Amaçla Kurulan Fıkıh Meclisleri’’, Bilim-
name: Düşünce Platformu 28/1 (2015), 313 vd.
2
İbrahim Kâfi Dönmez, “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh
Mezheplerine Bağlanmanın Anlamı’’, Fıkıh Usulü İncelemeleri, ed.
Tuncay Başoğlu (İstanbul: İSAM Yayınları, 2014), 164, 165; Ahmet
Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı (İstanbul: İFAV, 2019), 60, 241.
3
Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı (DİYKB), Fetvalar I (Anka-
ra: DİB Yayınları, 2014), 33.
4
Mesela Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı (DİYKB), Fetvalar
(Ankara: DİB Yayınları, 2018).
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1129

Din İşleri Yüksek Kurulu bu fetvalarını hem internet sitesinden paylaş-

makta hem de farklı farklı isimler altında yayımlamaktadır.5
Din İşleri Yüksek Kurulunun söz konusu karar ve fetvaları incelendi-
ğinde bunların değişime kapalı olmadığı özellikle muamelata dair fetva-
larda süreç içerisinde belli başlı ilkeler çerçevesinde bazı değişikliklerin
yapıldığı da gözlenmektedir. Doğrusu, önceden verilmiş fetvaların bazı
gerekçelerle değişmesi, fetva usulünün en önemli konularından biridir.
Doktrinde genellikle zaman (fesâdü’z-zamân), mekân, örf, durum/hal, bil-
gi ve ihtiyaçların değişimi ile umûmu’l-belvâ gibi sebeplere dayalı olarak
fetvaların değiştiği ifade edilmiştir.6 Bu makalemizde Din İşleri Yüksek
Kurulunun, karar ve fetvaları yukarıdaki ayrım çerçevesinde incelenmeye,
süreç içerisinde değişime konu olanlar karşılaştırmalı olarak ele alınmaya,
bunların değişim gerekçeleri tespit edilmeye ve bunlarda metodik davranı-
lıp davranılmadığı sorgulanmaya çalışılmıştır.
Çalışmamızın birinci bölümünde “bu çalışmaya neden ihtiyaç duyuldu?’’
sorusuna cevap teşkil etmesi adına, bu konuya hasredilmiş ilmî çalışmalar
değerlendirilecek, ardından Din İşleri Yüksek Kurulunun tarihçesi ve
fetva yöntemi hakkında kısaca bilgi verilecektir. En son bölümde ise Din
İşleri Yüksek Kurulu karar, mütalaa ve fetvaları örnekliğinde fetvanın
değişim gerekçelerine temas edilecektir. Fetva kavramının analizi, fetvanın
tarihçesi gibi konular ilgili eserlerde incelendiği için burada ayrıca ele
alınmayacaktır.
Din İşleri Yüksek Kurulu daha önce farklı çalışmalara konu edilmiştir.
Bununla birlikte tespit edebildiğimiz kadarıyla bir bütün olarak Din İşleri
Yüksek Kurulu kararlarını ele alarak fetvada değişim gerekçelerine ayrılmış
bir çalışma bulunmamaktadır. Şamil Dağcı’nın bu alandaki çalışması,
Din İşleri Yüksek Kurulu kararlarına fetva konseptinde bir yaklaşım
sergilemiş, fetva kavramı, tarihsel süreçte fetva hizmetleri, Başkanlığın
fetva hizmetleri, Din İşleri Yüksek Kurulunun fetvada takip ettiği yöntem
ve dinî soruları cevaplamada esas aldığı kriterlere odaklanmıştır. Çalışma
Din İşleri Yüksek Kurulu ile ilgili önemli bir boşluğu doldurmuştur.
Bununla birlikte fetvada değişim konusuna tahsis edilmemiştir.7 Ahmet
Yaman’ın fetvaya ilişkin hemen her konuyu detaylı biçimde ele aldığı
kitap çalışması sadece alanda önemli bir boşluğu doldurmakla kalmamış

5
Kurulun Fetvalar isimli eseri Ekim 2021 de 9. baskısını yapmıştır. Kurul ayrıca
Zekât, Oruç, Hac, Kurban Sıkça Sorulan Sorular, Stomalı Hastalarla İlgili Sıkça So-
rulan Sorular, Seyahatte İbâdet, Aile Sıkça Sorulan Sorular gibi farklı alanlarda fet-
valarını yayınladığı pek çok yayını bulunmaktadır. Detaylı bilgi için bk. DİB, “Din
İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. https://kurul.diyanet.gov.tr/Diyanet-Yayinlar
6
Ahmet Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 182-203.
7
Şamil Dağcı, “Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarına Fetva Konseptinde Bir Yakla-
şım”, Diyanet İlmî Dergi 38/4 (2002), 5-20.
1130 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

bundan sonra konuyu farklı açılardan çalışmak isteyenlere de önemli

bir kaynak olmuştur. Eserde, fetva usulü çerçevesinde fetva ve değişim
konusu klasik literatürden, diğer fıkıh meclislerinden yer yer de Din İşleri
Yüksek Kurulundan örnekler8 verilmek suretiyle ele alınmıştır. Bununla
birlikte çalışmada bir bütün olarak Din İşleri Yüksek Kurulu’nun karar
ve fetvalarındaki değişim gerekçelerine temas edilmemiştir. Yaman, aynı
konu başlıklarına değindiği bir diğer makalesinde Din İşleri Yüksek
Kurulu fetvalarına atıfta bulunmazken;9 Arapça olarak yayımlanan başka
bir çalışmasını Din İşleri Yüksek Kurulunun fetva yöntemine hasretmiş,
bu bağlamda güncel meselelere ilişkin bazı Kurul kararlarını ele almış,
burada da kararların değişim gerekçelerine değinmemiştir.10 Mustafa
Bülent Dadaş’ın, çalışmasının satır aralarında kararlardaki değişimle
ilgili bilgiler bulmak mümkündür. Bununla birlikte çalışmanın bir bütün
olarak fetvanın değişim gerekçelerine odaklandığı söylenemez.11 Ülfet
Görgülü’nün makaleleri ise daha çok Kurulun tıbbi konulardaki fetvalarını
metodolojik açıdan değerlendirmiştir.12 İbrahim Özdemir’in çalışması ise
daha çok ahkâmın değişmesi kavramına yönelik eleştirel bir bakış açısı
sergilemektedir. Makale özetle fetvanın değişim gerekçelerinin ahkâmın

8
Yaman eserin fetvanın değişim gerekçelerine hasrettiği bölümde sadece iki başlıkta
Kurul Kararlarına atıfta bulunmuştur. Ayrıca eserin son kısmında Din İşleri Yüksek
Kurulunca yayımlanan Fetvalar Kitabının 3. baskısındaki önemli gördüğü bazı fet-
valara yer vermiştir. Bk. Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 198-200; 320-328.
9
Ahmet Yaman, “Fıkhın Sosyolojik Yürürlüğü Bağlamında Fetvada Değişim”, Diya-
net İlmî Dergi 50/2 (2014), 7-21.
10
Ahmet Yaman, “TC. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fet-
va Yöntemi”, el-Mecelletu’l-İlmiyye li-Riâseti’ş-Şu’ûni’d-Diniyyeti’t-Turkiyye 1/1
(Aralık 2019), 62-98. Yaman’ın fetva konusunu farklı açılardan ele alan çalışmaları
için bk. Yaman, “Fetvâ ve Mezhep Fetvâ Usûlü ve Tarihinin Tartışmalı Bir Konusu
Olarak Fetvâ-Mezhep İlişkisi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48
(2015), 5-34; a.mlf., “Yeni Zamanlarda Fetvaya Ne Oldu? Günümüz Fetvalarında
Görülen Bazı Yöntem Sorunları”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26
(2015), 9-36; a.mlf., “Güncel Bazı Örnekleri Bağlamında Fetvada Kaynak ve Yön-
tem Sorunu”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi [Necmettin Erbakan
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi] 28 (2009), 7-16.
11
Mustafa Bülent Dadaş, “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kuru-
lu’nun Fetva Siyaseti”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015),
37-74.
12
Ülfet Görgülü, “Anomalili Gebeliklerin Sonlandırılmasıyla İlgili Cevaz Fetvalarına
Eleştirel Bir Bakış”, Diyanet İlmî Dergi 53/4 (2017), 105-122; a.mlf., “Din İşleri
Yüksek Kurulunun Tıbbi Konulardaki Fetvalarına İlişkin Metodolojik Bir Değer-
lendirme”, Fıkıh ve Biyoetik: İslâm Hukuku Bakımından Tıbbi Konularda Karar
Verme Süreci-2, ed. M. İhsan Karaman vd. (İstanbul: İsar Yayınları, 2021), 181-
195; a.mlf., “Din İşleri Yüksek Kuruluna Gelen Sorular Bağlamında Mahremiyet
Algıları”, Din Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu (27-
29 Mart 2015), ed. Yavuz Ünal vd. (Samsun: Ordu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi,
2016), 2/113-127.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1131

değişmesi şeklinde yanlış anlaşıldığı tezini ileri sürmektedir. Çalışmada

fetvanın değişim gerekçelerine klasik kaynaklardan istifade ile farklı bir
tasnifle değinilmiş, buna mukabil doğrudan Kurul kararları ekseninde
fetvanın değişimine temas edilmemiştir.13 Din İşleri Yüksek Kurulu
Kararları ve fetvaları farklı açılardan yüksek lisans tezlerine de konu
olmuştur. Bu çalışmalarda sosyal ve siyasî değişimlerin kararlara etkisi,14
Kurul kararlarının şer’î delilleri ve aile hukuku ile ilgili kararlarının analizi
hedeflenmiş;15 konuya giriş mahiyetinde fetva ile ilgili kısaca bilgilendirme
yapılmışsa da fetvanın değişim gerekçelerine değinilmemiştir.
1. Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Yöntemi
Din İşleri Yüksek Kurulunun fetva yöntemi ile bir değerlendirme yap-
madan önce, fetvanın değişim gerekçelerine tesir edebileceğini düşündü-
ğümüz için Kurulun geçirdiği yapısal değişiklikler ve karar alma yöntemi
ile ilgili kısa bir bilgilendirme yapmak istiyoruz. Din İşleri Yüksek Kurulu,
“Fetva Heyeti” ve “Tedkîkat ve Te’lifât-ı İslâmiyye Heyeti” (1920-1923);
“Heyet-i Müşâvere” (1924-1950); “Müşâvere ve Dinî Eserleri İnceleme
Kurulu” (1950-1965) ve “Din İşleri Yüksek Kurulu” (1965-2022) şeklinde
dört farklı evreden geçmiş, kısmen yapısal değişiklikler geçirmiştir. Ayrıca
ortaya çıkan kararlar da tek bir kuruldan sadır olmamıştır.16 1924-1965 yıl-
ları arasında şimdikinden çok daha az üyeden oluşan bir heyet söz konusu-
dur.17 Şimdiki yapısı itibariyle Kurul on altı üyeden oluşmakta, üyeler beş
yıllığına seçilmektedir. Üyelerinin salt çoğunluğu ile kararlar alan DİYK,
faaliyetlerini belli bir mevzuat çerçevesinde yürütmektedir.18 Tarihsel sü-

13
İbrahim Özdemir, “Ahkâmın Değişmesine Farklı Bir Yaklaşım”, Marmara Üniver-
sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (Aralık 2014), 19-42.
14
Gülseren Kiraz, Sosyal ve Siyasi Değişimlerin Kurumlara Etkisi: Din İşleri Yüksek
Kurulu Kararları Örneği (Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-
tüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019).
15
Kurul kararlarının şer’i deliller açısından detaylı incelenmesi için bk. Recepali Maf-
ratoğlu, Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Kararları ve Dayandığı
Şer’î Deliller (Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi, 2012); Tuba Yüksel, Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yük-
sek Kurulu Kararlarının İslâm Aile Hukuku Açısından Analizi (Bursa: Bursa Uludağ
Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016).
16
DİYKB, Fetvalar I, 34; Kurulun tarihçesi ile ilgili bilgi için bk. Halil Altuntaş, Diya-
net İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu (Tarihçe, Oluşum, İşleyiş ve Faaliyet-
ler) (Ankara: DİB Yayınları, 2020), 69 vd; Cenksu Üçer, “Din İşleri Yüksek Kurulu
ve Mezhep Olgusuna Yaklaşımı”, e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 14/2 (2021), 663
vd.; Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 37-74.
17
Detaylı bilgi için bk. Fatih Yücel, “Türkiye’de Güncel Zekât Problemleri”, Tarihte
ve Günümüzde Zekât Uygulamaları: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, 03-04
Aralık 2016, haz. İsmail Kurt vd. (İstanbul: Ensar Neşriyat-İslâmî İlimler Araştırma
Vakfı, 2017), 643-684.
18
DİB, “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. https://kurul.diyanet.gov.tr/Hakkimizda
1132 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

reçte zaman zaman muamelat alanındaki sorulara cevap verilmemesi, ilgili

kanun maddesinin o konuyu başka kurumlara havale etmesinden ya da ka-
nunun Kurula o konuya dair bir görüş belirtme yetkisi vermediği şeklinde-
ki mülahazalardan kaynaklanmaktadır.19
“Dinî hukuki bir meselenin hükmünü ortaya koyma işlemi’’ demek olan
fetvanın fıkhî tutarlılık açısından bir yöntem ve üsluptan20 bağımsız ifa
edilmesi düşünülemez. Kurul sitesinde fetva yöntemini şöyle izah etmiş-
tir: “Kurul, kolaylaştırıcı bir usûl benimseme, birleştirici bir dil kullanma,
yaygın dinî anlayışı muhafaza etme, fıkıh mirasını önemseme ve onlardan
imkân dâhilinde istifade etme gibi ilke ve esasları benimser. Dinî konular-
daki bazı münferit veya şâz görüşleri gündeme getirmekten ve örfe dayalı
ya da bir olgunun tespiti sadedinde kayıt altına alınmış ifadeleri İslâm’ın
değişmez kuralları gibi takdim etmekten özenle kaçınır.”21
Kurulun, “örfe mebni ya da bir olgunun ortaya konması bağlamında ka-
yıt altına alınan ibareleri’’ değişime açık görmesi konumuz açısından son
derece yol göstericidir. Din İşleri Yüksek Kurulunun fetva siyasetini konu
alan çalışmasında Mustafa Bülent Dadaş, Kurulun Osmanlıdaki Meşihat
müessesesinden aldığı belirli bir fetva yönteminin olduğunu kabul etmekle
birlikte,22 şer’î delillere değindiğini fakat bunlardan hüküm çıkarımında
bulunurken belli bir yöntem izleyip izlemediğini açıkça beyan etmediğini
belirtir. Hatta o, bazı karar ve fetvalarından hareketle Din İşleri Yüksek
Kurulunun “kendine has bir usulünün’’ olmadığını ileri sürmüş, Kurul’un
sabit bir yönteminin olmamasını birkaç gerekçe ile izah etme gayretinde
olmuştur.23 Yine Kurulun “güncel meseleleri çözümde kolektif ictihada iş-
lerlik kazandırdığını, kimi zaman doktrinde yer alan ‘‘tahrîc’’ yöntemini
kimi zaman İslâm’ın temel esasları ve küllî kaidelerden hareketle ‘‘inşâî ic-
tihad’’ yöntemini kullandığını’’ ifade etmiştir.24 Dadaş’ın bu tespitleri genel
olarak Kurulun yöntemini açıklarken ortaya koyduğu ilkelerle uyumludur.
O, Kurul fetvalarının halk nezdinde itibarlı olmasını, pek çok fetva sitesin-
de -isim zikredilmeden de olsa- alınmasını ve farklı akademik çalışmalarda
tavsiye edilmesini, birden fazla ilim ehli tarafından gözden geçirilmesine,
ferdî değil de heyetten sadır olmasına bağlamaktadır.25 Bu kanaate katılma-
mak mümkün değildir. Çalışmasının sonunda Din İşleri Yüksek Kurulunun
19
Mesela Kurul belli tarihlerde görev tanımına girmediği gerekçesi ile nikâh, sigorta,
fâiz gibi muamelatla ilgili konulara cevaplar vermemiştir.
20
Kaşif Hamdi Okur, Fetvada Dil ve Üslup (Ankara: Anadolu Yayınları, 2020), 31 vd.
21
Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı (DİYKB), Fetvalar (Ankara: DİB Yayınları,
2015), 46.
22
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 47.
23
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 49, 50.
24
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 59, 60.
25
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 68.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1133

farklı itiraza mahal olan karar ve fetvalarına da değinen26 Dadaş, Kuru-

lun sıklıkla vurguladığı ümmetin geleneğini kimi fetvalarında -günümüz
şartlarını dikkate alarak- terk ederek bazı şaz görüşleri öne çıkarmasını
da bir tenakuz olarak değerlendirmiş ve bunu da muayyen bir usulü takip
etmemesine bağlamıştır.27 Doğrusu halkı dinî konuda bilgilendirme ve gü-
nümüz şartlarında çözüm bekleyen yeni konuları -kimi zaman mezhep içi
kimi zaman mezhepler üstü bakış açısıyla-28 çözüme kavuşturma gibi ağır
bir sorumluluğun altına kim girerse girsin, karar ve fetvalarını değerlendi-
ren kişinin sahip olduğu fıkhî bakış açısına göre bir eleştiri alabilecektir.
Zira Kurul başta olmak üzere kimsenin ictihadları hatadan korunmuş de-
ğildir. Bununla birlikte Kurulun eleştirilere konu olan bu kararları incelen-
diğinde toplumsal ihtiyaçları dikkate aldığı, zaruret, hâcet ve kendisinden
kaçınılması mümkün olmayan meseleleri (umûmu’l-belvâ) özel olarak
kararlarına yansıttığı, hakkında sarih nas ve icmâ bulunmayan konularda
kamu yararını öncelediği, buna mukabil hakkında delaleti kati bir nassın
ya da icmâın olduğu hususlarda bunlara muhalefet etmediği ifade edilme-
lidir. Kanaatimizce Kurul ictihada açık alanlarda toplumsal zorunlulukları,
kolaylaştırma prensibini, toplumun yerleşik uygulamasını göz önüne almış
ve sorunları çözme sadedinde mezheplerin farklı ictihadlarından, gerektiği
yerde de dört mezhebin dışında kalan diğer mezheplerin görüşlerinden ya
da mercûh bir görüşten faydalanabilmiştir. Bu da fıkhî olarak hem tutarlı
hem de günümüzde pek çok çalışmada teşvik edilen bir bakış açısını temsil
etmektedir.29
Ülfet Görgülü, Din İşleri Yüksek Kurulunun tıbbi konularda verdiği fet-
vaları değerlendirdiği çalışmasında Kurulun tıbbî konuları geniş bir bakış
açısıyla ve çok boyutlu olarak ele aldığını, konuyu derinliğine anlamaya
gayret ettiğini ve fetvada i‘tibâru’l-meâlât30 kavramı ile ifade edilen muh-
temel sonuçlarının hesaba katıldığını belirtmiştir. Bununla birlikte insan-
lığın farklı alanlarda karşılaştığı temel meselelerin soruyla yüzleşmeden
önce ele alınıp çözüme kavuşturulmasının gündemin gerisinde kalmama
adına önem arz ettiğini belirterek, mitokondri nakli, insan genom düzenle-
mesi, yapay zekâ, transhümanizm gibi konulara yoğunlaşmasının önemli

26
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 66-67
27
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 67.
28
Konuyla ilgili değerlendirmeler için bk. Üçer, “Din İşleri Yüksek Kurulu ve Mezhep
Olgusu’’, 661, 662.
29
Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 182; Hacı Mehmet Günay, “Günümüz Fıkıh Prob-
lemlerinin Çözümünde İlke ve Yöntemler”, Günümüz Fıkıh Problemleri, ed. Hacı
Mehmet Günay (Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2013), 19.
30
Kavramla ilgili detaylı bilgi için bk. Ahmet Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 178 vd.;
Mehmet Selim Aslan, “İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate Alın-
ması (İ’tibâru’l-Meâlât)”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 183-218.
1134 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

olacağını vurgulaması31 yapıcı bir eleştiri olarak dikkat çekmektedir.

2. Fetvanın Değişim Gerekçeleri
Karar ve fetvaları bir bütün olarak incelendiğinde Din İşleri Yüksek
Kurulunun ibâdât alanının, haramlar ve helallerin ve naslardaki sayısal
şer‘î hükümlerin (mukadderat) esastan değişime kapalı olduğunu ilkesel
olarak kabul ettiği anlaşılmaktadır.32 İbâdetin formunun değişmezliği, nas-
larda belirtilen miras payları, namazların rek’atları, zekâtla ilgili verilen
ölçüler, had suçlarının cezası gibi pek çok konuda verilen fetvalarda taab-
budîliğe,33 tevkîfiliğe34 değinilmesi, bu tür konuların Hz. Peygamber’den
nasıl görülmüşse öyle yapılması gerektiğine dair vurgular35 bunu teyit et-
mektedir. Bununla birlikte esasa yönelik olmayan, namaz vakitlerinin oluş-
madığı bölgelerde ibadet vakitlerinin takdiri, hisse senetlerinin zekâtının
hangi ölçüye göre verileceği, öşür hesaplanırken günümüz tarımının ortaya
çıkardığı ilave masrafların matrahtan düşülüp düşülmeyeceği gibi konular
-Kurul kararlarında da örneklerine yer vereceğimiz gibi- ancak ictihad ile
çözüme kavuşturulabilecek nitelik taşımaktadırlar. Kısaca kurul biraz önce
değindiğimiz gibi sarih nassın ve icmâın bulunduğu konularda gelenekteki
klasik çizgiyi korumuş; Mecellede’ki “ezmânın teğayyüri ile ahkâmın te-
ğayyürü inkâr olunamaz’’36 şeklindeki ilgili kaideyi de örf, âdet, bilgi gibi
değişkenlere dayalı olan ictihadların değişeceği şeklinde anlamıştır. Bura-
da çalışmamızın sınırları bakımından bu kadarıyla iktifa ederek fetvanın
değişim gerekçelerine geçmek istiyoruz.

31
Görgülü, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Tıbbi Konulardaki Fetvaları”, 195.
32
Değişen ve sabit kalan hususlar konusunda farklı yaklaşımlar için bk. Ahmet Ya-
man, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 182-184; Mehmet Erdoğan, İslâm Hukukunda Ahkâ-
mın Değişmesi (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları,
1994), 87 vd.; Saffet Köse, “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın
Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006),
13-50; Nihat Dalgın, “Değişim Stratejisi Açısından Hukuk ve İslâm Hukuku”, On-
dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2003), 73-109; Yaşar Yiğit,
“Zaman, Çevre ve Şartların Değişmesiyle Hükümlerin Değişmesi Meselesi”, Diya-
net İlmî Dergi 38/2 (2002), 83-106; Yüksel Salman, “Sosyal Değişme Ekseninde
İslâm Hukuku”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 32 (2018), 71-103; İsmet Kal-
kan, “Hükümlerde Değişimle İlgili Yapılan Bazı Yorum ve Değerlendirmelere Usûlî
Bir Yaklaşım”, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/27 (2021), 85-109.
33
Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı (DİYKB), Fetvalar (Ankara: DİB Yayınları,
2021), 128, 138.
34
DİYKB, Fetvalar (2021), 111, 134, 419.
35
DİYKB, Fetvalar (2021), 111, 117, 134, 398, 419.
36
Ali Himmet Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir-Kanun ve Mukavelelerin Tanzim ve Tef-
sirine Ait Kaide ve Asıllar, ed. Yasin Çevik vd. (Ankara: Türkiye Adalet Akademisi,
2018), 164; Mustafa Yıldırım, Mecelle’nin Küllî Kâideleri (İzmir: İzmir İlahiyat
Fakültesi Vakfı Yayınları, 2009), 112; Saffet Köse, İslâm Hukukuna Giriş (İstanbul:
Hikmetevi Yayınları, 2021), 304.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1135

İbn Kayyim (ö. 751/1350) fetvanın değişim gerekçelerini zaman,

mekân, durum, âdet ve niyetten oluşan beş temel gerekçeyle izah etmiştir.37
Onun fetva konusunda iki temel vurgusundan biri fetvanın naslara aykırı
olmaması iken38 diğeri de fetvanın vakıa ile örtüşmesidir.39 İbn Âbidîn (ö.
1252/1836) fıkhî meselelerin ictihad ve reye dayalı olanlarının çoğunluğu-
nun örfe mebni olduğunu zikrettikten sonra, hükümlerin çoğunun, yöre-
nin örfünün değişmesi, zaruretin ortaya çıkması ve dönemin insanlarının
bozulması gibi gerekçelerle zamanla değişim gösterdiklerini belirtmiştir.
Ona göre bu durumdaki hükümler değişmeyip eski hali üzere kalmış olsa,
o zaman insanlara meşakkat ve zarar dokunur, bu da kolaylığı, hükümde
hafifletmeyi, zararı defetmeyi ve fesadı ortadan kaldırmayı emreden dinin
temel kurallarına aykırılık teşkil ederdi.40 Karadâvî de fetvanın değişim ge-
rekçelerine hasrettiği çalışmasında önceki ulemanın tespit ettiği “mekân,
zaman, hal ve örf’’ şeklinde fetvanın dört temel değişim gerekçesinden
bahsetmiş, bunlara günümüzde “bilginin, insanların ihtiyaçlarının, kud-
ret ve imkânlarının değişmesi, umûmu’l-belvâ, ictimaî, iktisadî ve siyasî
koşulların değişmesi, insanların fikir ve görüşlerinde meydana gelen de-
ğişikliği’’ de eklediğini böylece on gerekçeye tamamladığını belirtmiştir.41
Karadâvî’nin saydığı bu ilave gerekçeler için eserinde yer verdiği örnekler
incelendiğinde başlıkların bir kısım tedâhüller içerdiği söylenebilir.42 Bu-
nunla birlikte eser fetvanın değişim gerekçeleri noktasında öncü niteliğin-
dedir.43 Takî Osmanî hükmün, örf-âdet, şiddetli zaruret, umûmu’l-belvâ ve

37
İbn Kayyım el-Cevziyye, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în an Rabbi’l-Âlemîn, thk. İsâmüddin
es-Sabâbatî (Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1414/1993), 3/5.
38
İbn Kayyım, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în, 2/236. İbn Kayyım bu bab başlığını şöyle verir:
“Allah’ın dininde naslara muhalif hüküm ve fetva vermenin haramlığı (yasaklığı),
nassın bulunduğu yerde ictihad ve taklidin sukutu (ortadan kalkması/söz konusu
olmaması) ve bu noktada ulemanın icmâ etmesi hakkındadır.’’
39
Özdemir, ‘‘Ahkâmın Değişmesi’’, 26.
40
İbn Âbidîn, “Neşru’l-arf’ fî binâi ba’dı’l-ahkâm ale’l-urf”, Mecmûâtü’r-resâil (İs-
tanbul: y.y., 1320), 2/125-128; Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 194.
41
Yusuf Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ fî asrinâ (b.y.: el-İttihâdü’l-âlemî li
ulemâi’l-müslimîn, ts.), 10-11; 39-40. O zaruret ve haceti de bunlar arasında say-
mıştır. 19-20.
42
Mesela aynı konuyu birçok başlığa örnek verebilmiştir. Avrupa ülkelerinde faizli
kredi ile ev alma örneğini burada zikredebiliriz.
43
Karadâvî bir diğer eserinde dini hükümlerin kulların maslahatını temin, adaleti sağ-
lamak, zulmü ve kötülüğü gidermek için koyulduğunu, fetvanın zaman, mekân, örf
ve durumların değişmesi ile değişeceğini, fakîhlerin fetva verirken, eser yazarken ve
kanun metni oluştururken bunları dikkate almak durumunda olduğunu; dinin külli
maksat ve genel hedeflerini gözeterek, özel cüzi durumlar için hükümler vermesi
gerektiğini vurgular. Karadâvî fetvanın değişimi konusuna özel bir başlık açmış; İbn
Kayyim’in yukarıda yer verdiğimiz gerekçelerini zikrederek, konuyu ilk dönemler-
den itibaren temellendirme gayretinde olmuştur. Yusuf Karadâvî, İslâm Hukukuna
Giriş, çev. Yunus Araz (İstanbul: Nida Yayıncılık, 2019), 243.
1136 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

sedd-i zerîa gerekçesi ile değişebileceğinden bahsetmiştir.44 Karadağî de

“ictihad ve fetva’’ ile ilgili mufassal eserinde fetvanın değişimini ele aldığı
bölümde, müftünün değişime kabil olan fetvalarla olmayanları iyi bilme-
si gerektiğini ifade etmiş; ictihada dayalı fetvaların zaman, mekân, ahvâl
ve âdetlere binaen değişebileceğini; Mecelle 39. maddede zikredilen kaide
ile bunun kastedildiğini dile getirmiştir.45 Soner Duman, Ebû Hanîfe’nin
ictihadlarındaki değişimi ele aldığı çalışmasında özetle; bilginin, ilmî se-
viyenin değişmesinin, meselenin tasavvurunda meydana gelen değişimin,
durumun, örfün, zaruret ve ihtiyacın değişimde etkili olduğunu ifade et-
miştir.46 İbrahim Özdemir, İbn Kayyım’ın konuyu yukarıda yer verildiği
şekilde sunmasının bir anlamı bulunduğunu, aslında değişenin hüküm de-
ğil, vakıanın değişmesi neticesinde fetvanın da vakıaya uyumlu hale gel-
mesi olduğunu vurgulamıştır.47 Kısaca ona göre “fetvanın değişim gerek-
çeleri olarak zikredilen zaman, mekân, durum, âdet ve niyet gibi tikel vaki
durumlar hükmün bağlandığı şer’î illetlere tekabül etmektedir.’’48 Konuya
dair teorik tartışmaları bir kenara bırakarak burada fetvanın vakıaya uyum-
lu hale gelmesinin kastedildiği, bunun da zaten naslarda emredildiği, dola-
yısıyla asıl hükümde bir değişikliğin söz konusu olmadığı anlaşılmaktadır.
Ahmet Yaman ise fetvanın değişim gerekçelerini zaman (fesâdü’z-zamân),
mekân, örf, durum/hal, bilgi ve ihtiyaçların değişimi ile umûmu’l-belvâ
gibi sebepler olarak zikretmiştir.49 Süleyman Kaya, Osmanlı fetvasında ön-
ceki döneme nispetle meydana gelen değişmeye odaklandığı çalışmasında,
fetvanın değişiminde etkili olan hususlara değinmiş,50 Hanefî fıkhındaki
bir hükmün zaruret, maslahat, ihtiyaç, örf, teâmül ve şartların değişmesi
gibi değişkenlere binaen farklılaştığını, Osmanlıda da yaşam koşulların-
daki dönüşümle uyumlu olarak hukuk alanında da değişim ve yeniliğin
44
Muhammed Takî Osmânî, Usulü’l-İftâ ve âdâbuh (Karaçi: Mektebetü Meâri-
fi’l-Kur’ân, 2011), 240.
45
Karadâğî, eserinde İbn Kayyim, Karafî ve İbn Âbidîn’in yukarıda değindiğimiz gö-
rüşlerine atıfta bulunmuştur. Ali Muhyiddîn Karadâğî, İctihad ve Fetva, çev. Musta-
fa Bülent Dadaş (İstanbul: Nida Yayıncılık, 2019), 486-488
46
Soner Duman, “Ebû Hanîfe’nin İctihadlarındaki Değişim (Kaynaklar-Sebepler-A-
naliz)”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 441-465.
47
Özdemir’in makalesini bütünüyle bu konuya hasrettiği söylenebilir. Özdemir, “Ah-
kâmın Değişmesi’’, 26.
48
Ahkâmın değişmesi konusunu farklı bir bakış açısıyla ele alan İbrahim Özdemir,
değişenin hükümler değil, hükmün dayandığı zaman, mekân, durum, âdet ve niyet
gibi hükmün bağlandığı tikel meseleler, yani hükmün bağlandığı şeri illetlerdir. Öz-
demir, “Ahkâmın Değişmesi”, 40.
49
Ahmet Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 182-203. Benzer değerlendirmeler için bk.
Salman, “Sosyal Değişme Ekseninde İslâm Hukuku’’, 87 vd.
50
Süleyman Kaya, “Akifzâde’nin Mecelletü’l-Mehâkim İsimli Eseri Çerçevesin-
de Osmanlı Fetvasında Değişim”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
40/1 (2011) 105, 106.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1137

ortaya çıktığını belirtmiştir.51 Mustafa Bülent Dadaş, Şeyh Bedreddin’in

Teshîl’inde bir görüşü tercih etmesinin gerekçeleri arasında, diğer görüşe
göre o görüşün mezhep içindeki tutarlılığı daha iyi sağlaması, naslara ve
maslahata daha muvafık olması ve Ebû Hanîfe’ye ait olması gibi sebeple-
ri zikretmiştir. Dadaş, Bedreddin’in fetvaları tercih ederken öne çıkardığı
temel gerekçeleri, örf, fesâdü’z-zamân, umûmu’l-belvâ-zaruret-hâcet ve
sedd-i zerîa olarak dört ana başlıkta ele almıştır.52
Müfta bih görüşün terkedilip zayıf görüşle amel edilmesi, diğer
mezheplerin görüşlerinin tercihi gibi hususlar Din İşleri Yüksek Kurulu
özelinde farklı çalışmalarda kısmen değerlendirildiği için53 burada
yukarıda yer verdiğimiz tasnifler üzerinden incelememizi sürdürmek
istiyoruz. Kurul, 1917 Hukuku Aile Kararnamesi örneğinde olduğu gibi
görüş belirtirken toplumsal sorun ve ihtiyaçları da dikkate almış; karar
ve fetvalarının vakıaya uygun olmasına özen göstermiştir. Bu çerçevede
farklı ictihadlardan istifade ettiği gibi kendisi de inşai ictihad faaliyetinde
bulunmuştur.54 Yusuf Ziya Yörükan, fetva kurumunun iki temel işlevinden
bahsederken birinin, dinin külli ahkâmını tikel hadiselere uygulamak;
diğerinin ise yeni çıkan meseleleri bir usul ekseninde örf, maslahat,
kolaylık ve ruhsatın gerektirdiği şekilde çözmek olduğunu ifade eder.
Ona göre fetva sorumluluğunu üstlenenler ve mütefekkirler, dinî ahkâmı
zamanın gereksinimlerine (hacet) ve hayat koşullarına göre uygulamakla
mükelleftirler. Onun bu noktadaki en temel vurgusu örfe dayanan
hükümlerle tabirlerin, örfün değişmesiyle değişeceğidir.55
Şimdi süreç içerisinde Din İşleri Yüksek Kurulunun yukarıda yer
verdiğimiz çerçevede değişime konu olduğunu değerlendirdiğimiz karar
ve fetvalarını ele almak istiyoruz. Kurul, kararlarının bir kısmında gerekçe
zikretmiş bir kısmında ise bu gerekçeyi tespit etmek benzer fetvaların
işaretiyle ya da bu alandaki diğer fetvaları birlikte değerlendirmek suretiyle
ortaya konmaya çalışılmıştır. Kurul özellikle fetva yöntemini açıklarken
kullandığı ifadelerde fetvanın değişimini gerektiren durumlara da zımnen

51
Kaya, “Osmanlı Fetvasında Değişim”, 107, 108.
52
Mustafa Bülent Dadaş, Şeyh Bedreddin Bir Osmanlı Fakihi (Ankara: TDV Yayınla-
rı, 2018), 239-257
53
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 51 vd. Ahmet Yaman bu
iki maddeyi fesâdü’z-zamân içerisinde mütalaa etmiştir. Yaman, Fetva Usûlü ve
Âdâbı, 190, 191.
54
Dadaş, “Din İşleri Yüksek Kurulunun Fetva Siyaseti”, 60.
55
Yusuf Ziya Yörükan, “Bir Fetva Münasebetiyle Fetva Müessesesi, Ebusuûd Efendi
ve Sarı Saltuk”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2-3 (1952), 140;
Kurul kararlarının şer‘î deliller açısından detaylı incelenmesi için bk. Mafratoğlu,
Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Kararları ve Dayandığı Şer’î
Deliller, 12.
1138 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

işaret etmiştir. 56 Daha önceki kurullardan neşet eden bazı kararların sonraki
kurullar tarafından tashih edildiği de söz konusu olmuştur. Bu kararlar bu
çalışmanın kapsamına dâhil değildir.57 Bazı çalışmaların, Kurul kararlarında
söz konusu olan bu değişimi kısmen dönemin sosyal ve siyasî koşulları ile
izah etmeye çalışması fıkhî açıdan eksik bir tanımlamadır.58 Ekonomik,
sosyal ve siyasî şartların, değişimi tabi biçimde zorunlu kılması izahtan
varestedir. Kurulun karar ve fetvalarının süreç içerisinde değişimine yol
açan temel nedenleri şöyle sıralayabiliriz.
2.1 Fesâdü’z-zamân
Fetvanın değişim gerekçelerinden ilki, zamanın değişmesi yani insanların
ve anlayışların zaman içinde olumsuz yönde değişmesidir. Fesâdü’z-
zamân59 çoğunlukla "genel ahlâkın bozulması, takva duygusunun, adalet
bilincinin ve haklara saygının zayıflaması şeklinde tezahür etmektedir."60
Bazı araştırmacılar zamanın değişmesini olumlu ve olumsuz tüm müessir
niteliksel değişim anlamında ele almışlar, bilginin değişimini de bu başlık
içinde mütalaa etmişlerdir.61 İbn Âbidîn de verilen fetvanın fesâdü’z-zamân
gerekçesi ile değişeceğini belirtmiştir.62 Bunun ihmal edilmesi hem hakların
zayi olmasına hem de farklı fakîhlerin de vurguladığı gibi çağını doğru

56
DİYKB, Fetvalar (2021), 35.
57
Buna örnek olarak; “kadının şahitliğinin erkeğin şahitliğine denk olduğuna’’, “ko-
cadan alınmış olan spermlerin, onun ölümünden sonra iddet süresi içerisinde kadı-
nın rahmine yerleştirilmesinin cevazı doğrultusunda oyçokluğuyla alınan karar’’ ve
“domuz derisinin tabaklanmakla temiz olacağına dair karar’’ burada zikredilebilir.
Birinci karara rağmen Kurul hali hazırdaki fetvasında ayetin beyanına uygun olarak
bir “iki erkek ya da bir erkek iki kadın’’ şahidin gerekliliği zikretmektedir. (DİYKB,
Fetvalar (2021), 412) İkinci ve üçüncü kararı Kurul kendi sitesinden tashih etmiştir.
Bk. DİB, “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. https://kurul.diyanet.gov.tr/Ka-
rar-Mutalaa-Cevap/38334/dondurulmus-sperm-veya-embriyonun-kocanin-olumun-
den-sonra-kullanilmasi
58
Bu bakış açısı tezin yapıldığı bilim dalı zaviyesinden makul kabul edilebilirse de
fetva usûlü açısından eksik kalacaktır. Elbette ki Türkiye Cumhuriyeti yasalarına göre
faaliyet gösteren bir kurumun kanunun kendisine verdiği yetki çerçevesinde hareket
etmesi gerekir. Yazarın bu tespiti Kurul’un İslâm’ın temel konularına dair görüşleri-
nin yer yer dönemin siyasî anlayışına göre şekillendiğini ima etmektedir. Bu ise son
derece tehlikeli bir bakış açısıdır. Oysaki yeri geldiğinde izah edileceği gibi fetvanın
değişim gerekçeleri çerçevesinde konuyu ele almak daha doğrudur. Konuyla ilgili de-
ğerlendirmeler için bk. Kiraz, Sosyal ve Siyasi Değişimlerin Kurumlara Etkisi, 100.
59
Konuyla ilgili detaylı bilgi için bk. Yunus Keleş, Fesadü’z-Zamanın (Dinî Hassa-
siyetin Azalmasının) Ahkâmın Değişmesine Etkisi (Kayseri: Erciyes Üniversitesi,
Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013), 12 vd.
60
Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 187.
61
Özdemir, “Ahkâmın Değişmesi’’, 22.
62
İbn Âbidîn, “Şerhu’l-manzûmeti’l-müsemmât bi ukûdi resmi’l-müftî”, Mecmûa-
tü’r-resâil (İstanbul: y.y., 1320), 1/44-47.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1139

okuyamayan müftü için de bilgisizlik nitelemesine neden olabilecektir.63

Yaman, fesâdü’z-zamân gerekçesi ile değişebilecek fetvaları sekiz grupta ele
almış; zekâtın resmî kurum aracılığı ile denetime tabi tutulmasını, nikâhın
tescilinin şart koşulmasını, mehrin resmî senede bağlanmasını, belirli
özellikteki yakın akrabaya vasiyette bulunmanın gerekli görülebilmesini,
güvenliği sağlanan kadının yanlarında mahremleri olmadan sefere
çıkabileceklerini ve hacca gidebileceklerini, Kur’ân öğretme, imamlık
gibi hizmetleri yapma karşılığında ücret alınabileceğine dair fetvaları
fesâdü’z-zamân altında mütalaa etmiştir.64 Onun mezheplerdeki mercûh
görüşlerden istifade etme, başka mezheplerden istifade etme gibi konulara
da burada değindiği ifade edilmelidir.65 Din İşleri Yüksek Kurulu karar
ve fetvalarının gerek kendi içinde değişmesinin gerekse doktrinde öne
çıkan görüş/görüşlere uygun düşmeyen bir fetvanın benimsenmesinin
temel gerekçelerinden biri fesâdü’z-zamândır. Bununla birlikte bu gerekçe
fetvalarda açıkça olmasa da ilkesel olarak zikredilmiştir. Bu da konuyu
fesâdü’z-zamân sınıflandırması altında ele almamızı kolaylaştırmıştır.
Elbette ki bu örnekler mesela ulu’l-emrin mübah alanı sınırlandırması ya
da mercuh görüşün tercihi gibi farklı başlıklar altında da ele alınabilecek
niteliktedir. Bununla birlikte ilgili açıklamalar neticesinde konunun burada
ele alınması daha uygun olacağı değerlendirilmiştir.
Fetvanın fesâdü’z-zamân gerekçesi ile değiştiğinin güzel bir örneği
olarak günümüzde nikâhın tescilinin şart koşulmasını zikredebiliriz. Din
İşleri Yüksek Kurulu 18.06.2015 tarih ve 2015/12 nolu mütalaasında nikâh
akdindeki aleniliğin öncelikle şahitler veya nikâhın duyurulması suretiyle
sağlandığını, bütün bunların küçük toplumlarda bir nevi nikâhı kayıt
altına alma fonksiyonunu da icra ettiğini, buna mukabil günümüz toplum
yapısı açısından olaya bakıldığında nikâh akdinin mevcudiyetinin ispatı ve
tarafların hukukunun korunması noktasında bunların yeterli olmayacağını,
bütün bu hususların ancak nikâhın resmiyete dönüştürülmesi ile yani
tescili ile mümkün olacağını belirtmiştir. Kısaca Din İşleri Yüksek Kurulu
günümüzdeki toplumsal koşulları dikkate alarak, mehir, nafaka, mesken,
miras gibi temel konularda tarafların mağduriyetlerini önlemek amacıyla
nikâhın tescilini gerekli görmüştür. Fetvadaki bu değişimin gerekçesinin
fesâdü’z-zamân olması, hayatın her alanında yaşanan hak ihlallerinin
toplumun temel taşı olan ailede günümüzde daha çok hissedilmesidir. Bu
63
“Yaşadığı çağın insanlarını/toplumunu bilmeyen kişi cahildir”, Yaman, Fetva Usûlü
ve Âdâbı, 188.
64
Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 188,189.
65
Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 190, 191. Bu konular daha önce farklı yazarlarca ele
alındığı için bu noktalara ayrıca temas edilmeyecektir. Din İşleri Yüksek Kurulunun
hacda verdiği fetvalar, ameliyatı uzun süren doktorlara namazların cemi noktasında
verdiği fetvalar bu kabilden zikredilebilir.
1140 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

karar nikâh akdi ile tarafların üstlendiği sorumlulukların, gerektiğinde

devletin yetkili kurumlarının eliyle cebren yerine getirilmesini temin
bakımından da son derece isabetlidir. Kurul, Fetvalar isimli eserinin son
baskısında gizli nikâh konusunu ele alırken ilgili rivayeti nikâhta alenilik
ve tescilin gerekliliğine bir işaret saymıştır.66 Bununla birlikte aynı eserin
farklı bir fetvasında tescilin gerekli görülmediği şeklinde bir anlam
çıkarmak pekâlâ mümkündür; bu metinde tescilin hakların korunması
açısından önemli olacağı vurgusu yapılmıştır.67 Karadâvî de konuyu bu
bağlamda ele almıştır.68
Toplumuzda yaygın bir problem olarak karşımıza çıkan ve fesâdü’z-
zamân yani toplumsal anlayışın bozulduğunu gösteren konulardan biri
de nişan sırasında kıyılan dinî nikâhın, nişanın bozulması ve erkeğin
de kadına zarar verme amacıyla boşamaya yanaşmaması halinde nasıl
sonlandırılacağı ile ilgilidir. Kurul hem resmen tescili ön plana çıkartarak
kadın ve erkeğin haklarını koruma gayretinde olmuş, hem de resmî hüviyet
kazanmayan fakat erkek tarafından da istismar edilen dini nikâhı hakemler
vasıtasıyla sonlandırarak kadının yeni bir evlilik yapmasının önünde engel
olarak duran bu hususu çözüme kavuşturmuştur. Kurul bu fetvasında İmam
Malik’in ictihadına ve Hukuk-ı Âile Kararnamesinin de ilgili ictihadı
kanunlaştırdığına vurgu yapmıştır.69
Toplumuzda kadınların ve çocukların en çok mağdur olduğu hususlardan
biri de erkeğin bir mecliste ya da aynı temizlik süresi içerisinde üç talakını
bir anda kullanmasıdır. Günümüzde ciddi sorunlara yol açan bu konunun
erkeklerdeki dinî hassasiyetlerin azalması, bu konularda bir bilinç eksikliği
yaşanması ve bilgisizlikten kaynaklandığı söylenebilir. Dört mezhebe göre
bu talak geçerlidir. Bununla birlikte kurul bu konuda dört mezhebin görüşü
ile değil de azınlık ulemanın görüşüne göre fetva vererek aileyi ve çocukları
koruma hedefinde olmuştur.70 Kurulun mükrehin talakı konusunda Osmanlı
Hukuk-ı Aile Kararnamesi’ne atıfta bulunduktan sonra bunun geçerli
olmadığını belirtmesi71 ve Hanefî mezhebinin kanaatinin aksi yönde fetva
vermesi de bu konuya örnek olarak verilebilir.
Toplumsal hassasiyetlerin azaldığı konulardan biri de borcun zamanında

66
DİYKB, Fetvalar (2021), 419.
67
DİYKB, Fetvalar (2021), 416, 417, 440.
68
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 60.
69
DİYKB, Fetvalar (2021), 412, 413, 441.
70
DİYKB, Fetvalar (2021), 434. Talak konusunda ülkemizde verilmiş farklı fetvalar
için bk. Abdurrahman Candan, “Şeyh Ahmet el-Haznevî’nin Hayatı ve Fetvalarında
Takip Ettiği Metot’’, Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2017),
30 vd.
71
DİYKB, Fetvalar (2021), 439.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1141

ödenmesi ile ilgilidir. Gerek ticari hayatta gerekse ticarete konu olmayan
borç ilişkilerinde özellikle enflasyonist sistemlerde -borcun zamanında
ödenmemesinden kaynaklı-borç verenin mağdur olduğu bir tablo karşımıza
çıkmakta, mağduriyetlerin yaşanması neticesinde de dinin teşvik ettiği
karz-ı hasen gibi uygulamalar giderek daha az uygulanır hale gelmektedir.
Kurul, borcun geri ödenmesinde yaşanan gecikmeden dolayı paranın alım
gücünde düşüş olması ve bundan da alacaklının zarar etmesi durumunda,
borçlu kimsenin enflasyonist ortamdaki değer kaybı kadar miktarı tazmin
etmekle yükümlü olacağını belirtmiştir.72 Yardımlaşma sandığından
borç olarak paranın geri ödenmesinde de mercuh görüş tercih edilerek
“enflasyondan mütevellit değer kaybı kadar bir artışın eklenmesinin
doğru olacağı” değerlendirilmiştir.73 Borç ilişkilerinde bu tür bir fetvanın
verilmesinin, fesâdü’z-zamân yani dinî konulardaki hassasiyetlerin
zayıfladığı günümüz toplumunda birey ve kurumlarda oluşabilecek/oluşan
zararları giderme amacına yönelik olduğu açıktır.
2.2. Durumun Değişmesi (Zaruret, Hacet, Umûmu’l-belvâ)
Fetvanın değişim gerekçelerinden biri de fetvaya konu olan meselenin
durumundaki (zarf) değişmedir. “İnsanın hayatta karşılaşabileceği her
türlü müessir hal ve durum bu kapsamda değerlendirilmiştir. İkamet
sefer, hastalık-sağlık, savaş-barış, bolluk-darlık, korku-emniyet, güçlü-
zayıf, yaşlılık-gençlik, küçüklük-büyüklük bunun ilk akla gelen somut
örnekleridir.”74 Başarılı müftü bu durumları dikkate alan, bunları
birbirinden ayıran, bütün durumlar için aynı fetvayı vermeyen kimsedir.75
Yukarıdaki hususların hepsi dikkate alındığında durumun değişmesinin
son derece geniş kapsamlı olduğu; bazı eserlerde müstakil bir başlık
altında ele alınan zaruret, hacet/ihtiyaç ve umûmu’l-belvâyı da içine aldığı
söylenebilir. Nitekim bazı çalışmalarda bu kavramlar durumun değişmesi
altında incelenmiştir.76 Yine müstakil bir başlık olarak ele alınan "insanların
ihtiyaçlarının değişmesi" de bu kapsamda ele alınabilir. Geçmişte ihtiyaç
olarak değerlendirilmeyen pek çok husus günümüzde artık temel ihtiyaç
halini almıştır. Bilgisayar, internet, akıllı telefon, sıcak bölgelerde klima
vb. soğutucular, aydınlatma giderleri, yangına ve hırsızlığa karşı önlemler
bu kapsamda değerlendirilmiştir.77 Karadâvî Avrupa ve Amerika’daki

72
DİYKB, Fetvalar (2021), 492, 493.
73
DİYKB, Fetvalar (2021), 493.
74
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 61; Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 195; Özde-
mir, “Ahkâmın Değişmesi’’, 23.
75
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 61.
76
Özdemir, “Ahkâmın Değişmesi’’, 23.
77
Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 199. Karadâvî körfez ülkeleri özelinde pervane ve
klimanın zaruret halini aldığından bu nedenle de zekâtta temel ihtiyaçlar kapsamına
1142 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

Müslüman azınlıkların durumlarının iyi gözlemlenmesi halinde onlar için

oturulacak eve malik olmanın bir ihtiyaç halini aldığını, kişinin kendi
evinde oturmasının sağladığı imkânları kiralık evin veremeyeceğini
ifade eder. İnsan, özellikle çok çocuklu bir aileye sahipse ev sahibinin
tahakkümüne girmeyeceği, çıkarma tehdidine maruz kalmayacağı bir eve
ihtiyaç duyar. Yine toplumsal seviyesini yükseltecek -ki ev sahibi olmak bu
anlamda hizmet alımında, insanların nazarında, toplumsal itibar açısından
kiralık evde oturmaktan vergiden muafiyet ve ilave destek almak gibi
daha iyi haklar sağlamaktadır-bir ev arar. Bundan dolayı Avrupa Fetva
Meclisi Avrupa’daki Müslüman azınlıkların faizli kredi ile oturmak için
ev almasına “Hâcet umumi olsun hususi olsun zaruret menzilesine takdir
olunur.”78 kaidesinden ve doktrinde var olan farklı ictihadlardan hareket
ederek cevaz vermiştir.79 Din İşleri Yüksek Kurulu ise tarım, hayvancılık,
iş, ev araba vb. ihtiyaçlarda kullanmak üzere faizli kredi almayı zaruret hali
dışında caiz görmemiştir. Karadâvî umûmu’l-belvâya erkekler arasında
başı açık dolaşmanın, yolda yemenin, sakalsızlığın yaygınlaşmasını
örnek vermiş, bütün bu durumların eskiden olduğu gibi şahitliğe engel
olacağı kabul edilirse mahkemelerde şahit bulunamayacağını, bunlardan
kaçınmanın mümkün olmadığını vurgulamıştır.80 Din İşleri Yüksek
Kurulu başı açık dolaşmanın,81 kısa kollu gömlek giymenin82 şahitlikle
irtibatının dönemin örfüne ve mürüvvet anlayışına göre verilmiş hükümler
olduğunu, sakalı kesenlerin de -sünnete aykırı düşmekle birlikte-günaha
girmediğini ifade etmiştir.83 Kesin olarak haram olmayan bir hususta
kendisinden kaçınılması mümkün olmayan bir durumun oluşması
halinde umûmu’l-belvâ gerekçesiyle bunun hükmünün hafifletileceğine
değinmiş,84 toplumsal, iktisadî ve siyasî şartların değişmesine bağlı olarak
gireceğini belirtmiştir. Karadâvî Batı ülkelerindeki özellikle seksen yaşını aşmış,
çocuk ve torunlarının kendilerini terk ettiği yaşlı insanların dost ve arkadaşsız ya-
şadıklarını, yalnızlıklarını ve korkularını gidermek için köpek ediklerini belirterek
konuyu bu başlık altında ele almış ve köpeğin onlar için bir ihtiyaç halini aldığından
bahsetmiştir. Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 83, 84.
78
Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir, 163; Yıldırım, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, 98;
Köse, İslâm Hukukuna Giriş, 302, 303.
79
Karadâvî birkaç başlık altında değerlendirdiği bu konuyu “fikrin ve düşüncenin de-
ğişimi” başlığı altında ele almış, ‘Avrupa’da yaşayan Müslüman azınlıkların faizli
banka yoluyla oturmak için ev almalarına haram dediğini, bu noktada büyük âlim
Mustafa Zerka’ya muhalefet ettiğini ancak zamanla konuya farklı açılardan bakarak
bu noktadaki fikrinin değiştiğini ve bazı şartlar ve ilkeler ekseninde cevaz verdiğini
ifade etmiştir. Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 87, 105.
80
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 93, 94.
81
DİYKB, Fetvalar (2021), 130.
82
DİYKB, Fetvalar (2021), 130.
83
DİYKB, Fetvalar (2021), 528.
84
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 95.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1143

Müslümanların bayramını kutlayan gayri müslimlerin bayramının nezaketen

kutlanabileceğini, hac menâsikinde kolaylaştırmanın zaruret halini
aldığını, akşamdan önce Arafat’tan ayrılmaya, Müzdelife’de gecelememek
gibi konularda kolaylaştırmaya gittiklerini belirtmiştir.85 Kurul da teselli
vermek ve insanî amaçlarla bir Müslümanın gayri müslimlerin cenazesine
katılabileceğini fakat rahmet dileyemeyeceğini belirtmiştir.86 Benzer şekilde
İslâm toplumu olmayan ülkelerde azınlık olarak yaşayan Müslümanlara
dinlerini daha rahat yaşayabilmeleri için kolaylaştırma ve hafifletme hükmü
verileceğini ifade etmiştir.87 Din İşleri Yüksek Kurulu fetvanın değişim
gerekçelerinden biri olan durumun değişmesi bağlamında zaruret, hacet ve
umûmu’l-belvâyı dikkate almış ve birçok fetvasında bu ilkeleri işletmiştir.
Kurulun hac ibâdeti konusundaki fetvalarının tamamında bu esnekliği
görmek mümkündür.88 Kurulun tedavi çerçevesinde verdiği fetvaların
tamamı bu grup içinde değerlendirilebilir. Domuz kalp kapağının insan
kalbine takılması halinde, “kapağın değişmesinin zorunlu, helal alternatifin
olmaması ya da diğer seçeneklerin randımanlı olmaması” gibi durumlarda
bunun caiz olacağı belirtilmiştir. Benzer şekilde, kullanılması ve yenilmesi
haram bir madde ya da bunlardan mamul ilaçların kullanımı da zaruret
çerçevesinde tecviz edilmiştir.89 Organ bağışının belli şartlarda zarurete
binaen tecviz edildiği, yine zaruret hükümleri kapsamında ölüm sebebi ve
faillerin tespiti için otopsiye de izin verildiği anlaşılmaktadır.90 Kurulun,
fetvanın değişim gerekçelerini ifade eden bir fetvasında da özellikle
kanser hastaları gözetilmiş; kanser tedavisi sürecinde yumurtaları hasar
görebilecek hastaların bu gibi tıbbi zorunluluk durumunda ileride çocuk
sahibi olabilmeleri için yumurtalarının dondurulmasına izin verilmiştir.91
Bir mezara birden fazla kişinin defnedilmesi, çok katlı mezar
uygulaması, defnedilmiş cenazenin başka bir yere nakli, kabirler üzerinden
yol geçirilmesi, önceden mezarlık olan bir yere sonradan cami ya da
başka bir bina yapılması gibi zarurete mebni bir durum olması halinde92
fetvanın değişeceği ilkesel olarak vurgulanmıştır. Yine, teberru akdi olması
hasebiyle karşılığında ücret alınmasının caiz olmadığı yönünde güçlü bir

85
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 100-102. Ayrıca bk. Keleş, Fesadü’z-Zama-
nın Ahkâmın Değişmesine Etkisi, 175 vd.
86
DİYKB, Fetvalar (2021), 215.
87
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 63, 64.
88
Bk. DİYKB, Fetvalar (2021), 297-333.
89
DİYKB, Fetvalar (2021), 517.
90
DİYKB, Fetvalar (2021), 515-517.
91
DİB, “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. https://kurul.diyanet.gov.tr/Ka-
rar-Mutalaa-Cevap/38334/dondurulmus-sperm-veya-embriyonun-kocanin-olumun-
den-sonra-kullanilmasi
92
DİYKB, Fetvalar (2021), 212.
1144 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

görüş bulunmasına rağmen, “ücret karşılığı kefâlet akdi yapılmasına dair

görüşün zarurete ve ihtiyaca binaen maslahat sebebiyle” tercih edildiği
anlaşılmaktadır.93 Kurulun günümüz öğrencilerini yakından ilgilendiren
2017-20216 numaralı fetvası, kişiye özel durumu dikkate alması açısından
örnek gösterilebilecek niteliktedir. Fetvada, Ramazan orucunun, hayatı
ciddi anlamda etkileyecek ve belirleyecek bir sınava denk gelmesi halinde
o sınava girecek bir Müslümanın, içinde bulunduğu durumu takdir edip,
zihin ve beden sağlığını hesaba katarak, kendi iç muhasebesini ve vicdan
sorgulamasını da yaptıktan sonra o gün için oruca niyet etmemeye karar
verebileceği, bu şekilde tutamadığı oruçları daha sonra kaza edeceği ifade
edilmiştir.
Kurul, Fetvalar kitabında işlem görmüş kuru çaya karşılık işlenmemiş
ham haldeki çayın, salça karşılığında domatesin, zeytinyağı mukabilinde
de zeytinin satımını, insanlar arasında yaygınlaşmasına bağlı olarak
umûmu’l-belvâ gerekçesiyle tecviz etmiş, bu noktada Mecelle’nin 17, 18,
36 ve 37. maddelerine94 atıfta bulunarak çözüm odaklı bir bakış açısı ortaya
koymuştur.95 Benzer şekilde “seferde olmak, imtihan saatiyle çakışmak,
doktorun ameliyatta iken namazı vaktinde kılamaması gibi zaruret
ve ihtiyaç hallerinde” namazların birleştirilerek kılınabileceği hükmü
benimsenmiştir.96 Dede yetimine, ölen babalarının sağ olduğu varsayılarak
mirastan alacakları mal kadar vasiyetin vacip olduğu, vasiyet edilmemiş ise
vasiyet edilmiş gibi değerlendirileceğini ileri süren âlimlerin görüşü öne
çıkartılarak en azından dede yetimlerinin miras dağıtılırken gözetilmesi
tavsiye edilmiştir.97
2.3. Mekânın Değişmesi
Fetvanın değişim gerekçelerinden biri de mekânın değişmesidir.98
Bu konuyu bazı araştırmacılar “durumun değişmesi” içinde mütalaa

93
DİYKB, Fetvalar (2021), 501, 502.
94
Mecellenin ilgili maddeleri şöyledir: “Meşakkat teysiri celbeder”, “Bir iş zîk olduk-
ta müttesi‘ olur”, “Âdet muhakkemdir”, “Nâsın isti‘mali bir huccettir ki anınla amel
vâcip olur.” Detay için bk. Ahmet Cevdet Paşa vd. Mecelle, haz. Ali Himmet Berki
(İstanbul: Hikmet Yayınları, 1982), 20, 22; Köse, İslâm Hukukuna Giriş, 303, 304;
Yıldırım, Mecelle’nin Küllî Kâideleri, 105-108.
95
DİYKB, Fetvalar (2021), 486, 487.
96
DİYKB, Fetvalar (2021), 118, 119.
97
DİYKB, Fetvalar (2021), 466, 467. Karadâvî bu konuyu fesadü’z-zaman başlığında
ele almıştır. Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 59.
98
Mekânın değişmesine İmam Şafiî’nin kadim ve cedid görüşleri örnek verilebilir.
Detay için bk. Abdurrahman Candan, İmam Şafiî’nin Kavl-i Kadim ve Kavl-i Ce-
did’i, ed. Fedakar Kızmaz (İstanbul: Çıra Akademi Yayınları, 2018), 65 vd.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1145

etmişlerdir. Bu konuya, 196299, 2006100 ve 2007101 yıllarında “namaz

vakitlerinin oluşmadığı yerlerde namaz vakitlerinin tespiti” konusunda
alınan kararlar ile bu durumdaki yerlerde namaz ve orucun vaktinin, ibadet
vakitlerinin oluştuğu en yakın bölgeye göre takdir edilmesine yönelik
fetvalar örnek verilebilir.102 Kurul karar ve fetvalarında mekân kavramı
öne çıkartılarak, yurt dışında yaşayan Müslümanların Ramazan ayı ve
bayram vaktinin tespitinde bulundukları ülkenin kararına uymalarının
münasip olacağı,103 haccın ilgili ülkenin kararları çerçevesinde eda
edileceği, kurban bayramı günlerinin farklı olması halinde haccın
geçerli olacağı,104 vekâletle yurtdışında kurban kesilebileceği105 ve yurt
dışında yaşayan vatandaşlarımızın fitrelerini bulundukları ülkeye göre
verecekleri106 gibi hususlar vurgulanmıştır. Karadâvî namaz vakitlerinin
oluşmadığı yerlerde takdir yönteminin önerilmesini, mekânın değişmesi
kapsamında zikretmiştir.107 Bu konuya ayrıca, Avrupa Fetva Meclisinin,
yurt dışında azınlık olarak yaşayan Müslümanlara oturmak için ev alırken
bankadan faizli kredi kullanmaya cevaz vermesini de örnek verebiliriz.
DİYK tespit edebildiğimiz kadarıyla faizli kredi kullanımını sadece
zaruret halinde caiz görmüş; bu noktada yurt içi ile yurt dışına dair bir
ayrıma gitmemiştir. Karadâvî yine Müslümanların azınlıkta olduğu
ülkelerde yaşayan Müslümanların bu durumunun fetvada hafifletme sebebi
olacağını zikreder. O, Müslüman toplumda yaşayan Müslümanları doğal
ortamında her türlü ihtiyacı karşılananlara; yukarıdaki gibi yabancı bir

99
1962-555 nolu kararda, kutuplardaki insanların Müslüman oldukları takdirde na-
mazlarını oraya en yakın beldenin vakitlerine göre tayin ve takdir edip, her 24 saatte
beş vakit namazın kılınması ve orucun da buna göre tutulması lazım geleceği ifade
edilmiştir.
100
15/06/2006 tarih ve 2006-105 numaralı uzunca kararda da 66-90 derece enlemleri
arasında yaşayanlar için alınan takdir yöntemi öne çıkarılmış, “yatsı vaktinin çok
geç bir vakitte oluşup, çalışanların ciddi problemler yaşamaları halinde akşam ve
yatsının namazlarının akşamın vaktinde cem’ etmek suretiyle kılınabileceği” ifade
edilmiştir.
101
Kurul 2007 yılında aldığı kararı, uygulama açısından oluşturduğu sıkıntıları dikkate
alarak 2009 tarihinde tadil etmiş, bazı maddeleri oy çokluğu bazıları da oy birliği
ile fakat yine takdir yöntemini esas alarak meseleyi sonuca bağlamıştır. DİB, “Din
İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Ce-
vap/4093/45-enlemin-otesinde-namaz-vakitleri Kurul fetvasında da en yakın bölge-
nin esas alınması ve takdir yöntemi önerilmiştir.
102
DİYKB, Fetvalar (2021), 288.
103
DİYKB, Fetvalar (2021), 288.
104
DİYKB, Fetvalar (2021), 302.
105
DİYKB, Fetvalar (2021), 348.
106
Yurt dışında yaşayanların fitrelerini yaşadıkları bölgeyi esas alarak vermeleri gerek-
tiği, buna mukabil o dönemde memleketlerinde olanların da yurtiçine göre verebile-
cekleri ifade edilmiştir. DİYKB, Fetvalar (2021), 253.
107
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 45.
1146 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

toplumda azınlık olarak yaşayanları ise birçok açıdan sıkıntı ve eksiklik

içinde yaşayanlara benzetmiş, özellikle küfrü gerektiren hususları tam
manası ile bilemeyeceklerinden dolayı bu noktada onları Müslümanlar
arasında yaşayanlar gibi kabul etmemiştir.108 Bu konuya, Din İşleri
Yüksek Kurulunun 14.01.1993 tarih ve 4 nolu “Bosna Hersek’te Kürtaj
Meselesi” kararı verilebilir. Kurul, normal şartlarda kürtaja, annenin hayati
tehlikesi gibi kesin bir gerekçe yok ise cevaz vermezken,109 burada normal
durumdaki kürtajdan farklı olarak İslâm’ın izzetini ve İslâm toplumunun
varlığını dikkate alarak oy çokluğu ile istisnai olarak rahmin tahliyesine
cevaz vermiştir.
2.4. Bilginin Değişmesi
Bilginin değişmesi fetvanın değişiminin de en temel gerekçelerindendir.
Karadâvî, bu konuyu ikiye ayırmıştır: Birincide fakîhin haddi zatında
var olmakla birlikte henüz haberdar olmadığı bir meseleye vakıf olması;
diğerinde ise yeni araştırmalara dayalı olarak bilimsel bir bilginin ortaya
çıkması söz konusudur. Değişen bilgilerden dolayı her iki durumda da
fetva değişir.110 Mesela Karadâvî kendisi Müslüman olan ama kocası
eski dini üzere kalan bir kadına kocasından ayrılması yönünde fetva
verdiğini, ancak kendisine bu noktada farklı âlimlerin ictihadına dair
bilgi ulaşınca, kadının kocası ile evli kalabileceği görüşünün mümkün
olabileceğinden hareketle eski görüşünden vazgeçtiğini ifade etmiştir.111
Yine müminin kâfir akrabasına mirasçı olabileceğine dair İbn Teymiye
ve İbn Kayyim gibi fukahanın fetvasını öğrendiğinde, bunda hayır ve
maslahat olduğunu belirterek bunu tercih etmiştir.112 Kurul din farkının
Müslümanın lehine mirasa engel teşkil etmeyeceğini, bu çerçevede
Müslüman kişinin gayri müslim anne-babasına mirasçı olabileceğini,113
yine eşlerden birinin Müslüman olması halinde evliliğin sürdürebileceğini
değerlendirmiştir.114 Karadâvî, akciğer kanserine sebep olduğu kesinleşen
sigaraya bir müftünün artık haram diyebilmesi gerektiğini,115 ictimâ anında
kavuşumdan önce dünyadan hilalin görülmesinin imkânsız oluşunun

108
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 45, 46.
109
DİYKB, Fetvalar (2021), 518.
110
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 76-78.
111
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 77.
112
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 78.
113
DİYKB, Fetvalar (2021), 471.
114
19.12.2002 tarih ve 227 sayılı Kurul kararı. Detaylı değerlendirme için bk. Mustafa
Bülent Dadaş, “Fıkıh Meclisleri ve Ürettikleri Fıkhî Görüşlerin Fetva Usûlü Bağla-
mında Değerlendirilmesi”, Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-VI, ed. Yunus
Keleş (Ankara: DİB Yayınları, 2018), 413 vd.
115
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 78.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1147

da ilmî açıdan kesin bir bilgi haline geldiğini ifade etmiştir.116 Yaman
“fetvanın en kolay ve tartışmasız değişme sebebi, dayanağı olan teknik
ve bilimsel bilginin yanlışlığının ortaya çıkması olarak” takdim eder. Bu
durumda fetvanın da yeni bilgi istikametinde değişmesi kaçınılmazdır.117
O bu konuya “sigaranın mübah veya tenzihen mekruh olduğu kanaatini,
ceninin 120 günden önce alınabileceği görüşünü”, yukarıda zikrettiğimiz
ictimâ anıyla ilgili bilgiyi örnek olarak verdikten sonra “kola ve kalçaya
vurulan iğnenin mideye ulaşmayacağı bilgisi kesinleşince onların orucu
bozacağına dair fetva değişecek midir” şeklinde bir soru sormuştur.118
Din İşleri Yüksek Kurulunun aldığı kararların ve verdiği fetvaların süreç
içerisinde bilginin değişimine paralel olarak değiştiği gözlenmektedir.
Yukarıda zikredilen konuların tamamı hatta daha da fazlasıyla ilgili bunları
söylemek mümkündür. Nitekim Din İşleri Yüksek Kurulu 1961-150 sayılı
kararında “sigaranın kerahet ve mubah olduğuna dair fıkıh âlimlerinin
çeşitli ictihadları” bulunduğunu zikrettikten sonra “sıhhate zarar verdiği
için içilmemesinin evla olduğuna” hükmetmiş; buna mukabil 2019-32254
nolu fetvasında ise içilmesinin caiz olmadığını açıkça vurgulamıştır.
Kurulun bu noktadaki gerekçesi “son yıllarda yapılan birçok araştırmanın
sigaranın insan sağlığı üzerinde pek çok zararlı etkisinin bulunduğunu
bilimsel açıdan ortaya koymasıdır.” Kurul bu fetvasında, günümüzde pek
çok âlim ve fetva heyetince sigaranın haramlığı için öne sürülen “kişinin
kendisini tehlikeye atmama ve öldürmeme, başkalarına zarar vermeme,
zararı giderme, sağlığı koruma yönündeki temel ilkeler” gibi gerekçeleri
zikretmiştir. Kurulun, tüm bu gerekçeleri saydıktan sonra “bir Müslümanın
pek çok zararı bünyesinde barındıran sigarayı içmesi caiz değildir”
demesi, bu noktadaki önceki fetvasını değişen tıbbî bilgiye paralel olarak
güncellediğini göstermesi bakımından önemlidir.
2012-64 nolu Kurul mütalaasında hilalin görülebilmesi için konunun
uzmanlarınca ortaya konmuş iki temel şartın gerçekleşmesi zorunlu
kabul edilmiştir. Yine Kurulun, düşük neticesinde gelen kanın lohusalık
mı istihâze mi olarak kabul edileceği konusunda önceki fetvadan farklı
olarak, “organları belli olsun ya da olmasın düşenin cenin olduğu tıbben
bilindiğine göre, düşükten sonra görülen kanın da lohusalık (nifas) kabul
edilmesi” gerektiğine dair fetvası buna örnek verilebilir.119 Din İşleri Yüksek
Kurulu kararlarının alınma sürecinde çalıştaylar, güncel dinî meseleleri
istişare toplantıları gibi etkinlikler vesilesiyle konunun uzmanlarına
danışılarak bilgilerin sürekli güncellendiği konusu herkesin malumudur.
Bu çerçevede kulak/göz damlası, dilaltı hapı, astım hastalarının kullandığı
116
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 81; Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 197.
117
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 75; Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 196.
118
Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 196, 197.
119
DİYKB, Fetvalar (2021), 106, 292.
1148 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

spreyler, insilün, iğne vurulmak gibi konularda mütehassıs tabiplerden

bilgi alınmış ve süreç içerisinde bilginin değişmesine bağlı olarak
fetvalarda da değişmenin var olduğu gözlenmiştir. Mesela ilk dönemlerde
göz ve kulaktan giren şeylerin batna ulaştığı düşünülerek bunun orucu
bozduğu; buna mukabil bugün ilgili kurul kararında da belirtildiği üzere
-uzmanların beyanına göre- göz ve kulak damlalarının, dilaltı haplarının
orucu bozmadığı değerlendirilmiştir.120 İğnelerle ilgili ilk dönemde alınan
kararlarla sonrakiler arasındaki fark da bu bilgilerin değişmesinden
kaynaklanmaktadır.121
Klasik fıkıhtaki, ceninin dört aydan önce alınabileceğine dair fetvanın
aksine “sperm ve yumurta hücrelerinin birleştiği ve döllenmenin başladığı
andan itibaren hayatın başladığı ve dokunulmazlığına vurgu yapılmış”,
annenin hayati tehlikesi gibi kesin tıbbi bir zaruret olmadığı sürece hem
kürtaj hem de anomalili gebeliklerin sonlandırılmasına izin verilmemiştir.122
2020-559815 nolu fetvasında ise Kurul, “çoğul gebeliklerde ceninlerden
yaşama perspektifi bulunmayana müdahale edilmediği takdirde diğerlerinin
de kesin olarak öleceği durumlarda hasta olan cenine müdahale ile sağlıklı
olanların hayatının korunabileceğini” kabul etmiştir.123
Kurulun 2020-559815 nolu üreme organları ve rahim naklinin
caiz olup olmadığına dair fetvadaki temel vurgusu bunların “genetik
birtakım özellikleri taşıyıp taşımamaları” olmuştur. Bu karardaki sonuç
“nakil sonrasında, genetik şifreyi taşımaya devam etmeyeceği yönünde
kesin bir bilgi bulunmaması nedeniyle rahim bağışlanması ve nakli caiz
görülmemektedir.” şeklinde olmuştur. Kurul bu fetvasında bilimsel veriler
çerçevesinde hareket etmiştir. Bu tür bir fetvanın netleşmesi ancak tıbbi
bilgi birikimi ile bilinebilecek ve değişebilecek bir husustur. Karadâvî’nin
“yalancı gebeliğin teknolojik aletlerle ispatını mümkün görmesi” gibi124
Kurul da dış gebelik ve bu esnada görülen kanın hükmünün uzmanların
vereceği bilgiye göre netleşebileceğini, bilimsel bilginin bu kanamanın
damar yırtılmasından kaynaklandığını ortaya koyması nedeniyle dış

120
DİB, “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mu-
talaa-Cevap/3560/orucu-bozan-ve-bozmayan-muayene-ve-tedavi-yontemleri
121
Mesela 7.9.1961/253 sayılı kararda “iğnenin içeriğine bakılmaksızın dimağa ulaş-
ması, karaciğer, böbreklerde emilip mesane yoluyla tahliye olması halinde orucu
bozacağı, deri altında kalıp karnın içine ve dimağa ulaşmaması halinde ise bozma-
yacağı hükmü’’ verilmiştir. Kurul hali hazırda kulak damlasının, keyif verici, gıda ve
serum içerikli olmayan iğnelerin de orucu bozmadığı kanaatindedir. DİYKB, Fetva-
lar (2021), 272, 275.
122
DİB, “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Kürtaj fetvasında da aynı vurgular
vardır. DİYKB, Fetvalar (2021), 518. Ayrıca bk. Görgülü, “Anomalili Gebeliklerin
Sonlandırılması”, 109 vd.
123
DİYKB, Fetvalar (2021), 519.
124
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 80.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1149

gebelik esnasında görülen kanamayı özür (istihâze) saymıştır.125 Bununla

birlikte bu gebeliğin sonlandırması neticesinde oluşan kanamaya bağlı
olarak lohusalık hükümlerinin başladığı kabul edilmiştir.126 Kurulun, tıbbi
konuları ilgilendiren pek çok fetvasında, konunun uzman hekimlerin
bilgisine havale edilmesi de bu konudaki güncellenen bilgiye göre fetvanın
da değişeceğini göstermesi bakımından önemlidir.127
2.5. Örfün ve Niyetlerin Değişmesi
Fetvanın değişim gerekçelerinden biri de o konudaki örfün
değişmesidir.128 Bu nedenle müftü, toplumun cari olan örfünü dikkate almak
durumundadır;129 zira fetvalar her toplumun örfüne göre verilir.130 Pek çok
konu yöreden yöreye farklılık arz edebildiği için fakîh, sorun sahibinin
yaşadığı toplumu, bölge ve yöreyi dikkate almalıdır. Ali Himmet Berki (ö.
1976), “örf ve âdete müstenit ilmî ve kazaî ictihadların, âdetin değişmesiyle
değişeceğini söylemeye lüzum olmayacağını” ifade eder.131 Ebü’l-Hasen
el-Kerhî (ö. 340/952) de davalarda muteber olanın, sözlerdeki maksatlar
olduğunu vurgulamıştır.132 Öyleyse fetvanın değişim gerekçelerinden
biri de fiil ve sözlerin bina edildiği niyetlerin değişmesidir.133 Özellikle
talâka dair sarf edilen sözler ve yemin konularındaki sorunlar bu yolla
çözülebilir.134 İbn Âbidîn’in de müftünün yaşadığı zamanı ve insanları
ihmal ederek Zâhirürrivâye’de nakledilen görüşler üzerinde donup
kalmasıyla insanların haklarının zayi olmasına neden olacağına dair
vurgusu son derece önemlidir. Onun ayrıca, fukâhanın, örf ve âdeti bilmeyi
ictihadın şartlarından biri kabul ettiğine ve örfe dayalı hükümlerin de o
örfün değişmesiyle birlikte değişeceğine dair ifadesi dikkate değerdir.135
125
DİYKB, Fetvalar (2021), 106.
126
DİYKB, Fetvalar (2021), 106
127
DİYKB, Fetvalar (2021), 67, 103, 105, 106, 107, 270, 273, 330, 332.
128
İbn Kayyim, İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în, 3/43; Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 67;
Karadâğî, İctihad ve Fetva, 487; Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 193.
129
İbn Âbidîn, “Şerhu ukûdi resmi’l-müfti’’, 1/44.
130
Ali Pekcan, “İslâm Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair İlk Risâle
(Kerhi’nin (ö. 340/952) “el-Usul” Adlı Risalesinin Çevirisi ve Değerlendirilmesi),
İslâmî Araştırmalar 16/2 (2003), 300.
131
Berki, Hukuk Mantığı ve Tefsir, 9, 98.
132
Bk. Pekcan, “İslâm Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair İlk Risâ-
le”, 199.
133
Özdemir, “Ahkâmın Değişmesi”, 22.
134
Karadâğî, İctihad ve Fetva, 487.
135
İbn Abidîn, “Neşru’l-arf”, 2/135; Karadâğî, İctihad ve Fetva, 488. İbn Âbidîn’in
örfle ilgili değerlendirmeleri için ayrıca bk. Ahmet Özdemir, “Hanefî Mezhebi Fa-
kihlerinden İbn Âbidîn’in “Şerhu Ukûdi Resmi’l-Müfti” Adlı Risalesinin İftâ Usulü
Bakımından Değerlendirilmesi”, IV. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu
-Hanefîlik-Mâturîdîlik-, ed. Cengiz Çuhadar vd. (Kastamonu: Kastamonu Üniversi-
tesi Yayınları, 2017), 2/14.
1150 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

“Sokakta yemenin mürüvveti (mürûet) zedeleyeceği, bundan dolayı da

bu kişinin şahitliğinin kabul edilmeyeceğine dair eskiden verilmiş fetvalar,
insanların zamanla yarıştığı günümüzde artık değişmiştir. Böyle bir fetvanın
geçerli sayılması halinde bu durumdaki kişilerin haklarının ellerinden
alınmış olacağı, sokakta yemenin artık modern hayatın zorunluluklarından
biri olduğu aşikârdır.”136 “İnternet üzerinden satış, bankacılık sisteminde
çek kullanma, garanti şartlı satışlar, elektronik transfer yoluyla ulaştırılan
bir şeyin kabzedilmesi gibi konular artık günümüzde örf haline gelmiştir.”137
Günümüzde gümüşün değerinin düşmesi nedeniyle nisapta artık altın
dikkate alınmaktadır. Karadâvî, bu tür yeni meselelerde fakihin geniş ufuklu
olması ve artık günümüzde kendi dönemindekinden farklı hale gelen fıkhî
metinlerle kendisini sınırlandırmaması gerektiği kanaatindedir.138 DİYK da
günümüzde ticaret erbabı arasında cari olup örf haline gelmiş uygulamaları
dikkate almakta ve fetvalarını buna göre güncellemektedir.139 Bu noktada
Kurulun zekât nisabında gümüşün değil de altının dikkate alınmasına
yönelik kararı burada öncelikli olarak zikredilebilir.140 Yine çek, senet, EFT,
internetten alışveriş, leasing konusundaki fetvalar burada hatırlanmalıdır.
Kurulun “Dişi Hayvanların Kurban Olarak Kesilmesi” başlıklı kararında
“içinde bulunulan şartlar, örf ve alışkanlıklar, etin çokluğu, lezzeti ve
kalitesi bağlamında yaklaşıldığı, dolayısıyla konunun ictihadî bir mesele
olduğu” belirtilerek meselenin örfe göre değiştiği açıkça belirtilmiştir.141
Benzer ifadeler aynı konuya dair fetvada da tekrarlanmış “bu husustaki
kanaatlerin, dinin değişmez esasındanmış gibi kabul edilmemesi gerektiği,
bunların toplum menfaati göz önünde bulundurularak ortaya konulduğu,
günümüzde de aynı esastan hareketle dişi sığırların kurban edilmesinin
üretime zarar vermesi hâlinde, erkek sığırların tercih edilmesinin uygun
olacağı” vurgulanmıştır.142 Bazı fetvaların bilirkişilerin bilgisine havale

136
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 72; Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 194. Kara-
dâvî bu konuyu umûmu’l-belvâ kapsamında da değerlendirmiştir. Karadâvî, Muci-
bâtu teğayyüri’l-fetvâ, 93.
137
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 71-73; Yaman, Fetva Usûlü ve Âdâbı, 195.
138
Karadâvî, Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ, 71.
139
Bk. DİYKB, Fetvalar (2021), 479 vd.
140
Müşavere Heyeti 1950’li yıllarda aldığı kararlarda fakirin yararına olacağını değer-
lendirerek zekât nisabını gümüşe göre belirlemiş, buna mukabil 2002 yılında al-
dığı kararla nisabı 80, 18 gr altın olarak değiştirmiştir. Bu konuda farklı düşünen,
9.9.2004/162 nolu kararların muhalefet şerhinde nisabın “üç dört kişilik bir ailenin
bir yıllık asgari geçim standardı olması gerektiğini savunanlar da olmuştur.” Bk.
Fatih Yücel, Türkiye’de Güncel Zekât Problemleri, 646, 647. Fetvalar da buna göre
verilmektedir. Bk. DİYKB, Fetvalar (2021), 229, 232, 233, 234.
141
DİB, “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. https://kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mu-
talaa-Cevap/38231/disi-hayvanlarin-kurban-olarak-kesilmesi
142
DİYKB, Fetvalar (2021), 360.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1151

edilmesi de bu konudaki güncellenen örfe göre fetvanın da değişeceğini

göstermesi bakımından önemlidir.143
Kurul, İslâm’ın önemli farizalarından biri olan tesettür kararında
“İslâm dini tesettürü emretmekle birlikte, örtünmenin şekli konusunda
ayrıntıya girmemiş, bunu örfe bırakmıştır.” demek suretiyle örfü dikkate
almıştır.144 Çoraplı ya da çorapsız namaz kılınıp kılınmaması145 ya da
imamın çorapla ya da çorapsız namaz kıldırmasının hükmünün de yerleşik
örfe göre değişeceği vurgulanmıştır.146 Özellikle yemin gibi konularda
örfe göre değişen anlamlardan dolayı, bu farklılıkların dikkate alınacağına
vurgu yapılmıştır.147 DİYK’in bu noktada dikkat çekici fetvalarından biri
de “akdin gereklerinden olmayıp satış akdine uygun düşmeyen, örf haline
gelmemiş olan ve taraflardan birine yarar sağlayan bir şeyin akit esnasında
şart koşulması” kaidesinin tatbikine yöneliktir. Bu çerçevede Kurul,
“satıcının, içinde bir müddet ücretsiz oturması şartıyla evini satmasına”
onay verirken, bunun Malikî ve Hanbelîlerce sahih kabul edildiğini;
ayrıca “Bu hükmün günümüzde hayli yaygın olması hasebiyle artık örf
haline geldiği yorumuyla Hanefîlerin yaklaşımına da aykırı olmadığının
söylenebileceğini”148 ileri sürmüştür. Bu da akit serbestisi ilkesi ile uyumlu
bir yaklaşımdır.
Kurul, kaporanın caizliği ve kaporalı satış konusundaki fetvasını
naslara muhalif olmayan örf ve uygulamaların caiz olması, kaporalı
satışın da esnaf arasında örf haline gelmesi esası üzerine bina etmiştir.149
Örfe göre değişen fetvalardan biri de düğünde takılan hediyelerle ilgilidir:
Kurul “Hediyelerin kimin adına getirildiği bilinmemesi hâlinde bulunulan
yerin örf ve âdetine göre hareket edilir. Damadın veya ana babasının geline
taktıkları takılar örfen mehirden sayılıyorsa mehirdir; asla geri alınamaz.”
diyerek bu noktada nihai kararın örf ve âdete göre değişeceğini ifade
etmiştir.150 Kiralanan malın üçüncü bir şahsa kiralanması konusunda kurul
cari örfü dikkate alarak şu hükmü vermiştir: “Günümüzde ise malın sadece
kiracı tarafından kullanılması şeklinde bir örf oluşmuştur. Kiralanan malın
143
DİYKB, Fetvalar (2021), 479, 482.
144
DİYKB, Fetvalar (2021), 131.
145
“Hz. Peygamber (s.a.s.)’in çorapsız olarak namaz kıldırdığı kaynaklarımızda sabittir
(Ebû Dâvûd, Salât, 91). Bu sebeple çorapsız olarak namaz kılmakta bir beis yoktur.
Ancak mescitlere çorapsız girmek sağlık, temizlik vb. nedenlerden ötürü örfte hoş
karşılanmıyorsa, bundan kaçınmak uygun olur.” DİYKB, Fetvalar (2021), 132.
146
“İmamın çorapsız namaz kıldırmasında da örfe vurgu yapılarak, hoş karşılanma-
yan yerlerde bundan kaçınmanın uygun olacağı ifade edilmiştir.” DİYKB, Fetvalar
(2021), 176.
147
DİYKB, Fetvalar I, 392, 393; DİYKB, Fetvalar (2021), 376.
148
DİYKB, Fetvalar (2021), 485.
149
DİYKB, Fetvalar (2021), 497.
150
DİYKB, Fetvalar (2021), 448.
1152 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

başkasına devri için mal sahibinden izin alınması gerekir.”151 Din İşleri
Yüksek Kurulu yöreden yöreye, kimi zaman da kişinin niyetine bağlı
olarak anlam değişikliğine uğrayabilen “şart olsun” sözünün yemin yerine
geçip geçmeyeceğini, örf ve kişinin niyetinin belirleyeceğini,152 yemin,
adak, vakıf ve benzeri sözlü tasarruflarda toplumun örfü dikkate alınarak
sorunların çözümü yoluna gidilmesi gerektiği vurgulanmıştır.153
SONUÇ
Din İşleri Yüksek Kurulu, Diyanet İşleri Başkanlığının en yüksek karar
ve danışma organıdır. Mevzuat çerçevesinde gerek aldığı kararlar gerekse
verdiği fetvalarla ifta faaliyetini sürdürmekte; bunu yaparken de kolektif
ictihad anlayışı ile hareket etmektedir. Bu açıdan bakıldığında Kurul
fetvaları, bireysel fetvalardan daha güçlü ve mutemettir. Kurulun karar
ve fetvaları incelendiğinde, ibâdetler, haramlar/helaller ve mukadderât
konusunun dinin sabitelerini simgelediği; buna mukabil fetvanın
değişim gerekçeleri olarak klasik eserlerde yer verilen fesadü’z-zaman,
mekân, durum (zarûret, hâcet, umûmu’l-belvâ), bilgi, örf ve niyetlerin
değişmesiyle fetvalarını güncellediği, onları vakıaya uyumlu hale getirdiği
anlaşılmaktadır. Özellikle tıp ve sağlık, güncel gıda sorunları, aile hayatı,
ticarî ve sosyal hayat gibi konularda kurulun modern gelişmeleri yakından
takip ettiği, konunun uzmanları ile sürekli temasta olduğu, bu yönüyle
de halkımızın sorunlarını en sağlıklı biçimde çözme gayretinde olduğu
gözlenmektedir. Bu da fetvaların değişimini gerekli kılan temel unsurlardan
biridir. Özellikle hacdaki sorunları asgariye indirme çabaları, uluslararası
hicrî takvim birliği çalışmaları ve gıda katkı maddelerine yönelik verilen
fetvalar her türlü takdirin ötesindedir. Bütün bunları yaparken Kurul tarihsel
süreçte oluşan geleneksel fıkıh birikimini dikkate almakta, mezheplerin
birikiminden istifade etmekte, gerektiğinde de mezhep üstü bir bakış açısı
ortaya koyabilmektedir.
KAYNAKÇA
Ahmet Cevdet Paşa vd. Mecelle. haz. Ali Himmet Berki. İstanbul: Hikmet Yayın-
ları, 1982.
Altuntaş, Halil. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu (Tarihçe, Olu-
şum, İşleyiş ve Faaliyetler). Ankara: DİB Yayınları, 2020.
Apaydın, Yunus. “İctihad’’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/444. An-
kara: TDV Yayınları, 2000.
Aslan, Mehmet Selim. “İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate
Alınması (İ’tibâru’l-Meâlât)’’. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 27 (2016), 183-218.
Berki, Ali Himmet. Hukuk Mantığı ve Tefsir-Kanun ve Mukavelelerin Tanzim ve

151
DİYKB, Fetvalar (2021), 490.
152
DİYKB, Fetvalar (2021), 376, 434.
153
DİYKB, Fetvalar (2021), 376.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1153

Tefsirine Ait Kaide ve Asıllar. ed. Yasin Çevik vd. Ankara: Türkiye Adalet Akademisi,
2018.
Candan, Abdurrahman. “Şeyh Ahmet el-Haznevî’nin Hayatı ve Fetvalarında Takip
Ettiği Metot”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7 (2017), 19-37.
Candan, Abdurrahman. İmam Şafiî’nin Kavl-i Kadim ve Kavl-i Cedid’i. ed. Fedakar
Kızmaz. İstanbul: Çıra Akademi Yayınları, 2018.
Dadaş, Mustafa Bülent. “Bir Fetva Belirleme Yöntemi Olarak Heyet İçtihadı ve
İslâm Dünyasında Bu Amaçla Kurulan Fıkıh Meclisleri”. Bilimname: Düşünce Platfor-
mu 28/1 (2015), 311-342.
Dadaş, Mustafa Bülent. “Fıkıh Meclisleri ve Ürettikleri Fıkhî Görüşlerin Fetva
Usûlü Bağlamında Değerlendirilmesi”. Güncel Dini Meseleler İstişare Toplantısı-VI.
ed. Yunus Keleş. 401-418. Ankara: DİB Yayınları, 2018.
Dadaş, Mustafa Bülent. “Kuruluşundan Günümüze Din İşleri Yüksek Kurulu’nun
Fetva Siyaseti”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015), 37-74.
Dadaş, Mustafa Bülent. Şeyh Bedreddin Bir Osmanlı Fakihi. Ankara: TDV Yayın-
ları, 2018.
Dağcı, Şamil. “Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarına Fetva Konseptinde Bir Yakla-
şım”. Diyanet İlmî Dergi 38/4 (2002), 5-20.
Dalgın, Nihat. “Değişim Stratejisi Açısından Hukuk ve İslâm Hukuku”. Ondokuz
Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (2003), 73-109.
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 18 Ağustos 2022. https://ku-
rul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/Karar/38279/alinan-borc-para-vadesi-geldiginde-oden-
medigi-zaman-altina-cevrilerek-vadesi-uzatilabilir-mi
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 25 Nisan 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/38684/bir-kadinin--ileride-cocuk-sahibi-olma-arzusuyla-yu-
murtalarini-dondurmasi-caiz-midir-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXRn2t8ij%2beDt-
MkJdRGirgyeb8%3d
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://
kurul.diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/38279/alinan-borc-para-vadesi-geldiginde-odenmedi-
gi-zaman-altina-cevrilerek-vadesi-uzatilabilir-mi-?enc=QisAbR4bAkZg1HImMxXR-
n2t8ij%2beDtMkJdRGirgyeb8%3d
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/Diyanet-Yayinlar (Erişim 28 Haziran 2022)
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022.https://
kurul.diyanet.gov.tr/DosyaGoster.aspx?enc=fjOIsAhG5Tj6s%2bQ3gonHz3h2a-
E3tIgzWWrqRpXAJ7k94MFEoBOHfKvxpa546xSKOrbUp9Ci0p%2fXpytyz-
b%2f967QCdVm0S2Q%2bpmSvZPYDJzs4v4LnSMUx6sCgdaA0e8VL0AHy4Q2x-
KI9Fr6DKsy2RArBGTZTgCUJDpJh%2bFc5STSnEpRunBXIkhpBxx1fzb4YWjP-
V8eQUpAmlDHwXiZI99crQ%3d%3d
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/FetvaYontem
1154 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/3560/orucu-bozan-ve-bozmayan-muayene-ve-te-
davi-yontemleri
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/38231/disi-hayvanlarin-kurban-olarak-kesilmesi
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/38268/domuz-derisinin-dibagatla-temizlenmesi-
nin-dini-hukmu
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://
kurul.diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/38334/dondurulmus-sperm-veya-embriyo-
nun-kocanin-olumunden-sonra-kullanilmasi
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/Karar-Mutalaa-Cevap/4093/45-enlemin-otesinde-namaz-vakitleri
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 28 Haziran 2022. https://kurul.
diyanet.gov.tr/KurulKarar/
DİB. “Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı”. Erişim 6 Haziran 2022.https://kurul.
diyanet.gov.tr/Cevap-Ara/942/satici-icinde-belirli-bir-muddet-ucretsiz-oturmasi-sar-
tiyla-evini-satabilir-mi
DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar I. Ankara: DİB Yayınları,
2014.
DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 3.
Basım, 2015.
DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 4.
Basım, 2018.
DİYKB, Din İşleri Yüksek Kurulu Başkanlığı. Fetvalar. Ankara: DİB Yayınları, 9.
Basım, 2021.
Dönmez, İbrahim Kâfi. “İctihadın Bağlayıcılığı Meselesi ve Fıkıh Mezheplerine
Bağlanmanın Anlamı”. Fıkıh Usulü İncelemeleri. ed. Tuncay Başoğlu. İstanbul: İSAM
Yayınları, 2014.
Duman, Soner. “Ebû Hanîfe’nin İctihadlarındaki Değişim (Kaynaklar-Sebepler-A-
naliz)”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 19 (2012), 441-465.
Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: Marmara Üni-
versitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
Görgülü, Ülfet. “Anomalili Gebeliklerin Sonlandırılmasıyla İlgili Cevaz Fetvaları-
na Eleştirel Bir Bakış”. Diyanet İlmî Dergi 53/4 (2017), 105-122.
Görgülü, Ülfet. “Din İşleri Yüksek Kuruluna Gelen Sorular Bağlamında Mahre-
miyet Algıları”. Din Gelenek ve Ahlak Bağlamında Mahremiyet Algıları Sempozyumu
(27-29 Mart 2015). ed. Yavuz Ünal vd. 2/113-127. Samsun: Ordu Üniversitesi İlahiyat
Fakültesi, 2016.
Görgülü, Ülfet. “Din İşleri Yüksek Kurulunun Tıbbi Konulardaki Fetvalarına İliş-
kin Metodolojik Bir Değerlendirme”. Fıkıh ve Biyoetik: İslâm Hukuku Bakımından Tıb-
bi Konularda Karar Verme Süreci-2. ed. M. İhsan Karaman vd. 181-195. İstanbul: İsar
Yayınları, 2021.
 FETVANIN DEĞİŞİM GEREKÇELERİNE GÜNCEL BİR BAKIŞ -DİN İŞLERİ YÜKSEK KURULU KARAR VE FETVALARI ÖRNEKLİĞİ- 1155

Günay, Hacı Mehmet. “Günümüz Fıkıh Problemlerinin Çözümünde İlke ve Yön-

temler”. Günümüz Fıkıh Problemleri. ed. Hacı Mehmet Günay. 3-27. Eskişehir: Ana-
dolu Üniversitesi Yayınları, 2013.
İbn Âbidîn. “Neşru’l-arf’ fî binâi ba’dı’l-ahkâm ale’l-urf’’. Mecmûâtü’r-resâil.
2/125-128. İstanbul: y.y., 1320.
İbn Âbidîn. “Şerhu’l-manzûmeti’l-müsemmât bi ukûdi resmi’l-müftî’’. Mecmûa-
tü’r-resâil. 1/44-47. İstanbul: y.y., 1320.
İbn Kayyım el-Cevziyye. İ‘lâmu’l-Muvakkı‘în an Rabbi’l-Âlemîn. thk. İsâmüddin
es-Sabâbatî. 4 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1414/1993.
Kalkan, İsmet. “Hükümlerde Değişimle İlgili Yapılan Bazı Yorum ve Değerlen-
dirmelere Usûlî Bir Yaklaşım”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/27
(2021), 85-109.
Karadâğî, Ali Muhyiddîn. İctihad ve Fetva. çev. Mustafa Bülent Dadaş. İstanbul:
Nida Yayıncılık, 2019.
Karadâvî, Yusuf. İslâm Hukukuna Giriş. çev. Yunus Araz. İstanbul: Nida Yayıncı-
lık, 2019.
Karadâvî, Yusuf. Mucibâtu teğayyüri’l-fetvâ fî asrinâ. b.y.: el-İttihâdü’l-âlemî li
ulemâi’l-müslimîn, ts.
Kaya, Süleyman. “Akifzâde’nin Mecelletü’l-Mehâkim İsimli Eseri Çerçevesin-
de Osmanlı Fetvasında Değişim”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
40/1 (2011), 93-108.
Keleş, Yunus. Fesadü’z-Zamanın (Dinî Hassasiyetin Azalmasının) Ahkâmın Değiş-
mesine Etkisi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi,
2013.
Kiraz, Gülseren. Sosyal ve Siyasi Değişimlerin Kurumlara Etkisi: Din İşleri Yüksek
Kurulu Kararları Örneği. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü,
Yüksek Lisans Tezi, 2019.
Köse, Saffet. “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi
Tartışmalarına Bir Bakış”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006), 13-50.
Köse, Saffet. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
Mafratoğlu, Recepali. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Kararları
ve Dayandığı Şer’î Deliller. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
Okur, Kaşif Hamdi. Fetvada Dil ve Üslup. Ankara: Anadolu Yayınları, 2020.
Osmânî, Muhammed Takî. Usulü’l-iftâ ve âdâbuh. Karaçi: Mektebetü Meâri-
fi’l-Kur’ân, 2011.
Özdemir, Ahmet. “Hanefî Mezhebi Fakihlerinden İbn Âbidîn’in “Şerhu Ukûdi Res-
mi’l-Müfti” Adlı Risalesinin İftâ Usulü Bakımından Değerlendirilmesi’’. IV. Uluslara-
rası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu -Hanefîlik-Mâturîdîlik-. ed. Cengiz Çuhadar vd.
2/6-16. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Yayınları, 2017.
Özdemir, İbrahim. “Ahkâmın Değişmesine Farklı Bir Yaklaşım”. Marmara Üniver-
sitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 47 (Aralık 2014), 19-42
Pekcan, Ali. “İslâm Hukuku Literatüründe Fıkhın Genel Kurallarına Dair İlk Risâle
(Kerhi’nin (ö. 340/952) “el-Usul” Adlı Risalesinin Çevirisi ve Değerlendirilmesi)”. İs-
lâmî Araştırmalar 16/2 (2003), 293-307.
1156 DİYANET İLMÎ DERGİ · CİLT: 58 · SAYI: 3 · TEMMUZ-AĞUSTOS-EYLÜL 2022

Salman, Yüksel. “Sosyal Değişme Ekseninde İslâm Hukuku”. İslâm Hukuku Araş-
tırmaları Dergisi 32 (2018), 71-103.
Üçer, Cenksu. “Din İşleri Yüksek Kurulu ve Mezhep Olgusuna Yaklaşı-
mı”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 14/2 (2021), 662-723.
Yaman, Ahmet. “Fetvâ ve Mezhep Fetvâ Usûlü ve Tarihinin Tartışmalı Bir Konu-
su Olarak Fetvâ-Mezhep İlişkisi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 48
(2015), 5-34.
Yaman, Ahmet. “Fıkhın Sosyolojik Yürürlüğü Bağlamında Fetvada Değişim”. Di-
yanet İlmî Dergi 50/2 (2014), 7-21.
Yaman, Ahmet. “Güncel Bazı Örnekleri Bağlamında Fetvada Kaynak ve Yöntem
Sorunu”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (Necmettin Erbakan Üniversi-
tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi) 28 (2009), 7-16.
Yaman, Ahmet. “TC. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetva
Yöntemi”. el-Mecelletu’l-İlmiyye li-Riâseti’ş-Şu’ûni’d-Diniyyeti’t-Turkiyye 1/1 (Aralık
2019), 62-98.
Yaman, Ahmet. “Yeni Zamanlarda Fetvaya Ne Oldu? Günümüz Fetvalarında Görü-
len Bazı Yöntem Sorunları”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/25-26 (2015),
9-36.
Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV, 2019.
Yıldırım, Mustafa. Mecelle’nin Küllî Kâideleri. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vak-
fı Yayınları, 2009.
Yiğit, Yaşar. “Zaman, Çevre ve Şartların Değişmesiyle Hükümlerin Değişmesi Me-
selesi”. Diyanet İlmî Dergi 38/2 (2002), 83-106.
Yörükan, Yusuf Ziya. “Bir Fetva Münasebetiyle, Fetva Müessesesi, Ebusuûd Efen-
di ve Sarı Saltuk”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2-3 (1952), 137-
160.
Yücel, Fatih. “Türkiye’de Güncel Zekât Problemleri”. Tarihte ve Günümüzde Zekât
Uygulamaları: Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, 03-04 Aralık 2016. haz. İsmail
Kurt vd. 643-684. İstanbul: Ensar Neşriyat-İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 2017.
Yüksel, Tuba. Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu Kararlarının İs-
lâm Aile Hukuku Açısından Analizi. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler
Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.