Gaan na inhoud

Meteoroïde

in Wikipedia, die vrye ensiklopedie
’n Veelkleurige meteoor in die lug net links van die Melkweg, 2009.

’n Meteoroïde of meteoroïed is 'n klein stofdeeltjie, klip of stukkie ys wat deur die ruimte beweeg. Die sigbare pad van 'n meteoroïde wat ’n planeet se atmosfeer binnedring, word 'n meteoor genoem, of 'n verskietende ster in die volksmond. Wanneer 'n meteoroïde die aarde tref, word dit 'n meteoriet genoem. Wanneer daar baie meteore te sien is, vorm hulle 'n meteoorreën. Die woorde is afgelei van die Griekse woord meteōros ("hoog in die lug").

Sowat 15 000 ton meteoroïdes, ruimtestof en verskeie soorte afval dring die Aarde se atmosfeer jaarliks binne.[1]

Oorsig

[wysig | wysig bron]
’n Stuk meteoriet wat in Argentinië ontdek is, te sien in die Natuurmuseum in Ottawa, Kanada.

Sedert 2011 definieer die Internasioanle Astronomiese Unie (IAU) ’n meteoroïde amptelik as "’n soliede voorwerp wat in die interplanetêre ruimte beweeg, aansienlik kleiner as ’n asteroïde en aansienlik groter as ’n atoom".[2][3] Soms word spesifieke groottes aangegee, soos ’n deursnee van tussen 100 µm en 10 m[4] of tussen 10 µm en 1 m.[5] Die Minor Planet Center gebruik nie die term "meteoroïde" nie.

Die samestelling van meteoroïdes kan vasgestel word deur middel van hul baan en die ligspektrum van die daaropvolgende meteoor. Hul invloed op radioseine verskaf ook inligting, wat veral bedags nuttig is wanneer hulle moeilik is om te sien. Meteoroïdes kan baie verskillende wentelbane hê en kom soms in groepe voor. Dit word dikwels verbind met ’n komeet; ander kom sporadies voor. Afval van strome meteoroïdes word soms in ander wentelbane versprei. Hul samestelling en digtheid wissel, van bros sneeu-agtige voorwerpe met ’n digtheid van omtrent ’n kwart van dié van ys,[6] tot digte rotse ryk aan nikkel en yster.

Meteoroïdes wentel om die son teen verskillende snelhede. Die vinnigstes beweeg teen sowat 42 kilometer per sekonde (km/s) deur die ruimte in die omgewing van die Aarde se wentelbaan. Die Aarde beweeg teen sowat 29 km/s. Wanneer meteoroïdes die Aarde reg van voor tref, kan hulle dus snelhede van tot 71 km/s bereik. Die gemiddelde snelheid is sowat 20 km/s.[7]

Meteoor

[wysig | wysig bron]
’n Foto van ’n deel van die lugruim tydens ’n meteoorreën. Die foto is oor ’n taamlike tyd geneem. Die meteore het van ’n paar sekondes tot ’n paar minute uitmekaar plaasgevind.

’n Meteoor is die sigbare baan van ’n meteoroïde wat die Aarde se atmosfeer binnegedring het. Hulle kom meestal in die mesosfeer voor, en die meeste se hoogte wissel tussen 75 km en 100 km.[8] Miljoene meteore kom elke dag in die Aarde se atmosfeer voor. Die meeste meteoroïdes wat dit veroorsaak, is omtrent so groot soos ’n skulp.

Meteore raak tussen sowat 65 en 120 km bo die Aarde sigbaar en disintegreer op hoogtes van 50 tot 95 km. Sowat die helfte kom bedags voor, maar hulle is snags meer sigbaar. Groter voorwerpe is sigbaar vanweë die atmosferiese druk (nie wrywing nie) wat dit verhit sodat dit gloei en ’n blink streep gas en gesmelte deeltjies vorm. Die meeste gloei vir sowat ’n sekonde.

Meteore kan in meteoorreëns voorkom wanneer die Aarde deur ’n spoor van afval beweeg wat deur ’n komeet agtergelaat is, of soms vind dit sporadies plaas sonder ’n spesifieke rede.

Soms word ander terme vir meteore gebruik na gelang van hul helderheid, soos "vuurbal" (helderder as enige van die planete of ’n sigbare magnitude van -4 of meer),[9] "bolied" (’n magnitude van -14 of helderder)[10] of superbolied (-17 of helderder).[10][11] Soms word die term bolied gebruik vir ’n vuurbal wat ontplof of ’n hoorbare klank skep.

Meteoriet

[wysig | wysig bron]
Twee tektiete.

’n Meteoriet is ’n deel van ’n meteoroïde of asteroïde wat deur die atmosfeer trek en die Aarde tref sonder dat dit vernietig word.[12] Gesmelte materiaal van die Aarde kan uit ’n impakkrater "spat" wanneer ’n meteoriet die grond tref. Dit vorm dan ’n "tektiet" wanneer dit afkoel wat dikwels verkeerdelik aangesien word vir ’n meteoriet.

Die lig wat ’n meteoor veroorsaak, kan verskillende kleure wees, na gelang van die chemiese samestelling van die meteoroïde en sy spoed deur die atmosfeer. Namate lae van die meteoroïde afgeruk en geïoniseer word, kan die kleur ook verander volgens die minerale wat ontbloot word. Van die moontlike kleure is: oranje/geel (natrium), geel (yster), blou/groen (koper), pers (kalium) en rooi (silikaat).

Daar word verskillende soorte meteoriet onderskei

  1. Aeroliete, steenmeteoriete wat uit silikate van kalsium, magnesium en yster bestaan. Daar is drie groepe wat onderskei word:[13]
    1. Gewone chondriete wat klein ronde korrels (chondrules) bestaan
    2. Koolstofhoudende chondriete wat 'n teeragtige grondmassa het
    3. Achondriete wat geen chondrules het nie
  2. Sideriete is ystermeteoriete wat uit 'n legering van yster en nikkel bestaan.
  3. Sideroliete is yster-steenmeteoriete wat altwee silikate en ysternikkel bevat
  4. Tektiete is glasagtige meteoriete wat chemies soos die aardkors se materiaal lyk. Hulle kom dalk uit meteorietkraters op aarde of op die maan.

Bekende meteore

[wysig | wysig bron]
  • Die bekendste meteoor/meteoriet is dalk die Peekskill-meteoriet wat op 9 Oktober 1992 deur minstens ses verskillende mense op video's vasgelê is.[14] Volgens ooggetuies het die vuurbal om 23:48 UT (±1 min) oor Wes-Virginië begin. Dit was groenerig, het in ’n noordoostelike rigting beweeg en het op sy helderste ’n oënskynlike magnitude van -13 gehad. Oor ’n tydperk van meer as 40 sekondes het dit 700 tot 800 km afgelê.[15] Die meteoriet is gevind by Peekskill, New York, waarvandaan dit sy naam kry. Dit het ’n massa van 12,4 kg gehad.[16] Videorekords dui aan daar was verskeie ander meteoriete saam met hom wat oor ’n groot gebied versprei was. Dit is onwaarskynlik dat dié meteoriete gevind sal word in die ruwe terrein naby Peekskill.
  • 2008 TC3 is op 6 Oktober 2008 ontdek en het die Aarde se atmosfeer die volgende dag binnegedring naby ’n afgeleë gebied in Soedan. Dit was die eerste keer dat ’n meteoroïde opgemerk en gevolg is voordat dit die Aarde getref het.
  • ’n Groot vuurbal is op 8 Oktober 2009 in die lug bo Bone, Indonesië, opgemerk. Dit is vermoedelik veroorsaak deur ’n asteroïde van sowat 10 meter in deursnee. Die vuurbal het ’n geskatte energie van 50 kiloton TNT gehad, sowat twee keer soveel as die Nagasaki-atoombom. Geen beserings is aangemeld nie.[17]
  • ’n Groot bolied is op 18 November 2009 oor Suidoos-Kalifornië, Noord-Arizona, Utah, Wyoming, Idaho en Colorado gerapporteer. Om 12:07 vm. het ’n sekuriteitskamera by die W.L. Eccles-sterrewag die beweging van die voorwerp in ’n noordelike rigting op video vasgelê.[18][19] ’n Groot ontploffing het plaasgevind toe ’n aansienlike stuk van die voorwerp afbreek. ’n Spoor van die voorwerp het daarna steeds in ’n noordelike rigting beweeg. Die skok van die finale ontploffing het by sewe seismologiese stasies in Noord-Utah geregistreer.

Geskiedenis

[wysig | wysig bron]

Hoewel meteore reeds in antieke tye bekend was, is hulle nie voor vroeg in die 19de eeu as ’n astronomiese verskynsel beskou nie, maar as ’n atmosferiese verskynsel soos weerlig – dit is nie verbind met vreemde verhale van klippe wat uit die lug val nie. Thomas Jefferson het geskryf: "Ek sal eerder glo ’n Yankee-professor jok as dat klippe uit die hemel val."[20] Hy het verwys na die Yale-professor Benjamin Silliman se ondersoek na ’n 1807-meteoriet wat in Weston, Connecticut, geval het.[20] Silliman het geglo die meteoor het ’n kosmiese oorsprong gehad, maar sterrekundiges het nie veel aandag aan meteore gegee voor die skouspelagtige meteoorstorm van November 1833 nie.[21] Mense dwarsoor die Oos-VSA het duisende meteore gesien wat van ’n enkele punt in die lug gekom het. Waarnemers het opgemerk dat die uitstralingspunt saam met die sterre beweeg en in die sterrebeeld Leeu bly.[22]

Die sterrekundige Denison Olmsted het die storm intensief ondersoek en tot die gevolgtrekking gekom dat dit ’n kosmiese oorsprong het. Ná die bestudering van historiese rekords het Heinrich Olbers voorspel dat die storm in 1867 sou terugkeer, en dit het sterrekundiges se aandag op die probleem gevestig. Hubert Newton se deegliker historiese werk het daartoe gelei dat die datum van die terugkeer tot 1866 vervroeg is, wat toe in die kol was.[21] Met Giovanni Schiaparelli se verbinding van die Leoniede (soos hulle nou genoem word) met die komeet Tempel-Tuttle, is die kosmiese oorsprong van meteore eindelik bevestig.[23]

Galery

[wysig | wysig bron]
  • ’n Orionied
    ’n Orionied
  • Twee Orioniede met die Melkweg op die agtergrond.
    Twee Orioniede met die Melkweg op die agtergrond.
  • ’n Veelkleurige Orionied
    ’n Veelkleurige Orionied
  • ’n Vuurbal laat ’n rokerige spoor agter, soos gesien kan word aan die regterkant van die foto
    ’n Vuurbal laat ’n rokerige spoor agter, soos gesien kan word aan die regterkant van die foto
  • Geanimeerde illustrasie van die verskil tussen ’n meteoroïde, meteoor en meteoriet
    Geanimeerde illustrasie van die verskil tussen ’n meteoroïde, meteoor en meteoriet
  • ’n Vuurbal oor die woestyn van Sentraal-Australië.
    ’n Vuurbal oor die woestyn van Sentraal-Australië.
  • Uitsig vanaf die Internasionale Ruimtestasie op ’n meteoor wat deur die Aarde se atmosfeer trek.
    Uitsig vanaf die Internasionale Ruimtestasie op ’n meteoor wat deur die Aarde se atmosfeer trek.

Verwysings

[wysig | wysig bron]
  1. ↑ Stuart Gary – Survey finds not all meteors the same – ABC Science
  2. ↑ Millman, P.M. (1961). "A report on meteor terminology". JRASC. 55: 265–267. Bibcode:1961JRASC..55..265M.
  3. ↑ "Glossary International Meteor Organization" (in Engels). Imo.net. 18 November 2008. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 21 Oktober 2016. Besoek op 16 September 2011.
  4. ↑ Beech, M.; Steel, D.I. (1995). "On the Definition of the Term Meteoroid". Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society. 36 (3): 281–284. Bibcode:1995QJRAS..36..281B. {{cite journal}}: Onbekende parameter |month= geïgnoreer (hulp))
  5. ↑ Rubin, A.E.; Grossman, J.N. (2010). "Meteorite and meteoroid: New comprehensive definitions". Meteoritics & Planetary Science. 45 (1): 114–122. Bibcode:2010M&PS...45..114R. {{cite journal}}: Onbekende parameter |month= geïgnoreer (hulp))
  6. ↑ Povenmire, H. Physical dynamics of the Upsilon Pegasid firebll – European Network 190882A. Florida Institute of Technology
  7. ↑ "Report on Orbital Debree". NASA. NASA Technical Reports Server. Besoek op 26 September 2011.
  8. ↑ Philip J. Erickson. "Millstone Hill UHF Meteor Observations: Preliminary Results" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 3 Junie 2016.
  9. ↑ "MeteorObs Explanations and Definitions (states IAU definition of a fireball)" (in Engels). Meteorobs.org. 9 Julie 1999. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Junie 2020. Besoek op 16 September 2011.
  10. ↑ 10,0 10,1 Belton, MJS (2004). Mitigation of hazardous comets and asteroids. Cambridge University Press. ISBN 0-521-82764-7.:156
  11. ↑ Adushkin, Vitaly (2008). Catastrophic events caused by cosmic objects. Springer. ISBN 1-4020-6451-9.:133
  12. ↑ The Oxford Illustrated Dictionary. 1976. 2de uitg. Oxford University Press, bl. 533
  13. ↑ ’n Oorsig van die geskiedenis van die aarde C.P. Snyman,Tydskrif vir Natuurwetenskap en Tegnologie, 7 no. 1 1988.
  14. ↑ The Peekskill Meteorite 9 Oktober 1992-videos
  15. ↑ Brown, P. et al., 1994. Nature, 367, 6524 – 626
  16. ↑ "Meteoritical Bull", deur Wlotzka, F., in "Meteoritics", #75, 28, (5), 692, 1994
  17. ↑ Don Yeomans, Paul Chodas en Steve Chesley (23 Oktober 2009). "Asteroid Impactor Reported over Indonesia" (in Engels). NASA/JPL Near-Earth Object Program Office. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Februarie 2017. Besoek op 30 Oktober 2009.
  18. ↑ "W.L Eccles-sterrewag, 18 Nov. 2009, Noord-kamera" (in Engels). Youtube.com. 18 November 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Oktober 2016. Besoek op 31 Julie 2012.
  19. ↑ "W.L. Eccles-sterrewag, 18 Nov. 2009, Noordwes-kamera" (in Engels). Youtube.com. 18 November 2009. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 31 Oktober 2016. Besoek op 31 Julie 2012.
  20. ↑ 20,0 20,1 amsmeteors.org The Early Years of Meteor Observations in the USA
  21. ↑ 21,0 21,1 "meteorshowersonline.com". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 22 Januarie 2009. Besoek op 31 Julie 2012.
  22. ↑ Hitchcock, Prof. Edward (Januarie 1834). "On the Meteors of Nov. 13, 1833". The American Journal of Science and Arts. XXV.
  23. ↑ astroprofspage.com October's Orionid Meteors

Eksterne skakels

[wysig | wysig bron]
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Meteoroïde&oldid=2522795"