Skaaldier
| Skaaldiere | |
|---|---|
| Abludomelita obtusata | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Filum: | |
| Subfilum: | Crustacea Brünnich, 1772
|
| Klasse & Subklasse | |
Skaaldiere of krustaseë (Crustacea) is 'n groot groep geleedpotiges (Arthropoda), wat uit byna 52 000 spesies bestaan[1] en gewoonlik as 'n subfilum behandel word.[2] Die groep sluit 'n aantal bekende diere in, soos krappe, krewe, garnale, planktonkrefies en eendmossels. Die oorgrote meerderheid skaaldiere is waterliewend en kom óf in see- óf varswatergebiede voor. 'n Paar skaaldiere is egter ook aangepas om op land te lewe, soos grondkrappe en houtluise. Die "skaal-" verwys daarna dat hulle as skelet 'n eksterne skaal- of dopstruktuur as omhulsel het.
Alhoewel die meeste skaaldiere klein is, wissel hulle morfologie drasties en sluit hulle ook groot diere in, soos 70 cm-lange krewe en spinnekopkrappe met 'n uitgestrekte lengte van 4 m.[3]
'n Groot aantal word ook in varswater en op land aangetref. Die kreefagtiges bestaan reeds sedert die Kambrium (sowat 500 miljoen jaar gelede). Hulle word veral van ander geleedpotiges onderskei op grond van hul twee paar voelers (antennae) en hulle spleetpote. Krappe, krewe, garnale, visluise, houtluise, eendmossels en watervlooie is almal skaaldiere.
Bou
[wysig | wysig bron]Die Kreefagtiges (klas Crustacea) het net soos insekte 'n kop, 'n borsstuk (toraks) en 'n agterlyf (abdomen), maar het 'n baie groter verskeidenheid pote. Die skaaldiere, soos hulle ook bekend is, word onder die phylum Arthropoda geklassifiseer en bestaan reeds sedert die Kambrium (sowat 500 miljoen jaar gelede).
'n Belangrike kenmerk is die rugskild (karapaks), wat van die kop na agter uitgroei. Dit is dikwels met die borsskild vergroei tot 'n aaneengeslote harnas wat ook die dier se sye en 'n gedeelte van sy pote omhul. 'n Aantal borssegmente is ook baie keer met die kop vergroei tot 'n kopborsstuk. Die Crustacea se doppe word van tyd tot tyd vervang namate die diere groei.
Die kop bestaan uit 'n aantal segmente met twee paar voelers asook drie paar kaakpote (1 paar mandibels en 2 paar maksille), wat gebruik word om voedsel na die mond te bring. Hulle het ook goed ontwikkelde oë. Die ledemate van die borssegment word vir voortbeweging gebruik en die wat aan die agterlyf kan voorkom, word, benewens vir swem of loop, gebruik om die eiers te vervoer of as gryporgane by paring. Kreefagtiges het gesplete pote wat vanuit die eerste segment (protopodiet) in 'n binneste endopodiet en 'n buitenste eksopodiet vertak.
Blaaragtige aanhangels (epipodiete) met verskillende funksies kom ook dikwels aan die protopodiet voor. Met uitsondering van die voelers was die ledemate van die vroegste skaaldiere gesplete. Verskillende soorte het later hieruit ontwikkel, naamlik roeipote, swempote en looppote. Die Crustacea verskil ook inwendig van die ander geleedpotiges, naamlik die gifkaakdraers (subphylum Chelicerata) en die trageale diere (subphylum Tracheata).
Hulle het byvoorbeeld uitskeidingsorgane in die vorm van voeler- of maksilkliere wat aan die basis van die agterste voelers of aan die basis van die tweede maksille uitloop. Hulle senuweestelsel varieer van 'n eenvoudige touleerstelsel by die primitiewe Crustacea tot 'n uiters gekompliseerde stelsel by die hoëres. Sommige hoër skaaldiere het die vermoë om 'n beseerde ledemaat te amputeer.
Krappe, krewe, garnale, visluise, houtluise, eendmossels en watervlooie is almal skaaldiere. Die diere word hoofsaaklik van ander geleedpotiges onderskei op grond van die twee paar voelers en die gesplete pote.
Verspreiding en lewenswyse
[wysig | wysig bron]Die meeste skaaldiere word in die see aangetref, veral aan die kus of in die boonste watervlakke van die oseane. 'n Groot aantal kom egter ook in varswater voor, byvoorbeeld in mere of riviere tot 5 000 m bo seevlak. Sommige leef egter op land. Enkele tropiese krappe en sommige landkrappe voer 'n amfibiese bestaan. Die volwasse diere leef naamlik op land, maar lê hulle eiers in die water. Houtluise van die orde Isopoda is egter ware landdiere.
Hoewel die meeste houtluise in vogtige gebiede leef, kom sommige selfs in woestyne voor. Die seekakkerlak (Ligia dilatata) is 'n voorbeeld hiervan: hulle kom algemeen op Suid-Afrikaanse kuste voor, meestal in die omgewing van die hoogwatermerk. Sekere Crustacea parasiteer op spesies van hul eie orde asook op walvisse of visse. By skaaldiere is die geslagte gewoonlik geskei.
Tweeslagtigheid (hermafroditisme) kom egter ook voor en partenogenese, dit wil sê embriovorming sonder voorafgaande bevrugting, geskied by die mosselkrewe van die subklas Ostracoda en by enkele houtluise. Mannetjies en wyfies verskil gewoonlik aansienlik in bou en grootte. Die mannetjies van die hoër skaaldiere is meestal groter as die wyfies, terwyl die omgekeerde die geval is by die laer skaaldiere.
'n Kenmerkende eienskap van die Crustacea is die verskillende larvale stadia. Die naupliuslarwe, 'n ongesegmenteerde organisme, ontwikkel uit die bevrugte eier. Die organisme het sy naam te danke aan die naupliusoog, 'n sentraal geleë liggevoelige orgaantjie. Die larwe het drie paar aanhangsels soortgelyk aan die twee paar voelers en die eerste paar kaakpote van die volwasse skaaldier. Die onderskeie larvale stadia gaan gepaard met 'n reeks vervellings, waarna die dier se liggaam elke keer verder ontwikkel. Sommige skaaldiere bring 'n aantal larvale stadia in die eier deur en klein skaaldiertjies wat reeds baie soos die volwassenes lyk, broei direk uit die eiers. Die meeste larwes swem vryelik rand en het ooreenkomstig hulle lewenswyse talryke aanhangsels wat hulle dryfvermoë aanhelp.
Hoër kreefagtiges
[wysig | wysig bron]Meer as die helfte van alle skaaldiere word tot die hoër kreefagtiges gereken (sowat 35 000 spesies is beskryf). Die groepe behoort tot die subklas Malacostraca. In teenstelling met ander kreefagtiges wat dikwels meer as 40 liggaamsegmente het, het die diere altyd 19 segmente. Die hoër skaaldiere verskil onder mekaar egter baie in vorm, lewenswyse en gedrag. Hulle kan swem of loop of passief in waterstrome meegevoer word.
Een van die opvallendste kenmerke van 'n groot aantal hoër skaaldiere, is die knypers aan die pote van die borsstuk. Die knypers word gebruik om voedsel na die mond te bring, as wapens en om ʼn maat tydens paring vas te hou. Malacostraca eet byvoorbeeld allerlei planktondeeltjies wat in die water of op die bodem voorkom, seewiere, vrugte of dooie plante- en dierreste. In die meeste gevalle is hulle sintuie, senuweestelsel en inwendige organe besonder goed ontwikkel.
Die subklas Malacostraca bestaan uit veertien ordes wat in ses superordes geklassifiseer word, naamlik Phyllocarida, Hoplocarida, Syncarida, Eucarida, Pancarida en Peracarida. Net uiters primitiewe hoër kreefagtiges behoort tot die Phyllocarida en word gegroepeer onder die orde Leptostraca. Lede van die orde het 'n bolvormige skild of pantser wat die kop en borsstuk beskerm, en die agterlyf eindig in 'n sogenaamde stertvurk. Laasgenoemde ontbreek by ander hoër kreefagtiges.
Die Hoplocarida het net een orde, naamlik Stomatopoda (hottentotsgotkrewe) - diere met sterk agterlywe en tang, buigsame pote, wat soos hottentotsgotte lyk. Squilla mantis word byvoorbeeld op baie Suid-Europese markte aangetref. Die spesie is 'n groot dier wat goed swem en garnale, visse en weekdiere eet. Die prooi word met ʼn blitsige beweging van die tweede kaakpoot gevang, Die Syncarida is primitiewe Malacostraca sonder 'n rugskild. Die voorste segment van die borsstuk is ook nie met die kopstuk vergroei nie. Die twee grootste en vernaamste ordes van hoër kreefagtiges word onder die Eucarida geklassifiseer, naamlik Decapoda en Euphausiacea.
Panacarida het net ses spesies, wat enkele millimeters lank word en in warmwaterbronne asook grotte leef. Die wyfies van dié superorde dra hulle eiers in 'n broeisak op die rug. By die Panacarida het die wyfies 'n soortgelyke broeisak (marsupium) voor aan die sykant van die borsgedeelte. Dit het broeiplate wat aan die basis van die pote ontwikkel net voor of ná die eiers gelê word. Die plate vou oor mekaar en vorm 'n opening in die maagwand waarin die mannetjie sy sperma plaas.
Laer kreefagtiges
[wysig | wysig bron]Die kreefagtiges wat nie as hoër kreefagtiges geklassifiseer is nie, is vroeër almal as laer kreefagtiges geklassifiseer. Aangesien daar nie 'n duidelike verwante eenheid is nie, word dié diere egter nou in tien subklasse verdeel. Onderstaande klassifikasie is een variant van só 'n indeling; taksonome verskil egter soms van mekaar en dus word ander klassifikasies ook gebruik.
- Cephalocarida
- Lipostraca
- Anostraca
- Phyllopoda
- Ostracoda (skulpkrefies)
- Copepoda (roeipootkrewe)
- Mystacocarida
- Branchiura (visluise)
- Ascothoracida
- Cirripedia (eendemossels)
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Martin, JW & Davis, GE (2001). An Updated Classification of the Recent Crustacea (PDF). Natural History Museum of Los Angeles County. pp. 132 pp. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 25 Mei 2006. Besoek op 7 Februarie 2009.
{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link) - ↑ "Crustacea". Integrated Taxonomic Information System. Besoek op 1 Mei 2006.
- ↑ Encarta Encyclopedia 2005. Article — Crustacean, deur Michael T. Ghiselin
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Kennis, 1980, vol 5, bl. 842-843, ISBN 0 7981 0827 4
- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409567 band
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir skaaldier.