Uitsterwing
| Bewaringstatus |
|---|
| Risiko om uit sterf |
| Uitgestorwe |
| Bedreig |
| Laer risiko |
| Sien ook |
Uitsterwing in biologie en ekologie is die einde van ’n organisme of groep organismes (takson), gewoonlik ’n spesie. Die oomblik van uitsterwing word gewoonlik beskou as die dood van die laaste lid van die spesie, hoewel die vermoë om aan te teel waarskynlik vroeër reeds verloor is. Omdat die gebied waarin ’n spesie voorkom moontlik baie groot is, is dit moeilik om die presiese oomblik vas te stel en word dit gewoonlik in terugskou gedoen. Soms gebeur dit dat ’n spesie wat as uitgesterf beskou word, "weer sy verskyning maak".
Deur evolusie maak nuwe spesies hul verskyning wanneer ’n nuwe variëteit van ’n organisme ’n ekologiese nis kan vind en tot sy voordeel gebruik, en spesies sterf uit wanneer hulle nie meer in veranderende omstandighede of weens sterker kompetisie kan oorleef nie. Die verhouding tussen ’n dier en sy ekologiese nis is goed aangeteken.[1] ’n Tipiese spesie sterf uit binne 10 miljoen jaar ná sy eerste verskyning,[2] hoewel sommige spesies honderdmiljoene jare lank feitlik onveranderd kan voortleef.
Die meeste spesies het uitgesterf voor die mens sy verskyning gemaak het; daar word voorspel dat 99,9% van alle spesies wat ooit op aarde bestaan het, reeds uitgestorwe is.[2][3]
Massa-uitsterwings is relatief skaars, hoewel geïsoleerde uitsterwings algemeen voorkom. Uitsterwings is van redelik onlangs af eers aangeteken en wetenskaplikes is bekommerd oor die tempo waarmee spesies uitsterf.[4] Baie spesies wat uitsterf, is nooit wetenskaplik gedokumenteer nie. Sommige wetenskaplikes glo tot die helfte van alle spesies wat tans bestaan, kan teen die jaar 2100 uitgesterf wees.[5]
Definisie
[wysig | wysig bron]’n Spesie sterf uit wanneer die laaste lid doodgaan. Uitsterwing is dus ’n voldonge feit wanneer daar geen oorlewende lede is wat kan voortplant en ’n nuwe generasie skep nie. ’n Spesie kan funksioneel uitgestorwe wees as daar net ’n paar lede bestaan wat weens onder meer swak gesondheid, ouderdom, yl verspreiding oor ’n groot gebied of te min lede van albei geslagte nie kan voortplant nie. Om ’n spesie as uitgestorwe te verklaar, moet daar ’n duidelike definisie van die spesie wees. Dit moet duidelik onderskei kan word van enige ouer- of dogterspesie, of enige verwante spesies.
Soms word die woord "uitgestorwe" in ekologie gebruik om te verwys na plaaslike uitsterwing, waar ’n spesie nie meer in ’n sekere gebied bestaan nie, maar wel nog elders. Die verskynsel is ook bekend as uitroeiing. Dit kan beveg word deur lede van die spesie van elders na die spesifieke gebied te bring. Spesies wat nie uitgestorwe is nie, maar deur uitsterwing bedreig word, word geklassifiseer as bedreig, byna bedreig of krities bedreig.
’n Belangrike aspek van uitsterwing tans is pogings deur die mens om spesies wat op die Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur en Natuurlike Hulpbronne se rooilys voorkom, te bewaar. Dit is spesies wat nie meer in hul historiese habitat voorkom nie, maar net in aanhouding of in ’n beheerde gebied in die natuur. Van dié spesies is funksioneel uitgestorwe, aangesien hulle nie meer deel van hul natuurlike habitat is nie en dit onwaarskynlik is dat hulle weer in die natuur vrygelaat kan word.[6]
Die uitsterwing van een spesie kan ook ’n kettingreaksie tot gevolg hê wat kan lei tot die uitsterwing van ander spesies.[7] Dit kom veral voor waar ’n spesie ’n buitengewoon groot invloed op sy omgewing het.
Pseudo-uitsterwing
[wysig | wysig bron]Soms is daar afstammelinge van ’n uitgestorwe spesie en soms nie. Dogterspesies kan uit ouerspesies ontstaan wat die meeste van laasgenoemde se gene dra en hoewel die ouerspesie uitgesterf het, bly die dogterspesie voortbestaan. Dit word pseudo-uitsterwing genoem.
Pseudo-uitsterwing is moeilik om te bevestig tensy ’n mens sterk bewyse het wat ’n bestaande spesie aan ’n uitgestorwe spesie koppel. Daar word byvoorbeeld soms beweer dat die uitgestorwe Hyracotherium, ’n vroeë perd, pseodo-uitgestorwe is eerder as uitgestorwe, omdat daar verskeie bestaande spesies van Equus is, onder meer die sebra en donkie. Omdat fossielspesies gewoonlik geen genetiese materiaal bevat nie, is dit onmoontlik om vas te stel of Hyracotherium in moderne perdspesies ontwikkel het en of dit bloot ’n voorsaat met moderne perde deel.
Oorsake
[wysig | wysig bron]So lank as wat nuwe spesies ontstaan, het ander spesies uitgesterf. Na raming is meer as 99,9% van alle spesies wat al op aarde geleef het, uitgestorwe. Die gemiddelde leeftyd van ’n spesifieke spesie is 10 miljoen jaar, hoewel dit baie wissel.
Daar is ’n groot verskeidenheid direkte en indirekte oorsake vir die uitsterwing van ’n spesie of groep spesies. "Net soos wat elke spesie uniek is," skryf Beverly en Stephen C. Stearns, "is elke uitsterwing uniek ... die oorsake van elk is uiteenlopend — sommige subtiel en ingewikkeld, ander ooglopend en eenvoudig."[8] Enige spesie wat nie in sy omgewing kan oorleef en voortplant en nie na ’n nuwe omgewing kan trek waar dit wel kan oorleef en voortplant nie, sterf uit. Dit kan skielik gebeur soos wanneer ’n andersins gesonde spesies uitgewis word deur die toksiese besoedeling van sy hele habitat; of oor duisende of miljoene jare soos wanneer ’n spesie stelselmatig die stryd om voedsel verloor teen ’n sterker mededinger.
Of meer uitwissings deur genetiese of deur omgewingsfaktore veroorsaak word, is debatteerbaar. Mark Newman, die skrywer van Modeling Extinction, glo die twee weeg ewe swaar.[2] Bewaringsgroepe en sommige regerings spits hulle tans toe op die uitsterwing van spesies aan die hand van die mens, en hulle probeer verdere uitwissings voorkom deur ’n verskeidenheid bewaringsprogramme.[4] Die mens kan veroorsaak dat ’n spesie uitsterf deur die oorbewerking van grond, besoedeling, die vernietiging van sy habitat, die inbring van nuwe spesies wat om kos meeding, jag en ander maniere. ’n Groot rede is die ononderhoubare aanwas van die menslike bevolking.[9]
Volgens die Internasionale Unie vir die Bewaring van die Natuur en Natuurlike Hulpbronne (IUBN) is 784 uitsterwings tussen 1500 en 2004 gedokumenteer – dit is die arbitrêre datum wat gebruik word vir die term "moderne uitsterwings". Nog verskeie uitsterwings het waarskynlik ongesiens gebeur en verskeie ander is reeds sedert 2004 gedokumenteer.[10]
Van die algemene redes wat tot die uitsterwing van ’n spesie kan lei, is:
- Genetiese en demografiese verskynsels
- Genetiese besoedeling
- Agteruitgang van habitat
- Roofdiere, mededinging, siektes
- Uitsterwing van ’n ander spesies
- Klimaatsverandering
Massa-uitsterwings
[wysig | wysig bron]Daar was al minstens vyf massa-uitsterwings in die geskiedenis van lewe op aarde, en vier in die afgelope 3,5 miljard jaar waarin baie spesies binne ’n relatief kort tydperk verdwyn het. Een massa-uitsterwing was sowat 250 miljoen jaar gelede,[11] toe ’n geskatte 90% van die bestaande spesies van dié tyd uitgewis is.[12] Daar is ook bewyse dat daar sowat 270 miljoen jaar gelede ’n soortgelyke voorval was. In nog ’n massa-uitsterwing sowat 65 miljoen jaar gelede is dinosourusse en talle ander spesies uitgewis.
Volgens ’n opname onder 400 bioloë wat deur New York se Amerikaanse Museum van Natuurstudie in 1998 gedoen is, het byna 70 persent van hulle geglo ons bevind ons in die vroeë stadiums van ’n mensveroorsaakte uitsterwing,[13] bekend as die Holoseen-uitsterwing. Dieselfde persentasie het saamgestem met die voorspelling dat tot 20 persent van alle lewende bevolkings binne 30 jaar (teen 2028) kan uitsterf.
Die bioloog E.O. Wilson het in 2002 geskat[5] dat as die mens sy verwoesting van die biosfeer voortsit, die helfte van alle spesies binne 100 jaar uitgestorwe sal wees.[14] Daar word ook geskat dat die huidige tempo van uitsterwings tussen 100 en 1 000 keer so vinnig is as die gemiddelde tempo in die evolusionêre tydskaal van die aarde.[15]
Verwysings
[wysig | wysig bron]Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia
- ↑ Sahney, S., Benton, M.J. and Ferry, P.A. (2010). "Links between global taxonomic diversity, ecological diversity and the expansion of vertebrates on land" (PDF). Biology Letters. 6 (4): 544–547. doi:10.1098/rsbl.2009.1024. PMC 2936204. PMID 20106856.
{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link) - ↑ 2,0 2,1 2,2 Newman, Mark. "A Mathematical Model for Mass Extinction". Cornell University. 20 Mei 1994. URL besoek op 30 Julie 2006.
- ↑ Raup, David M. Extinction: Bad Genes or Bad Luck? W.W. Norton and Company. New York. 1991. pp. 3–6, ISBN 978-0-393-30927-0
- ↑ 4,0 4,1 Species disappearing at an alarming rate, report says. MSNBC. URL besoek op 26 Julie 2006.
- ↑ 5,0 5,1 Wilson, E.O., The Future of Life (2002) (ISBN 0-679-76811-4)
- ↑ Maas, Peter. "Extinct in the Wild" The Extinction Website. URL besoek op 26 Januarie 2007. Geargiveer 13 Januarie 2009 op Wayback Machine
- ↑ Quince, C. "Deleting species from model food webs" (PDF). Geargiveer (PDF) vanaf die oorspronklike op 25 September 2006. Besoek op 15 Februarie 2007.
{{cite journal}}: Cite journal requires|journal=(hulp) - ↑ Stearns, Beverly Peterson and Stephen C. (2000). "Preface". Watching, from the Edge of Extinction. Yale University Press. pp. x. ISBN 0-300-08469-2.
- ↑ "Population Bomb Author's Fix For Next Extinction: Educate Women". Scientific American. 12 Augustus 2008.
- ↑ "2004 Red List". IUCN Red List of Threatened Species. World Conservation Union. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 12 Februarie 2008. Besoek op 20 September 2006.
- ↑ Sahney, S. and Benton, M.J. (2008). "Recovery from the most profound mass extinction of all time" (PDF). Proceedings of the Royal Society: Biological. 275 (1636): 759–65. doi:10.1098/rspb.2007.1370. PMC 2596898. PMID 18198148.
{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link) - ↑ Benton M J (2005). When Life Nearly Died: The Greatest Mass Extinction of All Time. Thames & Hudson. ISBN 978-0-500-28573-2.
- ↑ American Museum of Natural History. "National Survey Reveals Biodiversity Crisis – Scientific Experts Believe We are in the Midst of the Fastest Mass Extinction in Earth's History". URL besoek op 20 September 2006
- ↑ Ulansey, David, "The current mass extinction" repeats this statement with links to dozens of news reports on the phenomenon. URL besoek op 26 Januarie 2007.
- ↑ J.H.Lawton and R.M.May, Extinction rates, Oxford University Press, Oxford, VK
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]- Committee on recently extinct organisms
- Recently Extinct Animals Geargiveer 17 Julie 2012 op Wayback Machine
- H.E. Strickland's The Dodo and its Kindred (Londen: 1848) Geargiveer 6 Februarie 2020 op Wayback Machine, a study of three extinct bird species Linda Hall Library
- Sepkoski's Global Genus Database of Marine Animals
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Uitsterwing.