Η «εκδίκηση του Κέυνς» εν καιρώ λοιμού και θυέλλης: Ένας φιλελεύθερος που υποτίμησαν οι φιλελεύθεροι

Η ελληνική κυβέρνηση, όπως όλες οι κυβερνήσεις του κόσμου, ανακοίνωσε οικονομικά μέτρα για την αντιμετώπιση της κατάστασης που δημιουργεί η παγκόσμια πανδημία. Και ο υφυπουργός Θ. Σκυλακάκης μίλησε για «εκδίκηση του Κέυνς». Τί εννοούσε; Πάντως, η φράση του ερμηνεύτηκε (Στ. Κασιμάτης, «Η εκδίκηση του Κέινς», Καθημερινή 19.3.2020) και ως εξής: «Η αναγκαστική προσαρμογή της οικονομικής πολιτικής δημιουργεί πρόβλημα στην Αριστερά, διότι τι περισσότερο μπορεί να αξιώσει πια για τους εργαζομένους έπειτα από τα μέτρα που ανακοίνωσε η κυβέρνηση».

Τί τρέχει εδώ: Φιλελεύθεροι πολιτικοί και δημοσιολογούντες, εν ώρα κινδύνου, μιλούν για «εκδίκηση του Κέυνς», ο οποίος, ως γνωστόν, ήταν εμβληματικός (παλαιο)φιλελεύθερος οικονομολόγος και πολιτικός στοχαστής. Φυσικά «ο παλιός είναι αλλιώς»!
Εάν οι τυφλοί ανέβλεψαν και βλέπουν έκπληκτοι τη βάρκα να αρμενίζει πολύ στραβά, σε γιαλό που έβγαλε ξαφνικά υφάλους και ξέρες, το μόνο που ταιριάζει στην περίσταση είναι να ειπωθεί πάλι το χιλιοειπωμένο «είναι πολύ αργά για δάκρυα ...Στέλλα».
Ποιούς, αλήθεια, εκδικείται ο Κέυνς; Τους αριστερούς; Ενόσω ήταν εν ζωή, αλλά στην πραγματικότητα και μετά θάνατον, ήταν αντίπαλος της αντικαπιταλιστικής Αριστεράς και μάλιστα στα ίσια. Δεν ήταν φίλος της που τον πούλησαν φίλοι αριστεροί. Άλλοι τον πούλησαν, οι (ψευτο)φίλοι ομοϊδεάτες του. Φιλελεύθεροι. Ο Κέυνς τον καπιταλισμό ήθελε να σώσει. Από τις διαστροφικές, (αυτο)καταστροφικές του τάσεις.
Ποιοί παρέβλεπαν την διαχρονική αξία των ιδεών του Κέυνς για τους στόχους που εκείνος έθετε; Ποιοί παρέβλεπαν πόσο «επικίνδυνος» και «εκδικητικός» για τους ίδιους μπορεί να γίνει; Ιδίως «επικίνδυνος» μακροπρόθεσμα - ιδού μια λέξη της οποίας ο Κέυνς έκανε χρήση εμβληματική, συνδέοντάς την με τη μοίρα των ανθρώπων, ζωή και θάνατο.

Αγώνας εναντίον της αλλαγής του κλίματος - Θα κερδηθεί (ή θα χαθεί) εντός του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής

δύο κείμενα της Αλίσσα Μπατιστόνι

 

Εισαγωγικά: Η τελευταία έκδοση του αμερικανικού περιοδικού Jacobin, με τίτλο τεύχους Γη, Αέρας και Φωτιά (Καλοκαίρι 2017, τ. 26), ήταν αφιερωμένη στην αλλαγή του κλίματος. Στο editorial η Alyssa Battistoni γράφει: Η αλλαγή του κλίματος δεν είναι ένα απλό θέμα για να το συζητάμε ευκαιριακά κάθε δυό-τρία χρόνια [...] Από τώρα και στο εξής, κάθε τεύχος θα είναι τεύχος με θέμα την αλλαγή του κλίματος. Στα άρθρα, κάθε συγγραφέας βλέπει το θέμα από διαφορετικές σκοπιές και με διαφορετικές λογικές· μερικές από αυτές προκάλεσαν κριτικές όπως του John Bellamy Foster, εκδότη του Monthly Review, ο οποίος καταλόγισε στους συγγραφείς «υπεράσπιση της οικονομικής μεγέθυνσης, παραγωγισμό και Προμηθεϊσμό» παραδοσιακού σοσιαλιστικού τύπου. Ο δε Ian Angus (Climate & Capitalism), παρέπεμψε στον Ούγγρο φιλόσοφο Ίστβαν Μεσζάρος (István Mészáros): «Το να λέμε ότι “η επιστήμη και η τεχνολογία μπορούν να λύσουν μακροπρόθεσμα όλα μας τα προβλήματα”, είναι χειρότερο από το να πιστεύουμε στη δύναμη της μαγείας». 
Αντίθετα, στο editorial και στο άλλο μεταφρασμένο εδώ άρθρο της, η Αλίσσα Μπατιστόνι επιμένει όχι στις τεχνολογικές απαντήσεις που προτείνονται για το κλιματικό ζήτημα, αλλά στη σχέση μεταξύ εργασίας και οικολογίας. Επισημαίνει τον κρίσιμο ρόλο των θέσεων εργασίας στον τριτογενή τομέα, οι οποίες εξασφαλίζουν την κοινωνική αναπαραγωγή (τα λεγόμενα Pink Collars σε διάκριση από τα Blue και White Collars - ιδίως οι «Eds & Meds»). Τονίζει το επείγον όσον αφορά το κλίμα («δεν υπάρχει καθόλου χρόνος για χάσιμο») και αξιολογεί ρεαλιστικά την παγκόσμια πολιτική και τους συσχετισμούς των δυνάμεων. Είναι εντελώς σαφής: «Εάν ο καπιταλισμός ωθεί στην αλλαγή του κλίματος, μήπως αυτό σημαίνει ότι χρειαζόμαστε μια επανάσταση για να την σταματήσουμε; Δεν πρέπει να στηρίζουμε τις ελπίδες μας σε κάτι τέτοιο. Η Αριστερά [...] παραμένει ιστορικά αδύναμη». Δεν είναι πιθανό αναλάβει σύντομα ρόλους πραγματικής εξουσίας, και μάλιστα στην κλίμακα που απαιτείται για το συγκεκριμένο εγχείρημα, τονίζει. «Και σίγουρα όχι στο χρονοδιάγραμμα μέσα στο οποίο είμαστε υποχρεωμένοι να αναλάβουμε σοβαρή δράση για το κλίμα [..] Προς το παρόν, πρέπει να συμφωνήσουμε και να αποφασίσουμε πώς θα αντιμετωπιστεί όσο καλύτερα γίνεται η αλλαγή του κλίματος εντός αυτού του συστήματος».
Βέβαια, η Αλίσσα Μπατιστόνι, ερευνήτρια της νέας γενιάς στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Γέηλ, βλέπει τα πράγματα υπό το ιδιαίτερο, μεταβιομηχανικό - και μετανεωτερικό - πρίσμα της ακαδημαϊκής Αριστεράς της Δύσης, το συνυφασμένο με τις πολιτισμικές αντιφάσεις του όψιμου καπιταλισμού. Η έντονη αποβιομηχάνιση και μετατόπιση μεγάλου όγκου θέσεων εργασίας προς τον τομέα των υπηρεσιών - ιδίως προς την κοινωνική αναπαραγωγή - είναι η τάση που επικρατεί σαφώς στις ΗΠΑ, στη Βρετανία, μάλλον και στην καθ' ημάς Νότια Ευρώπη· αλλά όχι τόσο σαφώς στη Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη ή στην Ιαπωνία. Σίγουρα δεν επικρατεί καθόλου στους ανερχόμενους οικονομικούς γίγαντες του παγκόσμιου συστήματος, όπως είναι κατεξοχήν η Κίνα, η τωρινή πρωταθλήτρια της παγκοσμιοποίησης. Από την άποψη αυτή, η οπτική γωνία της Μπατιστόνι δεν είναι παγκόσμια· ωστόσο βλέπει καθαρά τί συμβαίνει σε μεγάλο μέρος της Δύσης. Αλλά τί να συζητήσεις για το κλίμα στην καχεκτική, επαρχιώτικη ελληνική δημόσια σφαίρα;
Ο αντίλογος στις απόψεις της είναι: Όντως, ο αγώνας εναντίον της αλλαγής του κλίματος θα κερδηθεί (ή θα χαθεί) εντός του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Όμως θα κερδηθεί ή θα χαθεί, κυρίως και κατά πρώτο λόγο στην Κίνα. Στον νέο βιομηχανικό, εξαγωγικό γίγαντα.
Για ό,τι αφορά την καθ' ημάς αποβιομηχάνιση και μετατόπιση θέσεων εργασίας προς τον τομέα των υπηρεσιών, η μεγάλη διαφορά από τις ΗΠΑ είναι η εξής: Στις ΗΠΑ μεγάλο μέρος θέσεων εργασίας στην εκπαίδευση και στη βασική υγειονομική περίθαλψη ανήκει στον ιδιωτικό τομέα της οικονομίας. Στην Ελλάδα ανήκει πάντα στον δημόσιο. Όμως, όσον αφορά άλλους κλάδους της κοινωνικής αναπαραγωγής, ιδίως τους πιο «δυναμικούς» ως προς το πλήθος νέων θέσεων εργασίας (π.χ. φροντίδα ηλικιωμένων, επισιτισμός - εστίαση, λιανικές πωλήσεις, τελευταία μεγάλο μέρος των παραϊατρικών υπηρεσιών), η νέα κατάσταση δεν διαφέρει πολύ από των ΗΠΑ - ιδίως άν ληφθεί υπόψη η εξάπλωση άτυπων μορφών εργασίας, «δανεικών» εργαζόμενων και ημιαπασχόλησης. 
Στις κατά κεφαλήν εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα από ορυκτά καύσιμα, οι ΗΠΑ, παρά την αποβιομηχάνιση, έχουν τους χειρότερους δείκτες παγκοσμίως, εξαιτίας κυρίως του λεγόμενου αμερικανικού τρόπου ζωής και κατανάλωσης - μαζί με τον Καναδά, τη Ρωσία, την Αυστραλία και τις πετρελαιοπαραγωγές χώρες της Αραβικής Χερσονήσου. Όσο για τις κατά κεφαλήν «επιδόσεις» της Ελλάδας, που προέρχονται και αυτές κυρίως από την κατανάλωση και τον τρόπο ζωής (ιδίως την κυκλοφορία και οδικές μεταφορές), αλλά και από την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας με πρώτη ύλη τον λιγνίτη, ανταγωνίζονται «επάξια» χώρες πολύ πιο βιομηχανικές (π.χ. Αυστρία, Βέλγιο, Σκανδιναβικές, ακόμη και την Κίνα). Ξεπερνούν τις «επιδόσεις» της Γαλλίας, της Ισπανίας ή της Ιταλίας. Στα χρόνια της ελληνικής φούσκας αυξήθηκαν αλματωδώς· μόνον μετά την έναρξη της κρίσης και το σκάσιμο της φούσκας μειώθηκαν κάπως (βλ. στοιχεία ΟΗΕ, Διεθνούς Τράπεζας, ΟΟΣΑ).

Γ. Ρ.

1. Ζωή, όχι απλή επιβίωση

 

© Jacobin, τ. 26, Earth, Wind and Fire, Καλοκαίρι 2017 - Alyssa Battistoni: Living, Not Just Surviving, 15.8.2017
 

Όταν τον Ιούνιο του 2017 ο Donald Trump ανακοίνωσε την απόφασή του να κάνει πράξη την προεκλογική του υπόσχεση για αποχώρηση των ΗΠΑ από το Παγκόσμιο Σύμφωνο για το Κλίμα, οι φιλελεύθεροι κραύγασαν ότι έρχεται η καταστροφή. Ο βασικός επενδυτής και Διευθύνων Σύμβουλος της βιομηχανίας ηλεκτροκίνητων αυτοκινήτων Tesla Ήλον Μασκ (Elon Musk), ο οποίος προωθεί επίμονα και με ριψοκίνδυνες επιχειρηματικές κινήσεις την αντικατάσταση των κινητήρων καύσης με ηλεκτρικούς, παραιτήθηκε από την ομάδα οικονομικών συμβούλων του Tραμπ. Ο διευθύνων σύμβουλος της Goldman Sachs Λόυντ Μπλάνκφαϊν (Lloyd Blankfein) εμφανίστηκε για πρώτη φορά με μήνυμα στο Twitter για να εκφράσει την απογοήτευσή του, ενώ η πρώην πρέσβειρα των ΗΠΑ στον ΟΗΕ Σαμάνθα Πάουερ (Samantha Power) δήλωσε μέσω Twitter ότι ήρθε «το τέλος του Αμερικανικού Αιώνα». Ο Γάλλος πρόεδρος Εμμανουέλ Μακρόν Emmanuel Macron, που ανταγωνίζεται με τον Τζάστιν Τρυντώ (Justin Trudeau), τον πρωθυπουργό του Καναδά, για την ηγεσία της παγκόσμιας Αντίστασης, δεν έχασε την ευκαιρία και [ειρωνευόμενος το γνωστό σλόγκαν του Τραμπ] υποσχέθηκε να «κάνει τον πλανήτη μας και πάλι μεγάλο».

Κατά κεφαλήν εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα ανά χώρα

ΗΠΑ, Αυστραλία, Καναδάς πρωταθλητές καταστροφείς του κλίματος - Πηγή ΟΟΣΑ

Η ανομολόγητη συμφωνία φιλελεύθερων και λαϊκιστών: Tο οικονομικό Σύνταγμα είναι (και θα είναι) υπερκρατικό, διεθνές· το πολιτικό Σύνταγμα να μείνει περιορισμένο στο εθνικό κράτος

Μολονότι οι ρητορικές τους είναι πολύ διαφορετικές, οι σημερινοί (νεο)φιλελεύθεροι αφενός, οι δεξιοί λαϊκιστές (μαζί και οι εξ αριστερών προσπάθειες για απομιμήσεις) αφετέρου, δεν διαφέρουν πολύ ως προς το ουσιαστικό διακύβευμα της εποχής.

Στην παγκοσμιοποιημένη εποχή μας, το κανονιστικό πλαίσιο της οικονομικής σφαίρας, το οικονομικό Σύνταγμα, έχει ξεφύγει εντελώς από τον έλεγχο του εθνικού κράτους. Είναι υπερ/διακρατικό και παγκόσμιο: Οι θεσμοί και τα θεσμικά του όργανα λέγονται ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα, διεθνείς εμπορικές συμφωνίες. Το ακροτελεύτιο άρθρο του ορίζει ως τελικούς εγγυητές τις διεθνείς αγορές. Αντίθετα, τα βασικά στοιχεία του πολιτικού Συντάγματος παραμένουν αυστηρά περιορισμένα στην σφαίρα του εθνικού κράτους (1). Σ΄ αυτό τον περιορισμό, στην απαγόρευση μιας πραγματικής δημοκρατικής διαβούλευσης και λήψης ουσιαστικών και δημοκρατικά νομιμοποιημένων πολιτικών αποφάσεων και σε επίπεδο πέραν του μεμονωμένου κράτους, υπερθεματίζουν φυσικά οι λαϊκιστές, συμφωνούν ανεπιφύλακτα οι νεοφιλελεύθεροι, συμφωνούν με επιφυλάξεις χωρίς πρακτική σημασία οι παραδοσιακοί φιλελεύθεροι και το αποδέχονται πολλοί σοσιαλ-φιλελεύθεροι (παρά την κοσμοπολίτικη ρητορική μερικών).

Χανς-Βέρνερ Ζιν: Η μαρξική θεωρία των κρίσεων και πώς η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα καταστρέφει τον καπιταλισμό. Με ένα επίμετρο

© Die Zeit - Hans-Werner Sinn: Krisentheorie: Marx’ wahre Leistung, 13.2.2017 (στην έντυπη έκδοση: τεύχος 5/2017, 26.1.2017)  

Οι σοβαροί και ευφυείς από όσους μελετητές (ιδιαίτερα οικονομολόγους) απορρίπτουν αποφασιστικά βασικές πτυχές του έργου του Καρλ Μαρξ που αφορούν την εργασία ή τον καπιταλισμό ως σύστημα και ασφαλώς είναι ολικά αντίθετοι στις αξιολογικές αρχές της σκέψης του, σέβονται εντούτοις πολλές μαρξικές ιδέες και σήμερα. Οι ιδέες αυτές τούς προκαλούν φόβο. Ένας λόγος για να αισθάνονται αβεβαιότητα και φόβο είναι το μαρξικό σχήμα για την ιστορία: Ο καπιταλισμός, όπως οι άλλοι τρόποι παραγωγής που προηγήθηκαν, είναι σύστημα που επωάσθηκε και γεννήθηκε, είχε την παιδική του ηλικία, ενηλικιώθηκε, άκμασε, επιβλήθηκε στις κοινωνίες, μετέτρεψε τον βιόκοσμο του ανθρώπου σε αποικία του. Είναι ιστορικό φαινόμενο, όχι φιλοσοφική οντότητα πέραν του κόσμου τούτου σαν τις πλατωνικές Ιδέες ή το εγελιανό Απόλυτο· άρα, υπόκειται και σε κρίσεις, σε φθορά, σε παρακμή και σε «γήρας». Και τέλος, από τα υλικά της αποσύνθεσής του, κάποτε, ποιός ξέρει πότε, θα αναπτυχθεί για να πάρει τη θέση του «κάτι άλλο».

Ο Χανς Βέρνερ Ζιν, οικονομολόγος ευρωσκεπτικιστής (ίσως όχι αντιευρωπαίος), επιθυμεί μια μικρή ή χαλαρή ζώνη του ευρώ και μια ΕΕ αποτελούμενη από χώρες βορείως των Άλπεων. Είναι από τους μόνιμους εισηγητές της εκδίωξης της Ελλάδας από την ευρωζώνη και την ΕΕ. Ασφαλώς δεν ανήκει στους φίλους των ιδεών του Μαρξ - και καθόλου των αξιολογικών του αρχών. Το αντίθετο, και μάλιστα στον υπερθετικό βαθμό. Ωστόσο, ως ευφυής οικονομολόγος σέβεται και φοβάται βασικές μαρξικές ιδέες. Σε τούτο το πολύ ενδιαφέρον άρθρο, δηλώνει, όπως έκαναν και άλλοι πρόσφατα, ότι η θεωρία του Μαρξ για τις κρίσεις μπορεί, στο τέλος, να επαληθευτεί στην πράξη· δηλαδή, λέει, μπορεί ο κεφαλαιοκρατικός τρόπος παραγωγής να φτάσει στο τέλος του λόγω ανεπανόρθωτων συστημικών βλαβών που θα προκληθούν από τις κρίσεις και από το πώς τις αντιμετωπίζουν τα θεσμικά όργανα, οικονομικά ή πολιτικά. Η λανθασμένη, κατά τη γνώμη του, νομισματική πολιτική της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (την οποία ο Ζιν ποτέ δεν είχε σε εκτίμηση), είναι μια κακή αντιμετώπιση της κρίσης, «απολιθώνει τον καπιταλισμό» και συνακόλουθα αυξάνει τον κίνδυνο για τέτοιες «ανεπανόρθωτες βλάβες». Η ΕΚΤ και οι άλλες κεντρικές τράπεζες, με την πολιτική τους μπορεί να καταστρέψουν τον καπιταλισμό, λέει. Και να βγάλουν τον Μαρξ σωστό. Από λάθος ή από πρόθεση, το αποτέλεσμα δεν θα διαφέρει.

Γ. Ρ.
   

Ο Μαρξ αξιολογείται από τους οικονομολόγους με ποικίλους και διαφορετικούς τρόπους. Στους αγγλοσαξωνικούς κύκλους η εκτίμηση που απολαμβάνει είναι μικρή, επειδή βλέπουν ως κέντρο των αναλύσεών του την εργασιακή θεωρία του της αξίας. Και πραγματικά, ένας οικονομολόγος λίγους καρπούς μπορεί να αποκομίσει από την ιδέα ότι η αξία ενός εμπορεύματος εξηγείται μόνον από την ποσότητα της εργασίας που έχει ενσωματωθεί σ' αυτό το εμπόρευμα, ενώ, αντίθετα, η αποζημίωση του χρησιμοποιούμενου κεφαλαίου δεν είναι τίποτε άλλο παρά μόνον υπεραξία, την οποία οι καπιταλιστές υπεξαιρούν από τους εργαζόμενους. Αυτό που έγραψε ο Μαρξ για το ζήτημα τούτο, είναι περισσότερο ιδεολογία παρά γνώση.

Η πραγματική δύναμη και η συμβολή του Μαρξ βρίσκονται στην μακροοικονομική θεωρία, δηλαδή στα πορίσματά του για το σύνολο της οικονομίας. Τις πιο σημαντικές συνεισφορές του στην οικονομική γνώση μας τις προμηθεύουν οι θεωρίες του περί κρίσεων. Ιδιαίτερη σημασία έχει η θεωρία της πτωτικής τάσης του ποσοστού κέρδους, η οποία αναπτύσσεται στον τρίτο τόμο του Κεφαλαίου. Σήμερα, το ποσοστό κέρδους το ονομάζουμε συντελεστή κέρδους (profit rate) ή απόδοση (yield). Είναι η αναλογία του κέρδους μιας εταιρείας με τα χρησιμοποιηθέντα κεφάλαια. Σύμφωνα με τον Μαρξ, στην ιστορική πορεία της οικονομικής εξέλιξης αυτό το ποσοστό κέρδους πέφτει σε όλο και χαμηλότερα επίπεδα. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι το κεφάλαιο μπορεί να αυξάνεται ταχύτερα από ό,τι αυξάνεται το εργασιακό δυναμικό. Επομένως, πάντα θα συσσωρεύεται ολοένα και περισσότερο κεφάλαιο ανά εργαζόμενο, αλλά δεν θα αυξάνεται ανάλογα το κέρδος που αποκομίζει αυτό το κεφάλαιο.

Timothy Snyder: «Έχουμε προθεσμία ενός χρόνου το πολύ για να υπερασπιστούμε τη δημοκρατία στις ΗΠΑ»

© Süddeutsche Zeitung International, Timothy Snyder über Donald Trump “We have at most a year to defend American democracy, perhaps less“, 10.2.3017

Η συνέντευξη δόθηκε στον Matthias Kolb της SZ. Για την ελληνική μετάφραση λήφθηκε υπόψη και η πρώτη, συντομευμένη δημοσίευσή της στη γερμανική γλώσσα (© Süddeutsche Zeitung, Wir haben maximal ein Jahr Zeit, um Amerikas Demokratie zu verteidigen, 7.2.2017)

   

Ο ιστορικός Timothy Snyder, αμερικανός μελετητής της ευρωπαϊκής ιστορίας του 20ού αιώνα και ιδιαίτερα του Μεσοπολέμου, συγγραφέας πολλών σημαντικών βιβλίων, μιλά για τα μαθήματα της ιστορίας και για το τί πρέπει να κάνουν σήμερα οι φίλοι της δημοκρατίας στην πατρίδα του. 
  

SZ: Εδώ και τρεις βδομάδες ο Ντόναλντ Τραμπ είναι ο Πρόεδρος των ΗΠΑ. Πώς περιγράφετε το ξεκίνημά του;

Timothy Snyder: Το πρώτο πράγμα που πρέπει να παρατηρήσουμε είναι ότι, μέχρι τώρα, τα θεσμικά όργανα δεν του έχουν θέσει περιορισμούς. Αυτός, ποτέ δεν τα πήρε στα σοβαρά· ενεργεί σαν να μην υπάρχουν και προφανώς επιθυμία του είναι να μην υπήρχαν. Αμέσως μετά τη δήλωση της υποψηφιότητάς του για το χρίσμα της προεδρίας, οι Αμερικανοί άρχισαν να αφηγούνται στους εαυτούς τους μια σειρά από διαδοχικές ιστορίες: Ότι το ένα ή το άλλο θεσμικό όργανο θα του επιβληθεί ή τουλάχιστον θα μετριάσει τη συμπεριφορά του. Ότι δεν θα πάρει το χρίσμα του Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Ή, αν πάρει το χρίσμα, θα γίνει ένας κανονικός Ρεπουμπλικανός. Ότι θα νικηθεί στις γενικές εκλογές. Και άν κερδίσει, η Προεδρία θα τον ωριμάσει (αυτό είπε ο Ομπάμα). Ποτέ δεν θεώρησα κάτι από αυτά ως αλήθεια. Δεν δείχνει να δίνει δεκάρα για τα θεσμικά όργανα και τους νόμους, παρά μόνον όταν ενεργούν ως εμπόδια στην επίτευξη του στόχου του, της διαρκούς κλεπτοκρατικής απολυταρχίας και της άμεσης προσωπικής του ικανοποίησης. Γι΄ αυτόν, τα πάντα είναι ζήτημα επιλογής χρονικής στιγμής και δεν έχουν να κάνουν με τους πολίτες και με τις πολιτικές μας παραδόσεις. 

Από το προλεταριάτο στον όχλο. Το νέο αντιδραστικό κοινωνικό υποκείμενο και ο βοναπαρτισμός α λα Τραμπ

του Μίχα Μπρούμλικ

  

© Blätter für deutsche und internationale Politik - Micha Brumlik: Vom Proletariat zum Pöbel: Das neue reaktionäre Subjekt («Blätter» τ. 1/2017)

 

Φιλελεύθεροι κάθε είδους, μαζί και «σοσιαλφιλελεύθερα» υβρίδια, με σκέψεις που προσκολλώνται τεμπέλικα στον κόσμο του χθες και με μηδενική πολιτική ευαισθησία, φαντάζονται ότι, τελικά, όλα στον κόσμο θα πάνε καλά για την υπόθεσή τους· ακόμη και με συν-πλανητάρχη Τραμπ, με «σκληρό» Brexit και με το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας να αναλαμβάνει τον ρόλο του πρωτοπόρου της παγκοσμιοποίησης που δείχνουν να εγκαταλείπουν οι ΗΠΑ. Στηρίζουν και τώρα ελπίδες σε επιτυχημένους πολιτικούς της δεκαετίας του 2000, όπως η Άνγκελα Μέρκελ, ανεπανόρθωτα φθαρμένους πιά, ή στους γαλλικής προέλευσης εκτός χρόνου και τόπου μεταλλαγμένους σε Θατσερικούς, από τον καθαρόαιμο δεξιό Φρανσουά Φιγιόν μέχρι τον «χρηματοπιστωτικό κεντρώο» Εμμανουέλ Μακρόν. Θεωρούν τον Μπενουά Αμόν ακραίο. Ακραίο θεωρούσαν και τον Μπέρνι Σάντερς - και άς έχουμε υπομονή, διαφαίνεται ήδη με τι κοσμητικά επίθετα θα στολίσουν και τον μετριοπαθέστατο Μάρτιν Σουλτς οι εκ του «ενδιάμεσου χώρου» αρνητές της κλασικής Σοσιαλδημοκρατίας. Εξίσου αιθεροβάμονες πολλοί της αυτοαποκαλούμενης ριζοσπαστικής Αριστεράς (στην πραγματικότητα της αποτυχημένης πολιτισμικής Αριστεράς) ψάχνουν ως συνήθως για το νέο επαναστατικό τους υποκείμενο· αυτή τη φορά, εκτός απο μικρές κοινωνικές μειοψηφίες, φαντάζονται ως εργαλείο της ιστορίας τα εκατομμύρια ξεριζωμένων, σπαταλημένων ζωών (Zygmunt Bauman) των προσφύγων και μεταναστών.

Αντίθετα, οι ρεαλιστές και πολιτικά ευαίσθητοι βλέπουν τώρα καθαρά, έστω και καθυστημένα και παρά τα δικά τους σφάλματα, «ταραγμένους καιρούς» να έρχονται μετά το 2016, καθώς «τέλειωσε πιά οριστικά ο παλιός κόσμος του 20ού αιώνα» (Frank-Walter Steinmaier), ή αποχαιρετούν τη Δύση - όχι την πολιτισμική «Εσπερία» της μακράς διάρκειας της ιστορίας αλλά το παγκόσμιο πολιτικό στρατόπεδο που αναδύθηκε μετά το 1945 και με τον Ψυχρό πόλεμο - βέβαιοι ότι δεν υπάρχει πιά (Joschka Fischer).

Στην εκτενή ιστορική και θεωρητική αναδρομή του, ο Ελβετός παιδαγωγός και κοινωνιολόγος Micha Brumlik μετά από σκοτεινά απαισιόδοξες διαπιστώσεις για την εργατική τάξη και τις σημερινές κοινωνίες στη Δύση, τελικά ενισχύει την πλευρά των ρεαλιστών με ένα όπλο αισιοδοξίας: Παρόλα αυτά, λέει, «έργο της εργατικής τάξης», μολονότι «στηριγμένο σε μια καπιταλιστική οικονομία», ήταν και κάτι πολύ μεγάλο στην παγκόσμια ιστορία: «Το (ευρωπαϊκό) δημοκρατικό κοινωνικό κράτος», το κράτος πρόνοιας το οικοδομημένο στη διάρκεια της λαμπρής τριακονταετίας (Trente Glorieuses) 1945-1975, σε αντίθεση με αποδόμησή του στη διάρκεια της κατά Tony Judt χαμένης τριακονταετίας 1980-2008. «Η απάντηση μιας φωτισμένης, φιλελεύθερης αλλά χωρίς ψευδαισθήσεις και αυταπάτες Αριστεράς», λέει ο Μπρούμλικ, πρέπει λοιπόν να είναι η εξής: «να διατηρεί ακέραια την κριτική της στάση εναντίον του καπιταλισμού», ξέροντας όμως ποιό είναι «το βέλτιστο που μπορεί γενικά να επιτύχει ο αγώνας των εργαζομένων».

Γ. Ρ.

Ασφαλώς, οι ψηφοφόροι που έφεραν στην εξουσία τον Ντόναλντ Τραμπ δεν ήταν αποκλειστικά και μόνον μέλη της αμερικανικής λευκής εργατικής τάξης. Ωστόσο, ανάμεσα σε αυτούς τους ψηφοφόρους υπήρχαν, εκτός των άλλων, εργαζόμενοι και άνεργοι, και μάλιστα το βάρος τους δεν ήταν μικρό· αυτό ακριβώς το γεγονός είναι που προκαλεί πραγματική φρίκη στην Αριστερά. Μετά την ιστορική επιτυχία του Τραμπ και εν όψει της όχι χωρίς ελπίδες προσπάθειας της Μαρίν Λε Πεν (Marine Le Pen) να εκλεγεί και αυτή Πρόεδρος της Γαλλίας, είναι σαφές ότι σημαντικά μέρη του κόσμου των βιομηχανικών εργατών, και όχι μόνον αυτών, αναζητούν σήμερα τη σωτηρία τους όχι σε Σοσιαλιστικά ή Σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, αλλά σε δεξιά. Που σημαίνει σε κλειστά εθνικά κράτη, στην ξενοφοβία και στον οικονομικό προστατευτισμό. 

Λουδοβίκος Τραμπ (κολλάζ, © Picture Alliance / IPG - Friedrich Ebert Stiftung)

Πως πέσαμε στα χέρια του Τραμπ - «Οι καλύτεροι χωρίς πεποίθηση, ενώ οι χειρότεροι είναι γεμάτοι από την ένταση του πάθους»

του Ρόμπερτ Σκιντέλσκυ

  

© Project Syndicate - Robert Skidelsky: Slouching Toward Trump, 12.11.2016

 

Ο ιστορικός και οικονομολόγος Ρόμπερτ Σκιντέλσκυ, βιογράφος του Κέυνς, αντιφατικός πολιτικά, ωστόσο φιλελεύθερος με την κλασική πολιτική έννοια - κατά το πρότυπο του μεγάλου κοινωνιολόγου Ραλφ Ντάρεντορφ, βλέπει «τους καλύτερους» να μην έχουν «πεποίθηση»· γι΄ αυτό, ως αντίβαρο, προσπαθεί να διακρίνει θετικές πτυχές στους «χειρότερους, τους γεμάτους από την ένταση του [λαϊκίστικου] πάθους».

Η φιλελεύθερη πολιτική αυτοακυρώνεται για μια ακόμη φορά, καταστρέφει την δημοκρατική της νομιμοποίηση, λέει ο Σκιντέλσκυ, χρησιμοποιώντας μια κλασική Αριστοτελική διάγνωση για τη φθορά των δημοκρατιών. Η πολιτική του Ρούσβελτ και η επικράτηση της Κεϋνσιανής οικονομικής διαχείρισης μετά την καταστροφή που προκάλεσαν οι ανεξέλεγκτες αγορές το 1929 και τον πόλεμο, ήταν η «Δευτέρα Παρουσία» («Second Coming») του πολιτικού φιλελευθερισμού, λέει, χρησιμοποιώντας την ποιητική-μεταφορική, ωστόσο διορατική πολιτική διάγνωση του Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς για τον Μεσοπόλεμο. Αυτή η δευτέρα παρουσία του καταστρέφεται τώρα. Και αναρωτιέται: Μπορεί άραγε να ξαναγεννηθεί ο κλασικός πολιτικός φιλελευθερισμός μέσα από τα ερείπιά του και την αναταραχή; Μπορεί, πληρώνοντας ένα τίμημα, να επιστρέψει στη ζωή, με μια βασανιστική «τρίτη έλευση»;

Γ. Ρ.

 

Το κατεστημένο του Ρεπουμπλικανικού κόμματος έχει βάλει όλα του τα δυνατά για να παρουσιάσει τον εκλεγέντα Πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ ως εγγυητή της πολιτικής συνέχειας. Φυσικά, ο Τραμπ δεν είναι κάτι τέτοιο. Εξεστράτευσε εναντίον του πολιτικού κατεστημένου, και, όπως ο ίδιος είχε δηλώσει σε προεκλογική συγκέντρωση, γι' αυτόν, μια νίκη θα ήταν μια «Brexit συν, συν, συν». Με δύο πολιτικούς σεισμούς να ακολουθούν ο ένας μετά τον άλλο μέσα σε λίγους μήνες, και άλλους που σίγουρα θα ακολουθήσουν, ίσως μπορούμε κάλλιστα να συμφωνήσουμε με την ετυμηγορία του πρεσβευτή της Γαλλίας στην Ηνωμένες Πολιτείες: «ο κόσμος, όπως τον ξέραμε μέχρι τώρα, καταρρέει μπροστά στα μάτια μας». 

Η τελευταία φορά που φάνηκε να συμβαίνει κάτι τέτοιο ήταν η εποχή των δύο παγκοσμίων πολέμων, από το 1914 έως το 1945. Τότε, την αίσθηση του «καταρρέοντος» κόσμου την συνέλαβε ο ποιητής Ουίλιαμ Μπάτλερ Γέητς (William Butler Yeats) και την αποτύπωσε το 1919 στο ποίημά του «Η Δευτέρα Παρουσία» (The Second Coming):

Things fall apart; the centre cannot hold;
Mere anarchy is loosed upon the world.

Τα πάντα γίνουνται κομμάτια· το κέντρο δεν αντέχει.
Ωμή αναρχία λύθηκε στην οικουμένη

(μετάφραση Γιώργος Σεφέρης)

Με τoυς παραδοσιακούς κρατικούς θεσμούς πλήρως απαξιωμένους εξαιτίας του πολέμου, το κενό της νομιμοποίησης καλύφθηκε από παντοδύναμους δημαγωγούς και λαϊκίστικες δικτατορίες:

The best lack all conviction, while the worst
Are full of passionate intensity.

Οι καλύτεροι χωρίς πεποίθηση, ενώ οι χειρότεροι
Είναι γεμάτοι από την ένταση του πάθους.

(από το ίδιο)

Ο Όσβαλντ Σπένγκλερ (Oswald Spengler) είχε την ίδια ιδέα στο βιβλίο του Η Παρακμή της Δύσης, που δημοσιεύτηκε το 1918.

Στάνλεϋ Χόφμαν: Ευρώπη για τους σωστούς λόγους

Ο σοφός Γαλλοαμερικανός δάσκαλος της πολιτικής επιστήμης που έφυγε πρόσφατα, ρίχνει μια ματιά στην Αμερική και στην Ευρώπη του χθές και στις πολιτικές προσωπικότητές τους. Συνέντευξη  που δόθηκε στον Μίχαλ Μάτλακ

     

© New York Review of Books - Michal Matlak :  Europe for the Right Reasons: A Conversation with Stanley Hoffmann, 5.10.2015 

    

Ο πολιτικός επιστήμονας Stanley Hoffmann, επί πολλά χρόνια συνεργάτης της New York Review of Books και καθηγητής των Διεθνών Σχέσεων στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, πέθανε στις 13 Σεπτεμβρίου 2015. Η ακόλουθη συνομιλία προέρχεται από αδημοσίευτη συνέντευξη του Hoffmann με τον Michal Matlak, η οποία δόθηκε στο Cambridge της Μασαχουσέτης, τον Δεκέμβριο του 2011.

— Η Συντακτική Επιτροπή της New York Review of Books —

---

  
Michal Matlak: Η Ευρώπη δεν είναι σε καλή κατάσταση.
Stanley Hoffmann: Όλες οι αμερικανικές εφημερίδα αυτό γράφουν: Αυτοί οι δύστυχοι Ευρωπαίοι, δεν ξέρουν τι κάνουν! Κατάγομαι από τη Γαλλία και πρόσφατα επέστρεψα εκεί για να δω κάποιους φίλους. Εμένα όλα μου φαίνονται απόλυτα φυσιολογικά εκεί. Όχι πως τα καταφέρνουν λαμπρά, αλλά η ιδέα πως όλο αυτό το πράγμα είναι έτοιμο να καταρρεύσει, ότι αύριο δεν θα υπάρχει Ευρωπαϊκή Ένωση, αυτή είναι σαφώς παράλογη. Σκαμπανεβάσματα συμβαίνουν, τώρα είναι μια περίοδος πτώσης, αλλά δεν είναι το τέλος της ιστορίας.
 

Ως Πολωνός έχω να σας ρωτήσω για έναν από τους συναδέλφους σας στο Χάρβαρντ, τον Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκυ (Zbigniew Brzezinski). Είναι κάτι σημαντικό γι' αυτόν η Ευρώπη ; 
Δεν νομίζω ότι έδειξε ποτέ κανένα ενδιαφέρον για την ευρωπαϊκή ενότητα. Ήταν πάντα γοητευμένος από τη Σοβιετική Ένωση και ταυτόχρονα γεμάτος ανησυχίες γι' αυτήν, πέραν τούτου ουδέν.

Σάλτσμπουργκ, Παγκόσμια Σεμινάριο, Stanley Hoffmann:

Διάλεξη για τις ευρω-αμερικανικές σχέσεις (1984)