Ετιέν Μπαλιμπάρ: Ουκρανία, Μέρος Δεύτερο - Εθνικά κράτη, εθνικισμός, γεωπολιτική, κοσμοπολιτική

© Etienne Balibar: In the War - Nationalism, Imperialism, Cosmopolitics, Commons, 29.06.2022

Μέρος Πρώτο: Ο χαρακτήρας του πολέμου, τί διακυβεύεται στον πόλεμο

  

Έθνη, εθνικά κράτη, εθνικισμοί

Μπορεί να ειπωθεί ότι οι λέξεις «έθνος» («nation») και «εθνικό κράτος» βρίσκονται τώρα πάλι στο κέντρο της πολιτικής συζήτησης και επαναφέρουν το φάσμα της βίας που προκαλεί γενοκτονίες, της μη ανοχής και του αποκλεισμού των «άλλων»· ταυτόχρονα μας αναγκάζουν να ξανασκεφτούμε το εμφανές γεγονός, ότι η σημασία της πολιτικής μορφής «έθνος» και της μορφής «εθνικό κράτος» («nation-form») ως τελικών σημείων αναφοράς για τον προσδιορισμό των δρώντων παραγόντων της ιστορίας, δεν έχει μειωθεί. Η ουκρανική πλευρά σαφώς εμψυχώνεται από το πνεύμα της «εθνικής» («national») ενότητας και αυτονομίας· το πνεύμα αυτό μπορεί να αποκληθεί «εθνικισμός» - δεν υπάρχει άλλος όρος. Ωστόσο, δεν μπορούμε να τον εξισώσουμε, έτσι απλά, με τον ρωσικό «εθνικιστικό» λόγο. Οι λόγοι της μη ισοδυναμίας δεν είναι μόνον η ανισορροπία των δυνάμεων και οι αντισυμμετρικές θέσεις σε σχέση με το διεθνές δίκαιο, το οποίο θεωρεί ιερή και απαραβίαστη την «κυριαρχία» των κρατών στο βαθμό που αυτά είναι διεθνώς αναγνωρισμένα, πράγμα όμως που εξαρτάται από πολλούς μεταβλητούς παράγοντες. Διότι τίθεται επίσης το ζήτημα, σε τί επιμένουν και εστιάζουν πολιτικά οι δύο εμπόλεμοι. Η ρωσική προπαγάνδα, εκμεταλλευόμενη αφενός το πραγματικό γεγονός ότι μερικές εξτρεμιστικές ομάδες έπαιξαν ενεργό ρόλο στην ουκρανική πολιτική μετά την ανεξαρτησία της χώρας, και αφετέρου το φαντασιακό του «Μεγάλου Πολέμου» εναντίον των Εθνικοσοσιαλιστών μετά το 1941, παρουσιάζει την ουκρανική πολιτική τάξη πραγμάτων ως μια αναγέννηση του «Ναζισμού».

Όμως, στην πραγματικότητα, αυτό που επιδεικνύει ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά είναι το σημερινό καθεστώς της Ρωσίας· αυτά αρχίζουν από τη βίαιη καταστολή των πολιτικών αντιπάλων και φθάνουν μέχρι την ανάπτυξη ενός αυτοκρατορικού λόγου επικεντρωμένου στην ιστορική αποστολή και στην υπέρτερη αξία του «ρωσικού λαού», τον οποίο παρουσιάζουν ως «ανώτερο λαό», ως «λαό κυρίων».

Ετιέν Μπαλιμπάρ: Εμπλεγμένοι σε πόλεμο - Εθνικισμός, ιμπεριαλισμός και κοσμοπολιτική

© Etienne Balibar: In the War - Nationalism, Imperialism, Cosmopolitics, Commons, 29.06.2022

Μέρος Πρώτο: Ο χαρακτήρας του πολέμου, τί διακυβεύεται στον πόλεμο

Για τα περισσότερα ερωτήματα που θα προσπαθήσω να εξετάσω, ομολογώ ότι δεν έχω έτοιμη απάντηση. Ακόμη χειρότερα: Για πολλά από αυτά, φοβάμαι ότι δεν υπάρχουν έτοιμες απαντήσεις. Ωστόσο, αυτό δεν μπορεί να μας εμποδίσει από το να ψάξουμε για τις απαντήσεις, ούτε, πριν ψάξουμε για απαντήσεις, από το να βρούμε τη σωστή διατύπωση των ίδιων των ερωτημάτων βοηθούμενοι από όλα όσα μπορούμε να μάθουμε και να συζητήσουμε κριτικά. Ο πόλεμος στην Ουκρανία θέτει ερωτήματα που αφορούν και ενδιαφέρουν όλο τον πλανήτη· μας επηρεάζει και θα επηρεάζει όλο και πιο πολύ το παρόν μας, το κοινό μας μέλλον, τη θέση μας στον κόσμο. Η θέση μας απέναντι στον πόλεμο αυτόν δεν μοιάζει με θέση παρατηρητή ουδέτερου ή εξ αποστάσεως. Είμαστε συμμέτοχοι και η έκβαση του θα εξαρτηθεί, εκτός των άλλων, από το πως σκεφτόμαστε και πως πράττουμε. Είμαστε εμπλεγμένοι σε πόλεμο. Είναι αδύνατο να «λιποτακτήσουμε από αυτό τον πόλεμο», όπως έγραψε ο συνάδελφός μου Sandro Mezzadra σε ένα στιβαρό ειρηνιστικό μανιφέστο. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει και να συμμετάσχουμε στον πόλεμο μ’ όλους τους τρόπους που προτείνονται τώρα. Μπορεί να έχουμε πολύ περιορισμένες δυνατότητες επιλογών, αλλά δεν πρέπει να το πάρουμε απόφαση ότι είναι μηδενικές. 

Αλλά τι είδους πόλεμος είναι τούτος; Ούτε και γι’ αυτό μπορούμε να μιλήσουμε με απόλυτη βεβαιότητα. Γιατί δεν γνωρίζουμε πλήρως ποιους άλλους χώρους αφορά ο πόλεμος εκτός από τους προφανείς, δηλαδή την περιοχή στην οποία εισέβαλαν ρωσικοί στρατοί τον Φεβρουάριο του 2022 και μερικές γειτονικές ζώνες. Καθώς ο πόλεμος εξελίσσεται και σιγά-σιγά αλλάζει χαρακτήρα, αιωρούνται κρίσιμα ερωτήματα που αφορούν την ένταση του πολέμου και τις πιθανές διαχύσεις του έξω και πέρα από την Ουκρανία, και ίσως ακόμη στον κόσμο όλο. Από αυτό εξαρτώνται και οι εικασίες που μπορούμε να κάνουμε για τις μορφές που μπορεί να πάρει η πολιτική (ως επίσημη πολιτική και ως συλλογική πρακτική) όσο διαρκεί ο πόλεμος και μετά τον πόλεμο (άν πρόκειται να υπάρξει ένα «μετά»). Η διάσημη φράση του Κλαούζεβιτς που επαναλαμβάνεται μέχρι αηδίας, λέει ότι «πόλεμος είναι η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα». Όμως ένα ακόμη πιο κρίσιμο ερώτημα είναι το εξής: Τι είδους πολιτική μπορεί να συνεχίζεται όσο διαρκεί ο πόλεμος, και πως ο πόλεμος θα μεταμορφώσει τις προϋποθέσεις και το ίδιο το περιεχόμενο της πολιτικής στην εποχή που θα ακολουθήσει;

Ας συζητήσουμε αυτά τα θέματα επικεντρώνοντας σε τρία κύρια σημεία: Πρώτον, «τι εμπλέκεται σε πόλεμο;» ή, αλλιώς, πως προσδιορίζουμε τούτο τον πόλεμο, ποιος είναι ο χαρακτήρας του, ποιους ορισμούς μπορούμε να προτείνουμε γι’ αυτόν; Δεύτερον, πως αυτός ο πόλεμος επαναπροσδιορίζει τη λειτουργία του εθνικισμού και την εξέλιξη της ίδιας της «μορφής εθνικό κράτος»; Τρίτον, πως διαμορφώνει πολιτικούς χώρους σε ένα πλανητικής κλίμακας σύστημα συγκρούσεων και δράσεων;

Γέφυρα στον ποταμό Τέτεριβ, στο Ιβάνκιβ, όπου σταμάτησε η προέλαση των ρωσικών τανκς κοντά στο Κίεβο

Foto: © Eyepress via Reuter, από Insider

Ετιέν Μπαλιμπάρ («Βραβείο Χάννα Άρεντ» έτους 2017): Για την αναθεμελίωση εκ βάθρων της Ευρώπης

Α' δημοσίευση (γαλλικά) © Le Monde - Etienne Balibar : «Refonder radicalement l’Europe», 16.12.2017

Αγγλική μετάφραση (του David Broder) © Verso - For a Radical Refoundation of Europe, 27.12.2017

  

Την 1η Δεκεμβρίου 2017 ο Ετιέν Μπαλιμπάρ τιμήθηκε με το Βραβείο Χάννα Άρεντ για την Πολιτική Σκέψη του έτους 2017. Το βραβείο θεσπίσθηκε το 1995 και δίδεται κάθε χρόνο από διεθνή κριτική επιτροπή σε άτομα «που παρεμβαίνουν με θάρρος στην δημόσια σφαίρα» για να συμβάλλουν στην πολιτική σκέψη και πράξη, συνεχίζοντας επάξια την παράδοση της Άρεντ στον πολιτικό στοχασμό.

Απονέμεται από κοινού από το επίσημο πολιτικό ινστιτούτο του γερμανικού Κόμματος των Πρασίνων «Ίδρυμα Χάινριχ Μπελ» (Heinrich-Böll-Stiftung) και από την Γερουσία της Ελεύθερης Χανσεατικής Πόλης της Βρέμης, δηλαδή την κυβέρνηση της ομώνυμης πόλης - Ομόσπονδης Χώρας. Με το Βραβείο Χάννα Άρεντ έχουν τιμηθεί, μεταξύ άλλων, ο Αμερικανός ιστορικός Timothy Snyder και ο Βρετανός Tony Judt, η Βουλγαρο-Γαλλίδα συγγραφέας και ψυχαναλύτρια Γιούλια Κρίστεβα, ο Γερμανός συνταγματολόγος Ernst-Wolfgang Böckenförde, ο Καναδός δημοσιογράφος Michael Ignatieff, η Ρωσίδα ακτιβίστρια των δικαιωμάτων του πολίτη Έλενα Μπόννερ, η Ουγγαρέζα φιλόσοφος Agnes Heller, ο Ιταλός φιλόσοφος και πολιτικός Massimo Cacciari.

Σύμφωνα με τους κριτές, «στα βιβλία του και στο δημόσιο διάλογο, ο Μπαλιμπάρ καλλιέργησε τον παρεμβατικό στοχασμό, κατά την παράδοση της Χάννα Άρεντ. Οι συνεισφορές του επιδρούν σε όλη τη δημόσια σφαίρα της δημοκρατίας, πολύ πέρα ​​από την ακαδημαϊκή συζήτηση».

Οι κριτές αναφέρθηκαν στις αναλύσεις και κριτικές του Μπαλιμπάρ για τον μαρξισμό από τον οποίο προέρχεται, στην επίμονη κριτική του για τις δομικές αδυναμίες της φιλελεύθερης δημοκρατίας και για το πώς η πολιτική αποφεύγει να στοχαστεί σε βάθος για τα φλέγοντα ζητήματα. Επισήμαναν ότι ο Μπαλιμπάρ ερευνά τις δυνατότητες και τα όρια της ελευθερίας και ασχολείται με το ζήτημα της ισότητας. Είναι δε «ένας ακούραστος αγωνιστής υπέρ μιας Ευρώπης που πρέπει να ανανεώσει τον εαυτό της». 

Οι κριτές καταλήγουν ως εξής: Ενώ τα κράτη και οι κοινωνίες φαίνεται και πάλι «να σπαταλούν την ιστορική ευκαιρία» που τους χάρισε η εξέλιξη των πραγμάτων, ο Γάλλος στοχαστής, στο βιβλίο του Ευρώπη, Κρίση και Τέλος; διερευνά πώς μπορεί η Ευρώπη να γίνει πιο δίκαιη και «να ανακτήσει τη μορφή πολιτικού εγχειρήματος. Η πολυφωνική Ευρώπη πρέπει να επανεφεύρει ξανά τον εαυτό της για να παραμείνει ικανή να ενεργεί».

Η σύνοψη της εξαιρετικής ομιλίας του στην τελετή της βράβευσης με τίτλο Hanna Αrendt et la refondation européenne, δημοσιεύθηκε λίγο μετά ως άρθρο στην εφημερίδα Le Monde. Ο Ετιέν Μπαλιμπάρ συζητά τις πολιτικές προϋποθέσεις για μια ιστορικών αξιώσεων επαναθεμελίωση της Ευρώπης, με βάση έναν νέο τύπο ομοσπονδίας.

Από την αρχή της νεωτερικής εποχής έως τα μέσα του 20ού αιώνα, η Ευρώπη είχε επιβάλει την κυριαρχία της σ' ολόκληρο τον πλανήτη. Από αυτό ακριβώς αντλούσε τον πλούτο της και συνακόλουθα έτσι οικοδομήθηκαν οι βάσεις του πολιτισμού της. Όμως σήμερα η Ευρώπη έχει γίνει «επαρχιακή», ή, για την ακρίβεια, έχει πάρει μια θέση στην ημι-περιφέρεια της παγκόσμιας οικονομίας και της παγκόσμιας ιστορίας. Έχει τεθεί στο περιθώριο του «μεγάλου παιχνιδιού», του αγώνα για την ηγεμονία, που παίζεται σήμερα μεταξύ Ασίας και Αμερικής. Παραμένει εκτός των ζωνών υπερ-εκμετάλλευσης και θανάτου που βρίσκονται στα νότια και στα ανατολικά της Μεσογείου, μολονότι εμπλέκεται και με ό,τι συμβαίνει σε τούτες τις περιοχές, μέσω των επενδύσεών της, των ένοπλων παρεμβάσεών της, των επιχειρήσεων κατά μήκος του συνόρου της με αυτές τις ζώνες και των μετακινήσεων πληθυσμών.

O Ετιέν Μπαλιμπάρ στο Δημαρχείο της Βρέμης - απονομή του Βραβείου Χάννα Άρεντ 2017

Ετιέν Μπαλιμπάρ: Τι λογής δημοκρατική Ευρώπη; Απάντηση στον Γιούργκεν Χάμπερμας

© Libération: Etienne Balibar: Quelle Europe démocratique ? Réponse à Jürgen Habermas, 9/2012 
Το άρθρο στα Αγγλικά : © Green European Journal, Volume 3 - Etienne Balibar: What democratic Europe? Response to Jürgen Habermas,  Αναδημ. αγγλ. μτφρ. Social Europe, 1.10.2012 

 
Με αφορμή τη συνέντευξη του Μιχάλη Μπαρτσίδη, επιμελητή της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου του Ετιέν Μπαλιμπάρ: «Ευρώπη, κρίση και τέλος;» είχαμε επισημάνει τις ενδιαφέρουσες πολιτικές συγκλίσεις (αλλά και διαφορές), τις σχετικές με το ζήτημα της Ευρώπης, μεταξύ του Μπαλιμπάρ και του Γιούργκεν Χάμπερμας, στοχαστών πολύ διαφορετικών ως προς τις θεωρητικές τους πεποιθήσεις.

Ιδού όμως ποιές συγκλίσεις και διαφορές του με τον Γερμανό στοχαστή επισήμανε ο ίδιος ο Μπαλιμπάρ, σε άρθρο του στην εφημερίδα Liberation. Το άρθρο που επαναδημοσιεύουμε εδώ (μια άλλη ελληνική μετάφραση είχαν παρουσιάσει τα Ενθέματα της Αυγής, 30.9.2012), γράφτηκε μετά την δημοσίευση στα Γαλλικά, στην εφημερίδα Le Monde (27.8.2012), του σημαντικού άρθρου-«μανιφέστου» των Peter Bofinger, Jürgen Habermas, Julian Nida-Rümelin: Plus que jamais, l'Europe (το πρωτότυπο γερμανικό στην Frankfurter Allgemeine Zeitung, 3.8.2012: Einspruch gegen die Fassadendemokratie - Kurswechsel für Europa)· ωστόσο, ήταν ένα είδος ευρύτερης κριτικής ή παρατηρήσεων στην όλη επιχειρηματολογία του Χάμπερμας και στις προτάσεις για διέξοδο από την κρίση μέσω της δημοκρατικής επανίδρυσης ή επαναθεμελίωσης της Ευρώπης. Μολονότι αποδείχτηκαν μη βιώσιμα μερικά από τα «πρωτόλεια» κινήματα του 2012, για τα οποία ήλπιζε τότε ο Μπαλιμπάρ (και ο Χάμπερμας) ότι θα κάνουν τη συζήτηση για την Ευρώπη υπόθεση των πολιτών, πολλά θέματα που έθεσε υπό συζήτηση εξακολουθούν 5 χρόνια μετά να είναι ενδιαφέροντα και ουσιαστικά και η υπενθύμισή τους τώρα αξίζει τον κόπο.

Φυσικά, η επισήμανση (και επίκριση) του Μπαλιμπάρ για «φτωχή» συζήτηση και αντιπαράθεση περί Ευρώπης στη Γαλλία, εγκλωβισμένη στο πλαίσιο του εθνικού κράτους, αφορά την κατάσταση που επικρατούσε εκεί το 2012. Από τότε, ίσως μερικά πράγματα έχουν αλλάξει.

Ο Γιούργκεν Χάμπερμας εξέφρασε μια ξεκάθαρη θέση για την τωρινή κατάσταση στην Ευρώπη και για τις αποφάσεις που πρέπει να ληφθούν. Μετά την μετάφραση τον Μάιο 2012 του Συντάγματος της Ευρώπης, η εφημερίδα Le Monde παρουσίασε τις επίκαιρες απόψεις του Γερμανού φιλοσόφου και των συνεργατών του, υπό τον τίτλο «Περισσότερη από κάθε άλλη φορά, Ευρώπη».
Ουσιαστικά, το επιχείρημα του Χάμπερμας είναι το εξής: Η κρίση στη ζώνη του ευρώ δεν έχει καμία σχέση με τα «σφάλματα» των κρατών που ξοδεύουν υπερβολικά - επακόλουθο αυτής της υπόθεσης, την οποία απορρίπτει ο Χάμπερμας, είναι ότι τα κράτη αυτά πρέπει κάνουν μεγάλες προσπάθειες για να καλύψουν την απόστασή τους από τα πιο «φειδωλά» μέλη της ευρωζώνης (στα γερμανικά, η λέξη Schuld σημαίνει τόσο το σφάλμα όσο και το χρέος...). Όμως, η κρίση έχει απόλυτη σχέση με την ανικανότητα των κρατών της ευρωζώνης να εξομαλύνουν το έδαφος στο οποίο διαδραματίζεται το παιχνίδι των αγορών και να χρησιμοποιήσουν την ισχύ τους υπέρ μιας ρύθμισης του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε παγκόσμιο επίπεδο· αντί να κάνουν αυτό, αφήνουν τον εαυτό τους στο έλεος των κερδοσκόπων οι οποίοι σπρώχνουν τα κράτη της ευρωζώνης το ένα εναντίον του άλλου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο δεν θα υπάρξει διέξοδος από την κρίση, αν η Ευρώπη δεν αποφασίσει να «κάνει το βήμα» προς την πολιτική ολοκλήρωση, που θα την κάνει ικανή να υπερασπιστεί το νόμισμά της και ταυτόχρονα να προωθήσει τις κοινωνικές πολιτικές της και πολιτικές που θα αποσκοπούν στη μείωση των ανισοτήτων, ώστε να δικαιολογείται η ύπαρξή της.

Ετιέν Μπαλιμπάρ: «Ευρώπη, κρίση και τέλος;» Μια συνέντευξη με τον επιμελητή της ελληνικής έκδοσης Μιχάλη Μπαρτσίδη

Μια πρώτη μορφή της απομαγνητοφωνημένης συνέντευξης δημοσιεύτηκε στο © Αθηναϊκό - Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων (17.1.2017): O Μ. Μπαρτσίδης, επιμελητής του βιβλίου του Γάλλου διανοητή Ετιέν Μπαλιμπάρ μιλά στον Γιώργη-Βύρωνα Δάβο του ΑΠΕ-ΜΠΕ

  

Ο Μιχάλης Μπαρτσίδης, Δρ Φιλοσοφίας και διδάσκων στο ΕΑΠ, είναι ο επιμελητής της ελληνικής έκδοσης του νέου βιβλίου του Ετιέν Μπαλιμπάρ, με τον εύγλωττο τίτλο «Ευρώπη, κρίση και τέλος;» (μετάφραση του Γιάννη Ανδρουλιδάκη, εκδόσεις Ταξιδευτής). Το βιβλίο πραγματεύεται όλη την πορεία της κρίσης στην ήπειρό μας, βυθοσκοπώντας τις αιτίες και αναδιφώντας στις πιθανότητες για μία επανίδρυση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. 

Μετά την συνέντευξη του ίδιου του Μπαλιμπάρ στο ΑΠΕ-ΜΠΕ, ο Μιχάλης Μπαρτσίδης ρίχνει σήμερα περισσότερο φως στα επίκαιρα κι εύστοχα επιχειρήματα του Γάλλου διανοητή κι εξηγεί πόσο η κρίση έχει καταστεί υπερεθνική και πόσο αναγκαία καθίσταται η ανάγκη για μία αναδιαμόρφωση των θεμελιωδών αρχών που διέπουν την ευρωπαϊκή συνείδηση, έτσι ώστε να αποφευχθούν οι κίνδυνοι που αιωρούνται πάνω από την ήπειρό μας ένεκα της διολίσθησής της στις αρνητικές συνέπειες του νέου οικονομίστικου πνεύματος, δηλ. στους λογής λαϊκισμούς και εθνικισμούς.

Μια σημείωση περί Θεωρίας και Πολιτικής: Η συστηματική ενασχόληση του Ετιέν Μπαλιμπάρ, τα τελευταία χρόνια, με την πορεία και την προοπτική της ΕΕ, είναι μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περίπτωση διαλόγου και σύμπλεξης της θεωρίας και φιλοσοφίας αφενός, με την έμπρακτη πολιτική αφετέρου. Ωστόσο, πέραν του όλου πλούσιου προβληματισμού του, οι εντυπωσιακές συγκλίσεις των πολιτικών του συμπερασμάτων για την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση με τα αντίστοιχα συμπεράσματα ενός άλλου σπουδαίου αλλά πολύ διαφορετικού πολιτικού φιλοσόφου και κοινωνιολόγου της εποχής μας με έντονη και διαρκή παρουσία στα δρώμενα του κόσμου, του Γιούργκεν Χάμπερμας, είναι μια ακόμη χαρακτηριστική εκδήλωση της σχετικής αυτονομίας του Πολιτικού από τις θεωρητικο-φιλοσοφικές βάσεις της σκέψης: Η πολιτική πράξη είναι κατά πρώτο λόγο προγραμματικό εγχείρημα, όχι μεταφορά ή αντανάκλαση μιας θεωρίας, φιλοσοφίας ή ιδεολογίας στο πολιτικό επίπεδο.
Ως προς τη θεωρία, ο Μπαλιμπάρ και ο Χάμπερμας βρίσκονται στους αντίποδες εντός της μαρξιστικής παράδοσης. Ο πρώτος είναι ο επιφανέστερος και συνεπέστερος κληρονόμος του «αλτουσσεριανού» θεωρητικού ρεύματος, το οποίο, με την υπόθεση της επιστημολογικής τομής, απορρίπτει ως «προμαρξικό» κατάλοιπο το θεωρητικό έργο του νεαρού Μαρξ· ομοίως απορρίπτει τον λεγόμενο εγελιανό μαρξισμό με την ευρύτερη έννοια, από τον Λούκατς μέχρι τις νεότατες γενιές «Φρανκφουρτιανών» ή υποστηρικτών της συνέχειας του όλου μαρξικού έργου. Αντίθετα, ο δεύτερος, με όλη την μεταγενέστερη εξέλιξη και πολύπλευρο εμπλουτισμό της σκέψης του από άλλες παραδόσεις, διατηρεί πάντα, και μάλιστα τονισμένο στον υπερθετικό βαθμό, το έντονο ενδιαφέρον της μεσοπολεμικής και μεταπολεμικής Κριτικής Θεωρίας για την αλλοτρίωση και για την διαλεκτική της υπέρβαση ως εξελικτική-επικοινωνιακή διαδικασία, τυπικό θέμα του νεαρού Μαρξ. Για το θέμα αυτό, πέραν των άλλων, αξίζει να μελετήσει κανείς τo (μη μεταφρασμένo στα ελληνικά) έργo του Χάμπερμας «Για την Ανακατασκευή του Ιστορικού Υλισμού» (Zur Rekonstruktion des Historischen Materialismus) ή και το μεταγενέστερο μεγάλο έργο του «Θεωρία της Επικοινωνιακής Πράξης» (Theorie des Kommunikatinen Handelns). Το πόσο έντονη ήταν (και εξακολουθεί να είναι, εν μέρει) αυτή η θεωρητική στάση του, φαίνεται και από ένα ανεκδοτολογικού τύπου περιστατικό, στην αρχή της σταδιοδρομίας του: Ο ίδιος ο Μαξ Χορκχάιμερ, παρά την αντίδραση του Αντόρνο, ζήτησε το 1957 την αποπομπή από το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών της Φρανκφούρτης του νεαρού τότε Χάμπερμας, του μετέπειτα διαδόχου του στην δική του ακαδημαϊκή έδρα, επειδή, κατά τον Χορκχάιμερ, ο Χάμπερμας ήταν «υπερβολικά προσκολλημένος στον νεαρό Μαρξ».
Όμως αυτή η ασυμβατότητα των Χάμπερμας και Μπαλιμπάρ στη θεωρία και στη φιλοσοφία, δεν εμποδίζει τους δύο στοχαστές να συγκλίνουν στην έμπρακτη πολιτική, ιδίως όσον αφορά το εγχείρημα της ευρωπαϊκής ένωσης. Και, με σοφία, να προειδοποιούν: «Δεν έχουμε πολύ χρόνο, ο χρόνος τελειώνει για την Ευρώπη», είναι το σήμα κινδύνου και του ενός και του άλλου.

Γ. Ρ.  

Ακολουθεί η συνέντευξη του Μ. Μπαρτσίδη στον Γιώργη-Βύρωνα Δάβο: 

Ερ. Γ.-Β. Δ: Κύριε Μπαρτσίδη, ευχαριστούμε που μιλάτε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ για το σημαντικό τούτο βιβλίο του Ετιέν Μπαλιμπάρ και, καταρχάς, θα ήθελα να σας ρωτήσω σχετικά με το λόγο και την αναγκαιότητα να εκδοθεί τούτη η μελέτη στη συγκεκριμένη συγκυρία. 

Απ. Μ.Μ.: Το βιβλίο του Ετιέν Μπαλιμπάρ με τίτλο «Ευρώπη, κρίση και τέλος;» (προσοχή στο ερωτηματικό) έχει ως θέμα του την κρίση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Είναι ένα βιβλίο το οποίο γράφεται σταδιακά από το 2010, μια συλλογή κειμένων που το τελευταίο γράφτηκε το Νοέμβριο του 2016 και αποτελεί το προλογικό κείμενο της ελληνικής έκδοσης. Πρόκειται για ένα βιβλίο που γράφτηκε, θα λέγαμε, με ένα τρόπο όχι συστηματικό, ένα βιβλίο ανοιχτό που γράφτηκε μέσα στη συγκυρία και φυσικά με όλους τους κινδύνους που αυτό συνεπάγεται. Με τον κίνδυνο, δηλαδή, να λαθεύει ο συγγραφέας στις εκτιμήσεις και στις προβλέψεις του. Βέβαια ο Μπαλιμπάρ, όπως το συνηθίζει, είναι αρκούντως προσεκτικός, λαμβάνει πολιτική θέση με τρόπο αργό, ζυγιάζοντας τα πράγματα, τις στάσεις, τις δυνάμεις που αντιμάχονται και τους παράγοντες που επηρεάζουν την πολιτική και ιστορική συγκυρία. Γίνεται μάλιστα ακόμη πιο επιφυλακτικός όταν πρόκειται για ένα τόσο σύνθετο πρόβλημα όπως η κρίση μιας ολοκλήρωσης, όπως είναι η κρίση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Με αυτή την έννοια είναι ένα βιβλίο το οποίο αναμετράται με τα στοιχεία της αβεβαιότητας όπου έχουμε μια πληθώρα αντιμαχόμενων και αντίρροπων δυνάμεων και παραγόντων, όπου έχουμε την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση και την κρίση της σε μια τριπλή δομή σε ένα υποεθνικό, σε ένα διεθνικό και σε ένα υπερεθνικό επίπεδο. Εκεί όπου αρθρώνονται οι εξελίξεις σε αυτό το τριπλό επίπεδο δημιουργούν, μια εξαιρετική συνθετότητα μια ιστορικά πρωτότυπη και περίπλοκη κατάσταση, που καθιστά υπό μία έννοια οποιαδήποτε πρόβλεψη εξαιρετικά παρακινδυνευμένη.