Η διάταξη των εικόνων μέσα στον ορθόδοξο χριστιανικό Ναό

 Οι εικονογραφικοί κύκλοι 

 Με τον όρο «εικονογραφικοί κύκλοι», ονομάζονται οι ομάδες κατάταξης των εικονογραφικών παραστάσεων του βυζαντινού Ναού, που αφορούν στον βίο του Χριστού, της Θεοτόκου και των Αγίων. Επειδή τα θέματα που αναπτύχθηκαν προσέλαβαν είτε δογματική σημασία είτε λειτουργική είτε ιστορική, διαιρούνται στους αντίστοιχους κύκλους. 

α) Ο Δογματικός κύκλος περιλαμβάνει τις παραστάσεις:

 1) του Ιησού ως Διδασκάλου στην κεντρική είσοδο του κυρίως Ναού, που ευλογεί με το δεξί χέρι, ενώ με το αριστερό κρατά ανοιχτό Ευαγγέλιο, πάνω στο οποίο υπάρχει η επιγραφή «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδός καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή.. ἐγώ εἰμί ἡ θύρα .. τὸ φῶς τοῦ κόσμου», 

2) τον Παντοκράτορα στον τρούλο, ο οποίος περιστοιχίζεται από ουράνιες δυνάμεις, ενώ με το αριστερό του χέρι κρατά το Ευαγγέλιο και με το δεξί ευλογεί, 

3) των προφητών ανάμεσα στα παράθυρα του τυμπάνου του τρούλου, οι οποίοι ανήγγειλαν τον Ιησού ως Μεσσία, 

4) των τεσσάρων Ευαγγελιστών στα σφαιρικά τρίγωνα του τρούλου, οι οποίοι διέδωσαν τον λόγο του Χριστού,

 5) της Πλατυτέρας στην κόγχη του ιερού, ένθρονης με τον Ιησού βρέφος στην αγκαλιά Της, ως της γέφυρας που ένωσε τη γη με τον ουρανό, 

6) της Αγίας Τριάδος με τη συμβολική παράσταση της φιλοξενίας του Αβραάμ, πάνω στο ημικύκλιο του ιερού,

 7) της Ετοιμασίας του Θρόνου, πάνω στον οποίο υπάρχει το Ευαγγέλιο και το Άγιο Πνεύμα ως περιστερά, κάτω από την Αγία Τριάδα, που συμβολίζεται η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου. 

  β) Ο Λειτουργικός κύκλος. Σύμφωνα με τον κύκλο αυτόν, στο χώρο του ιερού Βήματος εικονίζονται: 

1) η Θεία Λειτουργία των Αγγέλων που αποτελεί μια παράσταση ιδεώδους τέλεσης της Θείας Λειτουργίας στον ουρανό, κατά την οποία, τα Τίμια Δώρα μεταφέρονται με πομπή Αγγέλων, οι οποίοι φορούν τα ιερά άμφια των διακόνων, και παραδίδονται στα χέρια του «ιερουργούντος εαυτόν» Μεγάλου Αρχιερέα, 

2) η Μετάληψη των Αποστόλων από τον Χριστό, όπου ο Χριστός εικονίζεται να μεταδίδει από τη μια μεριά το Σώμα του και από την άλλη το Αίμα του στους Αποστόλους, οι οποίοι αποτυπώνονται ή σε παράταξη ή σε ομάδες και με τον φόβο (δέος) ζωγραφισμένο στην έκφρασή τους,

 3) οι μορφές των Μεγάλων Ιεραρχών, κάτω από την Παναγία στην κόγχη (Μ. Βασιλείου, Ι. Χρυσοστόμου, Γρηγορίου Θεολόγου, Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Μ. Αθανασίου κ.ά.), οι οποίοι κρατούν λειτουργικά ειλητάρια, 

4) στην πρόθεση ιστορείται η «Άκρα Ταπείνωση», δηλαδή, ο Χριστός προβάλλει μέσα από σαρκοφάγο με τα χέρια Του δεμένα και έχοντας από τις δυο μεριές τα σύμβολα του Πάθους («ο τύπος των ήλων»), 5) στο Διακονικό, εικονίζονται Άγγελοι, Προφήτες κ.ά. 

 γ) Ο Ιστορικός κύκλος. 

Σύμφωνα με τον κύκλο αυτόν, στις καμάρες και στους τοίχους του κυρίως Ναού ζωγραφίζονται παραστάσεις από την ιστορία της Εκκλησίας: 

1) σκηνές από τη ζωή του Χριστού, (Γέννηση, Βάπτιση, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη), σκηνές θαυμάτων, 

2) σκηνές από τη ζωή της Θεοτόκου, (Γέννηση, Εισόδια, Κοίμηση), 

3) σκηνές από τη ζωή των Αγίων, (μαρτύρια, θαύματα), κλπ. και 

4) προσωπογραφίες αγίων ανδρών (νότιος τοίχος) και γυναικών (βόρειος τοίχος). Σε αυτόν τον εικονογραφικό κύκλο ανήκουν και οι εικόνες του τέμπλου

ii. Οι εικόνες του τέμπλου Το εικονοστάσιο ή τέμπλο είναι ένα αρχιτεκτονικό κατασκεύασμα, το οποίο χωρίζει τον κυρίως Ναό από το Ιερό Βήμα. Η λέξη προέρχεται από την λατινική λέξη templum που σημαίνει τέμενος, δη λαδή χώρος ιερός, διακριτός από κάποιον άλλο και προοριζόμενος για τη λατρεία του Θεού. 

Η διάταξη των εικόνων στο τέμπλο είναι πάντα η εξής: 

α) στο δεξί μέρος της Ωραίας Πύλης βρίσκεται η εικόνα του Χριστού, 

β) στο αριστερό μέρος της Ωραίας Πύλης βρίσκεται η εικόνα της Παναγίας με τον Κύριο στις άχραντες αγκάλες της, η οποία ως η στοργική μητέρα του κόσμου, δέεται για τους πιστούς\ γ) δίπλα και αριστερά από την Παναγία υπάρχει η εικόνα του αγίου/αγίας ή παράσταση Δεσποτικής ή Θεομητορικής εορτής, που είναι αφιερωμένος ο συγκεκριμένος Ναός, 

δ) δίπλα και δεξιά από τον Χριστό, βρίσκεται η εικόνα του Ιωάννη του Πρόδρομου. Στις πλαϊνές πόρτες του τέμπλου υπάρχουν οι μορφές των αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ. Πάνω από την Ωραία Πύλη υπάρχει η παράσταση του Μυστικού Δείπνου μαζί με τις εικόνες του Δωδεκάορτου, δηλαδή, τις δώδεκα πιο σημαντικές εορτές του λειτουργικού έτους (Ευαγγελισμός, Γέννηση, Υπαπαντή, Βάπτιση, Μεταμόρφωση, Βαϊοφόρος, Έγερση του Λαζάρου, Σταύρωση, Ανάσταση, Ανάληψη, Κοίμηση της Θεοτόκου, Πεντηκοστή). Στην Ωραία Πύλη τοποθετούνται, στο μεν παραπέτασμα η εικόνα του Χριστού ως Μεγάλου Αρχιερέα, ενώ στο κάτω μέρος (στα βημόθυρα) τοποθετείται η απεικόνιση του Ευαγγελισμού ή των Δαυίδ και Σολομώντα ή των κορυφαίων Αποστόλων Πέτρου και Παύλου, ή των τεσσάρων Ευαγγελιστών. 

«Τη αμόλυντη εικόνα σου προσκυνούμε, αγαθέ, ζητώντας να μας συγχωρήσεις για τα πταίσματά μας, Χριστέ και Θεέ μας· γιατί με τη θέλησή σου καταδέχτηκες να ανεβείς στο Σταυρό, για να λυτρώσεις από τη δουλεία του εχθρού (διαβόλου) αυτούς που έπλασες· γι’ αυτό ευχαρίστως σου φωνάζουμε· εσύ γέμισες τα πάντα με χαρά, εσύ που είσαι ο Σωτήρας μας· αφού γι᾽ αυτό ήρθες, για να σώσεις τον κόσμο». Απολυτίκιο Κυριακής της Ορθοδοξίας. 

  Ενδεικτικές Δραστηριότητες 

 1η Δραστηριότητα Καταιγισμός ιδεών με τη λέξη «Αγιογραφία». 

 2η Δραστηριότητα Διαβάζουμε τα κείμενα που ακολουθούν. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποεί ο Φ. Κόντογλου, ώστε να διαχωρίσει τις αγιογραφίες από τις «ζωγραφιές»;

 «Η πάντιμος τέχνη της εικονογραφίας της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας, είναι μία ιερά τέχνη και λειτουργική, όπως είναι όλαι αι εκκλησιαστικαί τέχναι, όπου έχουν σκοπόν πνευματικόν. Η λειτουργική εικών έχει θεολογικήν έννοιαν. Δεν εί ναι μια ζωγραφιά όπου γίνεται δια να τέρπει τους οφθαλμούς μας, ή ακόμα για να μας ενθυμίζει απλώς τα άγια πρόσωπα, όπως γίνεται με τας εικόνας όπου έχομεν δια να φέρνωμεν εις την μνήμην μας τους αγαπημένους συγγενείς και φίλους μας, αλλά είναι κατά τέτοιον τρόπον ζωγραφισμένη, ώστε να μας υψώνει από τον φθαρ τόν τούτον κόσμον, και να μας κάμνει να οσφρανθώμεν εκείνον τον καινόν αέρα της Βασιλείας του Θεού. Δια τούτο δεν έχει καμμίαν ομοιότητα με τας ζωγραφίας όπου παριστάνουν με υλικόν τρόπον κάποια πρόσωπα, ακόμα και Αγίους, όπως γίνεται εις την θρησκευτικήν τέχνην της Δύσεως. Εις την λειτουργικήν εικόνα, τα άγια πρόσωπα εικονίζονται εν αφθαρσία». Φ. Κόντογλου, «Εισαγωγή στην ορθόδοξη Εικονογραφία».

3η Δραστηριότητα Μελέτη περίπτωσης: Εκπρόσωποι της Βυζαντινής Αγιογραφίας. Βρίσκουμε πληροφορίες για τους εκπροσώπους της Μακεδονικής σχολής, της Κρητικής σχολής, του φαγιούμ, τον Ευαγγελιστή Λουκά, τον Στέφανο Μοναχό, τον Όσιο Αλύπιο, τον Μανουήλ Πανσέληνο, τον Όσιο Ανδρέα Ρουμπλιώφ, τον Θεοφάνη τον εκ Κρήτης, τον Φώτη Κόντογλου κ.ά. (βλ. http:// photodentro.edu.gr/aggregator/lo/photodentro-aggregatedcontent-8526-4731). 

4η Δραστηριότητα Ιστοεξερεύνηση: Ερευνούμε την ποικιλία, το περιεχόμενο, και την τεχνική των αγιογραφιών σε διάφορα θρησκευτικά μνημεία (Μετέωρα, Άγ. Όρος, μονή Στουδίου, μονή Οσ. Λουκά Βοιωτί ας, Μονή Δαφνίου, Αγ. Σοφία Κων/λεως). 

 5η Δραστηριότητα TPS με θέμα: Ερευνώντας τη σημασία των συμβόλων των κατακομβών.

 6η Δραστηριότητα Σπαζοκεφαλιά με εικόνες: Ο καθηγητής μας δίνει μικρές εικόνες και καλούμαστε να τις τοποθετήσουμε σωστά μέσα σε έναν «εικονικό» ναό.

 7η Δραστηριότητα Αποδίδουμε με σκίτσα διάφορα σύμβολα των κατακομβών. Γράφουμε μια φράση κάτω από το καθένα.

 8η Δραστηριότητα Δημιουργούμε ένα πόστερ με θέμα τις διαφορές μεταξύ των αγιογραφικών τεχνοτροπιών. 

 9η Δραστηριότητα Διαβάζουμε το παρακάτω κείμενο και παρατηρούμε την εικόνα. Γιατί το πρόσωπο του Θεού  εικονίζεται, ενώ σύμφωνα με τον Ι. Δαμασκηνό αυτό αποτελεί αμαρτία; Από πού έχει ληφθεί η πληροφορία για την εικονιζόμενη αυτή μορφή του Θεού;

 «Αν φτιάχναμε την εικόνα του αόρατου Θεού, πράγματι θα αμαρτάναμε· γιατί είναι αδύνατο να εικονιστεί το ασώματο και το ασχημάτιστο και το αόρατο και το απερίγραπτο. Και πάλι· αν φτιάχναμε εικόνες ανθρώπων και τις εκλαμβάναμε για θεούς και τις λατρεύαμε, πράγματι θα ήμασταν ασεβείς. Αλλά τίποτα απ’ αυτά δεν κάναμε. Γιατί, εφόσον ο Θεός σαρκώθηκε και φανερώθηκε στη γη με τη σάρκα και επικοινώνησε με τους ανθρώπους και έλαβε φύση και μέγεθος και σχήμα και χρώμα σάρκας, φτιάχνοντας την εικόνα Του δεν κάνουμε σφάλμα· γιατί ποθούμε να δούμε τη μορφή Του, όπως λέει ο θείος απόστολος· “Τώρα βλέπουμε τον Θεό μέσα σε καθρέφτη και θαμπά” (Α´ Κορ. 13, 12). Και η εικόνα είναι καθρέφτης και αίνιγμα που ταιριάζει στην παχύτητα του σώματός μας, γιατί όσο και να μοχθήσει ο νους δεν μπορεί να ξεπεράσει τα σωματικά όρια, όπως λέγει ο θείος Γρηγόριος (Λόγος 28, 13)». Ι. Δαμασκηνού, Προς τους διαβάλλοντας τα αγίας εικόνας 2, 5 (μετάφραση Ν. Ματσούκα, Θεσσαλονίκη, Πουρναράς, 1988, σ. 257). 

10η Δραστηριότητα Επισκεπτόμαστε έναν ορθόδοξο αγιογράφο στο εργαστήριό του. Μας παρουσιάζει τον χώρο εργασίας του, τα βήματα της αγιογράφησης μιας εικόνας, τα υλικά, την τεχνική, τα χρώματα και τα πρότυπα που ακολουθεί. 

11η Δραστηριότητα Επισκεπτόμαστε έναν Ναό. Παρατηρούμε και συζητούμε για τους αγιογραφικούς κύκλους. 

Πηγή: Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος,Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ: 161-166

Η εικονογραφία του Ναού

Η εικόνα στην ορθόδοξη παράδοση 

 Η προσκύνηση των εικόνων κατέχει εξέχουσα και σημαντική θέση στην παράδοση της ορθόδοξης Εκκλησίας. Για την ορθόδοξη θεολογία, οι εικόνες αποτελούν λατρευτικό μέσο, με στόχο την ενίσχυση της βιωματικής σχέσης και επαφής του πιστού με τη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας. Συνεπώς, με τις ιερές εικόνες δεν επιδιώκουμε μια απλή απεικόνιση, μια διακόσμηση ή ακόμη μια εικονογράφηση προσώπων και γεγονότων της Αγίας Γραφής. Ο σημαντικός ρόλος της εικόνας φαίνεται έντονα στο πέρασμα της ιστορίας, με τον αγώνα της Εκκλησίας εναντίον της ειδωλολατρίας και των αιρέσεων και, ιδιαιτέρως, με τον μεγάλο αριθμό μαρτύρων και ομολογητών κατά τη διάρκεια της εικονομαχικής περιόδου (8ος-9ος αι.). Η διαφορά δε, της εικόνας από το είδωλο είναι ότι στην εικόνα, το εικονιζόμενο πρόσωπο είναι υπαρκτό, σε αντίθεση με το είδωλο ή το ξόανο, που το πρωτότυπο είναι φανταστικό και ανύπαρκτο.

Τα σύμβολα των κατακομβών 

 Οι πρώτοι Χριστιανοί έθαβαν τους νεκρούς τους στα δημόσια νεκροταφεία. Από τα μέσα του 2ου μ.Χ. αι. ξεκίνησε η χρήση υπόγειων τόπων ταφής των νεκρών, που ονομάζονταν κατακόμβες. Οι τοίχοι των κατακομβών συχνά ήταν διακοσμημένοι με σύμβολα ή παραστάσεις. Τα θέματά τους ήταν συμβολικά ή/και δάνεια από την εθνική και χριστιανική παράδοση. Αυτή η  ζωγραφική αποτελεί την πρώιμη μνημειακή ζωγραφική του Χριστιανισμού. Μερικά από τα θέματα με τα οποία κοσμούνταν οι κατακόμβες ήταν η ελιά (δηλώνει την ειρήνη), το αμπέλι [δηλώνει τον Χριστό, «εγώ ειμί η άμπελος» (Ιω.15, 1), αλλά και το Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας], το πτηνό φοίνικας (δηλώνει τη νίκη κατά του θανάτου) και το ελάφι (δηλώνει τον πόθο της ψυχής μας προς τον Χριστό). Έχουμε, επίσης, αντικείμενα, όπως τον φάρο (δηλώνει τη σωτηρία από το ναυάγιο της ζωής), το πλοίο (δηλώνει την Εκκλησία) και την άγκυρα (αποτελεί σύμβολο ελπίδας)· αλλά και εξωβιβλικά σύμβολα, όπως η Δεομένη Μορφή σε στάση προσευχής, ο ΙΧΘΥΣ, σύμβολο της ακροστιχίδας «Ιησούς Χριστός Θεού Υιός Σωτήρ», η Κιβωτός του Νώε (συμβολίζει την Εκκλησία), η θυσία του Αβραάμ (συμβολίζει την σταύρωση του Χριστού), ο Μωυσής και η καιόμενη βάτος (συμβολίζουν την Παναγία), οι Τρεις Παίδες στην κάμινο (συμβολίζουν την Ανάσταση) κ.ά. 

 Η εκκλησιαστική παράδοση αναφέρει ότι η πρώτη εικόνα, με την έννοια της αναπαράστασης, έγινε από τον ίδιο τον Χριστό και μάλιστα αχειροποίητη. Αυτή η πρώτη αχειροποίητη εικόνα του Χριστού είναι το Άγιο Μανδήλιο που δόθηκε ως δώρο στον Aύγαρο, βασιλιά της Έδεσσας στην Μεσοποταμία. Η παράδοση αναφέρει τον Ευαγγελιστή Λουκά ως τον πρώτο αγιογράφο τριών εικόνων (από κερί, μαστίχα και χρώμα), της Υπεραγίας Θεοτόκου. Από αυτές τις τρεις άγιες εικόνες, η μία βρίσκεται στην Πελοπόννησο, στην Ιερά Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου, η δεύτερη στη Ρωσία και η τρίτη στην Κύπρο, στην Ιερά Μονή Κύκκου. 

 Η τέχνη της αγιογραφίας H αγιογραφία είναι η τέχνη της απεικόνισης ιερών προσώπων ή θρησκευτικών σκηνών. Οι αγιογραφίες αντλούν τα θέματά τους από τη ζωή της Εκκλησίας και κυρίως από τα συναξάρια των αγίων. Στόχος της ορθόδοξης αγιογραφίας δεν είναι η φωτογραφική αποτύπωση των προσώπων, αλλά, κυρίως, η πνευματική σημειολογία. Μέσα από την εικόνα, ο πιστός δημιουργεί μια  ιδιαίτερη «σχέση» και επαφή με το τον Θεό και τους αγίους Του. Γι΄αυτό και παρατηρούμε πως υπάρχουν διαφορετικές απεικονίσεις για τον ίδιο τον άγιο ή τον Χριστό, αν και υπάρχουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά για κάθε εικονιζόμενο πρόσωπο και τόπο. Στην αγιογραφία, τα πρόσωπα φανερώνουν μια μυστική πραγματικότητα, γι’ αυτό και η εικόνα μοιάζει με το πρωτότυπο, αλλά και διαφέρει από αυτό. Η εικόνα δημιουργεί μια αίσθηση ζωντανής παρουσίας και φέρνει τον πιστό σε προσωπική σχέση και επαφή με την υπόσταση του εικονιζόμενου. Μια ιερή εικόνα δεν θεωρείται ως ένα απλό έργο τέχνης ή ένας θρησκευτικός πίνακας, αλλά είναι ένα μέσο, με το οποίο ο άνθρωπος μπορεί να βοηθηθεί στον πνευματικό του αγώνα. Συνεπώς, όταν προσκυνούμε μια εικόνα, η τιμή δεν απευθύνεται στο υλικό της, αλλά σύμφωνα με τον Μ. Βασίλειο «επί το πρωτότυπον διαβαίνει».

Πηγή: Γεώργιος Φίλιας, Δημήτριος Χοϊλούς, Κωνσταντίνος Πρέντος,Λειτουργική Ζωή της Εκκλησίας Β´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ, σελ: 159- 161 

Λειτουργικά βιβλία

Μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. η Θεία Λατρεία ήταν πολύ απλή και τελούνταν με βάση κυρίως την προφορική παράδοση της Εκκλησίας. Οι από την Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, αναγνώσεις ήταν βασικό στοιχείο της δομής και της τάξης της Θείας Λειτουργίας. Ο αναγνώστης διάβαζε από τις Πράξεις των Αποστόλων, τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου, την Αποκάλυψη, αλλά και τα συγγράμματα των προφητών «ὅσον ἐγχωρεῖ», σε ελεύθερη επιλογή και χωρίς περιορισμό στο μήκος του κειμένου. Από τον 5ο αι. έως τον 7ο αι. η Εκκλησία συγκροτεί και διαμορφώνει το σύστημα των περικοπών που ισχύει μέχρι και σήμερα, με κάποιες βέβαια αλλαγές στο πέρασμα των αιώνων. Από τον 4ο αι. επίσης μαρτυρούνται και οι πρώτες ευχολογικές συλλογές όπως αυτή του Σεραπίωνος στην Αλεξάνδρεια και των Αποστολικών Διαταγών στην Αντιόχεια. Πληρέστερη εικόνα του Ευχολογίου έχουμε στην χειρόγραφη παράδοση με παλαιότερο κείμενο αυτό του Βαρβερινού Κώδικα 336, τέλη του 8ου αι. Σταθμό στην ιστορία των λειτουργικών βιβλίων αποτελεί η περίοδος της Εικονομαχίας, κατά την οποία, λόγω της ανάπτυξης της υμνογραφίας και μάλιστα των κανόνων, υπήρξε ανάγκη διαμόρφωσης των βιβλίων που περιλαμβάνουν Παλαίτυπο Ψαλτηρίου τους ύμνους της Εκκλησίας. Σημαντική συμβολή στην έκδοση και διάδοση των λειτουργικών βιβλίων είχε η τυπογραφία από τον 15ο αι. Οι σχετικές εκδόσεις γίνονταν κυρίως στη Βενετία, λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Αξιόλογοι εκδότες, διορθωτές κειμένων και επιμελητές μας διέσωσαν την χειρόγραφη παράδοση, έστω και με πολλά εκδοτικά προβλήματα και λάθη. 

 Τα λειτουργικά βιβλία, όπως διαμορφώθηκαν διαχρονικά και περιλαμβάνουν τα κείμενα της λειτουργικής προσευχής, διακρίνονται σε τρεις ομάδες. Στην πρώτη ομάδα ανήκουν τα βιβλία που περιέχουν τα βιβλικά αναγνώσματα, στη δεύτερη τα βιβλία που περιέχουν τα ευχολογικά κείμενα και αφορούν τους Ιερείς, και στην τρίτη ομάδα εντάσσονται τα βιβλία που περιέχουν τους λειτουργικούς ύμνους και το Τυπικό. 

Α) Βιβλία των αγιογραφικών αναγνωσμάτων

  Το Ευαγγέλιο ή Ευαγγελιστάριο ή Εκλογάδιο περιέχει τις περικοπές που διαβάζονται τις Κυριακές όλου του έτους, αρχής γενομένης από το Πάσχα. Από την Κυριακή αυτή σύμφωνα με το τυπικό της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως (10ος αι.) μέχρι την Πεντηκοστή διαβάζονται περικοπές από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Από τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος έως τα μέσα Σεπτεμβρίου διαβάζονται περικοπές από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Ακολουθούν τα αναγνώσματα από το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, την περίοδο μετά την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού έως την αρχή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Την περίοδο αυτή καλύπτουν περικοπές από το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο. Στο Ευαγγέλιο υπάρχει και μία σειρά περικοπών που αναγινώσκονται κατά το Μηνολόγιο –Εορτολόγιο από την 1η Σεπτεμβρίου μέχρι την 31η Αυγούστου. Σε παράρτημα βρίσκονται τα αναγνώσματα των ιερών μυστηρίων, καθώς και τα Εωθινά Ευαγγέλια που διαβάζονται με τη σειρά στον Όρθρο των Κυριακών. Οι ευαγγελικές περικοπές του Όρθρου διαβάζονται μόνο από τον Πρεσβύτερο, ενώ της Θείας Λειτουργίας και των μυστηρίων αναγινώσκονται από τον Πρεσβύτερο ή τον Διάκονο από την Ωραία Πύλη ή τον άμβωνα. Το Ευαγγέλιο βρίσκεται πάντοτε στην Αγία Τράπεζα, εικονίζει μπροστά τη Σταύρωση του Κυρίου και πίσω την Ανάσταση του. Από όλα δε τα βιβλία είναι το μόνο που λιτανεύεται, θυμιάται και προσκυνείται. 

 Ο Απόστολος ή Πραξαπόστολος περιλαμβάνει περικοπές από τις Πράξεις των Αποστόλων, που διαβάζονται κατά την περίοδο του Πεντηκοσταρίου. Τις επόμενες εβδομάδες διαβάζονται περικοπές από τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου και τις Καθολικές Επιστολές. Οι δεύτερες διαβάζονται τις καθημερινές και οι πρώτες τις Κυριακές όλου του έτους. Την Μεγάλη Τεσσαρακοστή προτιμούνται τα αναγνώσματα από την Προς Εβραίους Επιστολή. 

Το Προφητολόγιο περιέχει περικοπές από την Παλαιά Διαθήκη. Μέχρι τον 7ο αι. διαβάζονταν και στη Θεία Λειτουργία. Έκτοτε μετατέθηκαν στους εσπερινούς των εορτών ή στους εσπερινούς της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (Γένεση - Παροιμίες) και της Μεγάλης Εβδομάδας (Έξοδος - Ιώβ). Η Παλαιά Διαθήκη προετοιμάζει τον λαό του Θεού, για τη σωτηρία που ο Χριστός έφερε στον κόσμο. Πρόσφατα (2009), η Ελληνική Βιβλική Εταιρία, με έγκριση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (συνεδρία 13ης Ιανουαρίου 2005), προέβη στην έκδοση του Προφητολογίου με τα Λειτουργικά Αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη (κείμενο - μετάφραση).

 Το Ψαλτήριο περιλαμβάνει τους ψαλμούς, που διαβάζονται στις διάφορες Ακολουθίες. Για τη λειτουργική χρήση το βιβλίο αυτό διαιρείται σε 20 μεγάλα τμήματα (καθίσματα). Κάθε κάθισμα έχει τρεις στάσεις και κάθε στάση περιλαμβάνει 1-5 ψαλμούς. Για να διαβαστεί όλο το Ψαλτήριο σε μια εβδομάδα, όπως προβλέπει το Τυπικό, στον Όρθρο στιχολογούνται δύο καθίσματα κάθε μέρα και στον Εσπερινό ένα. Κυριακή βράδυ δεν προβλέπεται κάθισμα. Ψαλμούς έχουν και οι Ακολουθίες των Ωρών. Στην ασματική (ενοριακή) παράδοση το Ψαλτήριο διαιρείται σε αντίφωνα, με εφύμνιο μετά από κάθε στίχο για την καλύτερη συμμετοχή του λαού. Στην περίπτωση αυτή η ανακύκληση γίνεται κάθε δύο εβδομά δες. Το Ψαλτήριο αποτελεί το κέντρο όλων των Ακολουθιών, λόγω του κατανυκτικού και προσευχητικού του περιεχομένου. Στο λειτουργικό βι βλίο του Ψαλτηρίου περιέχονται σε παράρτημα οι εννέα βιβλικές ωδές, που αποτελούν δομικό στοιχείο του Όρθρου. 

 Β) βιβλία λειτουργικών ευχών και διαφόρων Ακολουθιών 

 Το Ευχολόγιο στη χειρόγραφη παράδοση μαρτυρείται από τα τέλη του 8ου αι. Περιλαμβάνει τις ευχές των ιερών μυστηρίων με πρώτο αυτό της Θείας Λειτουργίας, τις ευχές διαφόρων ακολουθιών, όπως π.χ. των Εγκαινίων, του Μεγάλου Αγιασμού, της Γονυκλισίας της Πεντηκοστής κ.λπ., καθώς και τις περιστατικές λεγόμενες ευχές, όπως της ανομβρίας, της σποράς κ.λπ. Το Ευχολόγιο στην ολότητά του ονομάζεται Μέγα Ευχολόγιο. Το παλαιό Αγιασματάριο, που περιείχε μόνο τον μικρό Αγιασμό και κάποιες περιστατικές ευχές, συμπληρώθηκε σταδιακά με νέες ευχές και ακολουθίες, με αποτέλεσμα να αποτελέσει τη συλλογή με το όνομα Μικρό Ευχολόγιο. Για πρακτικούς επίσης λόγους το Μέγα Ευχολόγιο διαιρέθηκε σε μικρότερες συλλογές προς διευκόλυνση των λειτουργών, ανάλογα με τον ιερατικό τους βαθμό. Έτσι, προέκυψε α) το Διακονικό για τους Διακόνους, β) το Ιερατικό για τους Ιερείς και γ) το Αρχιερατικό για τους Αρχιερείς. Στα κείμενα του Ευχολογίου διατυπώνεται άριστα η πίστη της Εκκλησίας για τον Τριαδικό Θεό, τον άνθρωπο και τον κόσμο. 

Το Ωρολόγιο στη χειρόγραφη παράδοση είναι γνωστό από τον 9ο αι. Περιλαμβάνει τα σταθερά στοιχεία, κυρίως ευχές των Ωρών, των Ακολουθιών δηλαδή του νυχθημέρου. Οι Ακολουθίες αυτές είναι ο Εσπερινός, το Απόδειπνο, το Μεσονυκτικό, ο Όρθρος και οι Ώρες Α’, Γ’, ΣΤ’ και Θ’. Περιέχονται επίσης τα Αναστάσιμα, Θεοτοκία και Υπακοές των οκτώ ήχων, αλλά και τα Απολυτίκια και τα Κοντάκια του Μηνολογίου όλου του λειτουργικού έτους. Στο Ωρολόγιο εντάχθηκαν και Ακολουθίες, όπως του Ακαθίστου Ύμνου, των Χαιρετισμών, του Τιμίου Σταυρού, της Θείας Μεταλήψεως, των Παρακλητικών Κανόνων. 

Το Εγκόλπιον του Αναγνώστου περιλαμβάνει τα στοιχεία εκείνα που αφορούν μόνο τον αναγνώστη και τον ψάλτη, όπως π.χ. ο Προοιμιακός στον Εσπερινό, ο Εξάψαλμος στον Όρθρο, τα Αντίφωνα στη Θεία Λειτουργία, το Σύμβολο της Πίστεως, η Κυριακή Προσευχή («Πάτερ Ἡμῶν») κ.λπ. 

 Γ) Βιβλία της Λειτουργικής Υμνογραφίας και του Τυπικού

  Η Οκτώηχος περιέχει τα αναστάσιμα τροπάρια των Κυριακών σύμφωνα και με την παράδοση της οκτωηχίας. Τα τροπάρια αυτά είναι ποίημα του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, η δε εναλλαγή των οκτώ ήχων της βυζαντινής μουσικής γίνεται από την Κυριακή του Πάσχα. Τα έντεκα επίσης Εωθινά του Όρθρου των Κυριακών αρχίζουν και διαβάζονται κατά τη σειρά των ήχων από το Πάσχα.

 Η Παρακλητική σε ενιαία έκδοση με την Οκτώηχο περιλαμβάνει τα με βάση τους οκτώ ήχους τροπάρια Εσπερινού και Όρθρου των ημερών της εβδομάδας, εκτός της Κυριακής. Τα τροπάρια αυτά αποδίδονται στον Ιωσήφ τον Στουδίτη, έχουν παρακλητικό χαρακτήρα και προσαρμόζονται στο εορτολογικό περιεχόμενο της κάθε ημέρας. Η Δευτέρα π.χ. είναι αφιερωμένη στους αγγέλους, η Τρίτη στον Τίμιο Πρόδρομο, η Τετάρτη και η Παρασκευή στον Σταυρό του Κυρίου, η Πέμπτη στους Αποστόλους και στον Άγιο Νικόλαο και το Σάββατο στους μάρτυρες και στους κεκοιμημένους. Η Παρακλητική αργεί κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της Μεγάλης Εβδομάδας. Αρχίζει από την Κυριακή του Θωμά δια του α’ ήχου. 

 Τα Μηναία περιέχουν τις Ακολουθίες των ακινήτων εορτών όλου του έτους. Στις εορτές αυτές, των οποίων η ημερομηνία δεν αλλάζει, υπάρχει το υμνολογικό μέρος, τα παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα του Εσπερινού και των Μεγάλων Ωρών, καθώς επίσης και τα συναξάρια μετά την στ’ ωδή των Κανόνων του Όρθρου. Τα Μηναία, 12 τον αριθμό και με πρώτο αυτό του Σεπτεμβρίου, διαμορφώθηκαν μετά την Εικονομαχία και κυρίως από τον 11ο αι. Προβάλλουν την εορτολογική παρά δοση της Κωνσταντινούπολης, αλλά ακολουθούν τη διάταξη των Ακολουθιών του μοναχικού ιεροσολυμιτικού Τυπικού του Αγίου Σάββα. Στις νεότερες εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας, με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδας, έχουν ενταχθεί και Ακολουθίες σύγχρονων αγίων, όπως π.χ. του Αγίου Νεκταρίου. Ακολουθίες τοπικών αγίων εκδίδονται σε ξεχωριστές φυλλάδες και πολλές εξ αυτών εγκρίνονται από την αρμόδια Συνοδική Επιτροπή για τοπική μόνο χρήση. 

Το Τριώδιο περιλαμβάνει τα τροπάρια των κινητών εορτών από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Από την εβδομάδα της Τυρινής οι κανόνες του Όρθρου των καθημερινών είναι με τρεις ωδές, εξού και η όλη περίοδος καθώς και το σχετικό βιβλίο ονομάζονται Τριώδιο. Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν επίσης αναγνώσματα από το Προφητολόγιο (Παλαιά Διαθήκη) και τα συναξάρια που γράφτηκαν από τον Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο. 

 Το Πεντηκοστάριον περιέχει τις Ακολουθίες και τα συναξάρια των κινητών εορτών από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Κυριακή των Αγίων Πάντων. Πρόκειται για τις Κυριακές του Θωμά ή του Αντίπασχα, των Μυροφόρων, του Παραλύτου, του Τυφλού, της Σαμαρείτιδος, των Αγίων Πατέρων της Α’ Οικουμενικής Συνόδου, της Πεντηκοστής και των Αγίων Πάντων. Υπάρχουν ακόμη οι Ακολουθίες του Πάσχα και της Διακαινησίμου, της Μεσοπεντηκοστής και της Αναλήψεως. 

Το Ανθολόγιον δημιουργήθηκε από την ανάγκη εξυπηρέτησης ιερών ναών που δεν είχαν την δυνατότητα προμήθειας όλων των λειτουργικών βιβλίων. Έτσι οι διάφοροι εκδότες στη Βενετία, στη Ρώμη και αλλού, φρόντισαν να προβούν στην έκδοση Ανθολογίου με τις Θείες Λειτουργίες, το Ψαλτήριο, το Ωρολόγιο και τις Ακολουθίες των πιο γνωστών και σημαντικών εορτών του λειτουργικού έτους. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι Ιερές Συνόψεις ή Συνέκδημοι. Εκεί ο πιστός για δική του χρήση μπορεί να βρει τις Παρακλήσεις, την Ακολουθία της Μεταλήψεως και των Χαιρετισμών, τα σταθερά στοιχεία των Ακολουθιών του νυχθημέρου, ακόμη και τη Θεία Λειτουργία του Ιωάννη Χρυσοστόμου. 

Το Τυπικόν είναι αναγκαίο λόγω της πολυπλοκότητας των ιε ρών Ακολουθιών. Στην παράδοσή μας γνωρίζουμε το ενοριακό Τυπικό που είναι παλαιότερο και διαμορφώθηκε στην Αντιόχεια και την Κωνσταντινούπολη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Τυπικό της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως (10ος αι.) και το Τυπικό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης (15ος αι.). Το Τυπικό αυτό έχει μόνο τις Ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου για όλο το έτος συν τις Ακολουθίες Τριθέκτης και Παννυχίδος, κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Στις περιπτώ σεις αυτές το Ψαλτήριο αξιοποιείται με τη μορφή των Αντιφώνων προς διευκόλυνση της συμμετοχής των πιστών. Στις ιερές μονές αλλά και στις ενορίες μετά την Εικονομαχία, επικράτησε το Μοναχικό Τυπικό που έχει τις ρίζες του στη Μονή του Αγίου Σάββα στην Παλαιστίνη (Ιεροσόλυμα). Στο Τυπικό αυτό προβλέπονται επτά Ακολουθίες (Εσπερινός, Απόδειπνο, Μεσονυκτικό, Όρθρος και πρώτη Ώρα ως μία, Γ’, ΣΤ’ και Θ’ ώρες) και το Ψαλτήριο αξιοποιείται με τη μορφή των καθισμάτων. Στην πορεία προέκυψαν ανάγκες προσαρμογής του τυπικού αυτού στα δεδομένα της ενορίας. Την πρωτοβουλία αυτή είχε το Οικουμενικό Πατριαρχείο με την έκδοση του Τυπικού του Γεωργίου Βιολάκη (1888) που είναι και το ισχύον τυπικό της Εκκλησίας. Με βάση το τυπικό αυτό και προς διευκόλυνση των ιεροψαλτών και των κληρικών οι Εμμανουήλ Φαρλέκας, Γεώργιος Μπεκατώρος, Απόστολος Παπαχρήστος εργάστηκαν για τον καταρτισμό ετήσιου Ημερολογίου-Τυπικού. Ανάλογη πρωτοβουλία είχε παλαιότερα και ο οικονόμος Γεώργιος Ρήγας, ο οποίος το 1908 εξέδωσε Τυπικό, το οποίο επανεκδόθηκε από το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών στη Θεσσαλονίκη το έτος 1994. Η Εκκλησία της Ελλάδας το αρχικώς εκδοθέν από τον Εμ. Φαρλέ κα Ημερολόγιο το συνέχισε το έτος 1989 με τον τίτλο «Δίπτυ χα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος». Το έτος 2003 η Αποστολική Διακονία εξέδωσε το έργο του μακαριστού λειτουργιολόγου π. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη με τον τίτλο «Σύστημα Τυπικοῦ τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιώῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ». Σε ανάλογες πρωτοβουλίες έκδοσης Ημερολογίου - Τυπικού έχουν προβεί τόσο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όσο και η Εκκλησία της Κύπρου.

 Το Θεοτοκάριον είναι βιβλίο των μοναχών και περιέχει Κανόνες κατά τους οκτώ ήχους. Οι Κανόνες αυτοί, ποιήματα δια φόρων υμνογράφων, με πιο γνωστό τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, ψάλλονται προς τιμήν της Θεοτόκου στην Ακολουθία του Αποδείπνου

Απόσπασμα από το Μηναῖον Ἰανουαρίου Τῌ ΣΤ› ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ ΜΗΝΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ Τὰ Ἅγια Θεοφάνεια τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. ΕΝ Τῼ ΕΣΠΕΡΙΝῼ Εἰς τό, Κύριε ἐκέκραξα, ἱστῶμεν Στίχους ς’ καὶ ψάλλομεν Στιχηρὰ Ἰδιόμελα. Στιχηρὰ Ἰδιόμελα Ἦχος β› Ἰωάννου Μοναχοῦ Τὸν φωτισμὸν ἡμῶν, τὸν φωτίσαντα πάντα ἄνθρωπον, ἰδὼν ὁ Πρόδρομος, βαπτισθῆναι παραγενόμενον, χαίρει τῇ ψυχῇ, καὶ τρέμει τῇ χειρί· δείκνυσιν αὐτόν, καὶ λέγει τοῖς λαοῖς· Ἴδε ὁ λυτρούμενος τὸν Ἰσραήλ, ὁ ἐλευθερῶν ἡμᾶς ἐκ τῆς φθορᾶς. Ὦ ἀναμάρτητε, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι. (Δὶς) Ἦχος β› Τοῦ Λυτρωτοῦ ἡμῶν, ὑπὸ δούλου βαπτιζομένου, καὶ τῇ τοῦ Πνεύματος παρουσίᾳ μαρτυρουμένου, ἔφριξαν ὁρῶσαι Ἀγγέλων στρατιαί, φωνὴ δὲ οὐρανόθεν ἠνέχθη ἐκ Πατρός. Οὗτος ὃν ὁ Πρόδρομος χειροθετεῖ, Υἱός μου ὑπάρχει ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ ηὐδόκησα, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι. (Δὶς)  

Πηγή:Παναγιώτης Σκαλτσής, Παύλος Σεραφείμ, π. Θεμιστοκλής Χριστοδούλου,Στοιχεία Λειτουργικής και Τελετουργικής ,Α´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ, σελ:39-44