Loopvoëls
Loopvoëls is die versamelnaam vir die belangrikste groep voëls wat nie kan vlieg nie. Hoewel die voëls almal egte vlerke met slagpenne en dekvere besit, gebruik hulle dit nie om mee te vlieg nie omdat hulle hul aangepas het by 'n leefwyse op die grond. Daarom is hul pote ook besonder goed ontwikkel. Voëls wat as loopvoëls beskou word, is volstruise, nandoes, kasuarisse, emoes en kiwi's. Volstruise word afsonderlik bespreek.
Indeling
[wysig | wysig bron]Op grond van 'n aantal primitiewe kenmerke is vroeër gemeen dat loopvoëls hulle van die ander voëls afgeskei het voordat laasgenoemde die vermoë ontwikkel het om te vlieg. 'n Groot aantal liggaamlike kenmerke dui egter op die teenoorgestelde. Die skelet van loopvoëls wyk nie wesenlik af van die van vlieënde voëls nie: die slag en dekvere kan duidelik op die vlerke onderskei word.
Die vlerke is gedegenereerde vliegorgane en nie gedegenereerde voorpote soos die van dinosouriërs nie. Die voorouers van loopvoëls kon heel waarskynlik ook vlieg, maar het hulle in die loop van hul ontwikkeling by 'n leefwyse op die grond aangepas. Uit fossielvondste kan afgelei word dat die loopvoëls wat vandag aangetref word, reeds meer as 2 miljoen jaar op die aarde voorkom.
Die verteenwoordigers van loopvoëls wat vandag nog voorkom, word in 4 ordes ingedeel, naamlik volstruise (orde Struthioniformes), wat slegs in Afrika voorkom, die nandoes (Rheiformes) van Suid-Amerika, die kasuarisse (Casuariiformes) van Australië en Nieu-Guinee en die kiwi's (Apterygiformes) van Nieu-Seeland.
In die suidelike deel van Madagaskar het die sogenaamde olifantvoël (orde Aepyornithiformes) teen die middel van die 17e eeu nog in betreklik groot getalle voorgekom, maar aan die begin van die 18e eeu was hulle reeds uitgeroei deur die seevaarders wat die eiland aangedoen het om hul kosvoorraad aan te vul. Omstreeks dieselfde tyd het ook die moas (orde Dinornithiformes) van Nieu-Seeland uitgesterf. Dit was reusagtige voëls en uit die skeletvondste kan afgelei word dat sommige spesies meer as 300 kg moes geweeg het.
Die reusemoa (Diornis maximus) was waarskynlik meer as 3 m lank en die kleinste spesie waarvan reste gevind is, die dwergmoa (Megalapteryx hectori), langer as 1,5 m. Die olifantpootmoa (Pachyornis elephantopus) en die dikpootmoa (Euryapteryx gravis) het besonder swaar pote gehad. Die meeste van die groot moaspesies is tussen die 10e en 17e eeu deur die Maori's uitgeroei, wat die voëls gejag het ter wille van hul vleis, bene en eierdoppe. Die eierdoppe is as houers gebruik, en fossieleiers wat gevind is, het ʼn deursnee van tussen 25 en 30 cm gehad en waarskynlik tussen 5 en 7 kg geweeg. Die kleiner moaspesies het aan die begin van die 19e eeu uitgesterf.
Lewende verteenwoordigers
[wysig | wysig bron]Die nandoes, ook soms die volstruise van die pampas genoem, is die grootste voëls van die Nuwe Wêreld. Hulle kan sowat 1,5 m hoog word en weeg tussen 15 en 25 kg. Daar is 3 tone aan die sterk pote en afgesien daarvan dat hulle vinnig hardloop, kan nandoes ook baie goed sien. Hulle leef op die oop grasvlaktes (pampas) van Suid-Amerika in klein groepies wat uit 'n haan en enkele henne bestaan. Die hane vertoon uitsonderlike bronsgedrag.
Hulle hardloop met gerysde vere en swaaiende nekke om die henne en kan plotseling van rigting verander deur die een vlerk op te lig en die ander te laat sak. Die haan is alleen verantwoordelik vir die bou van die nes en die uitbroei van die eiers. Die henne lê elk 10 tot 15 eiers in 'n gemeenskaplike nes en bemoei hulle verder glad nie daarmee nie. Aangesien daar tot 80 eiers in een nes kan wees, word ʼn aantal nie heeltemal uitgebroei nie. Die haan versorg ook alleen die kuikens, wat na sowat 6 maande uitgegroei het maar eers na 2 of 3 jaar geslagsryp is.
Benewens die gewone nandoe (Rhea americana) kom daar ook nog die Darwinnandoe (Pterocnemia pennata) voor, wat in kouer streke lewe en 'n baie dik vetlaag ontwikkel. Buiten die mens wat nandoes ter wille van sport jag, het die voëls geen vyande nie. Hulle word egter al hoe meer deur die toenemende vee stapel uit hul woongebiede verdring. Die kasuaris, wat sowat 85 kg weeg, is naas die volstruis die swaarste voel ter wêreld. Die harige, ruie verekleed bestaan uit kaal, swart penne.
Die vere het 'n lang byskag, wat die indruk wek dat hulle dubbel is. Die kop en nek is kaal en sommige spesies het huidlelle wat rooi, wit, blou of geel kan wees. Die orde van die kasuarisse word in 2 families ingedeel, naamlik egte kasuarisse (Casauriidae) en emoes (Dromaiidae). Egte kasuarisse is alleenlewend, maar kom ook in pare voor. Hul habitat is die oerwoude van Nieu Guinee, die noordoostelike dele van Queensland (Australië) en enkele eilandjies naby die kus van Queensland.
Met behulp van 'n beenagtige helm op die kop baan hulle hul weg deur die digte plantegroei en hulle sprei hul vere om slingerplante en plante met dorings te ontduik. Hulle kan ook vinnig swem en behendig duik. As hulle deur hul vyande verras word, pro beer hulle hullte met hul pote verdedig. Emoes kom op die Australiese grasvlaktes voor. Van die 2 spesies wat oorspronklik bestaan het, het een, die swart emoe (Dromaius ater) omstreeks 1822 reeds uitgesterf.
Die swart emoe is in 1802 op Kingeiland ontdek en die laaste paar is 20 jaar later in keiserin Josephine se dieretuin in Parys dood. Die ander spesie, die gewone emoe (Dramaius novaehollandiae) word veral kwaai gejag omdat boere meen hulle is skadelik vir die landbou en skaapteelt. Selfs nog in 1964 het die Australiese regering groot bedrae geld vir elke dooie voel betaal en dit lyk asof emoes net nog in die noorde van Wes-Australië betreklik volop is. In teenstelling met ander loopvoëls lyk die hane en die henne so baie na mekaar dat dit baie moeilik is om die pare in dieretuine by mekaar te sien.
Die kiwi's (familie Apterygidae) is die enigste lewende verteenwoordigers van die orde van die Kiwi-agtiges. Hul liggaamsbou wyk sterk af van die van die ander loopvoëls. Hulle het geen sterte nie, die vlerke is baie klein (5 cm lank) en hul verekleed is baie harig. Aan die kort maar sterk pote kom skerp kloue voor. Hul oë is baie swak, maar die reukorgane is baie goed ontwikkel. Die neusgate kom naby die punt van die snawel voor. Kiwi's is nagvoëls wat bedags in grotte of tussen struike skuil.
Die naam kiwi, 'n nabootsing van die geluid wat hulle maak, kom van die Maori's af, wat die voëls om hul viers en vere gejag het. Die kiwi is Nieu-Seeland se nasionale voel. Drie spesies word onderskei, naamlik die gewone kiwi (Apteryx australis), wat op albei eilande van Nieu-Seeland voorkom, die groot grys kiwi (Apteryx haasti) en die klein grys kiwi (Apteryx owenii), wat net op die Suid-Eiland voorkom.
Bronnelys
[wysig | wysig bron]- Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409583 volume 17, bl. 124
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Loopvoëls.