Λειτουργικά βιβλία

Μέχρι τον 4ο αι. μ.Χ. η Θεία Λατρεία ήταν πολύ απλή και τελούνταν με βάση κυρίως την προφορική παράδοση της Εκκλησίας. Οι από την Αγία Γραφή, Παλαιά και Καινή Διαθήκη, αναγνώσεις ήταν βασικό στοιχείο της δομής και της τάξης της Θείας Λειτουργίας. Ο αναγνώστης διάβαζε από τις Πράξεις των Αποστόλων, τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου, την Αποκάλυψη, αλλά και τα συγγράμματα των προφητών «ὅσον ἐγχωρεῖ», σε ελεύθερη επιλογή και χωρίς περιορισμό στο μήκος του κειμένου. Από τον 5ο αι. έως τον 7ο αι. η Εκκλησία συγκροτεί και διαμορφώνει το σύστημα των περικοπών που ισχύει μέχρι και σήμερα, με κάποιες βέβαια αλλαγές στο πέρασμα των αιώνων. Από τον 4ο αι. επίσης μαρτυρούνται και οι πρώτες ευχολογικές συλλογές όπως αυτή του Σεραπίωνος στην Αλεξάνδρεια και των Αποστολικών Διαταγών στην Αντιόχεια. Πληρέστερη εικόνα του Ευχολογίου έχουμε στην χειρόγραφη παράδοση με παλαιότερο κείμενο αυτό του Βαρβερινού Κώδικα 336, τέλη του 8ου αι. Σταθμό στην ιστορία των λειτουργικών βιβλίων αποτελεί η περίοδος της Εικονομαχίας, κατά την οποία, λόγω της ανάπτυξης της υμνογραφίας και μάλιστα των κανόνων, υπήρξε ανάγκη διαμόρφωσης των βιβλίων που περιλαμβάνουν Παλαίτυπο Ψαλτηρίου τους ύμνους της Εκκλησίας. Σημαντική συμβολή στην έκδοση και διάδοση των λειτουργικών βιβλίων είχε η τυπογραφία από τον 15ο αι. Οι σχετικές εκδόσεις γίνονταν κυρίως στη Βενετία, λόγω των συνθηκών που επικρατούσαν κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Αξιόλογοι εκδότες, διορθωτές κειμένων και επιμελητές μας διέσωσαν την χειρόγραφη παράδοση, έστω και με πολλά εκδοτικά προβλήματα και λάθη. 

 Τα λειτουργικά βιβλία, όπως διαμορφώθηκαν διαχρονικά και περιλαμβάνουν τα κείμενα της λειτουργικής προσευχής, διακρίνονται σε τρεις ομάδες. Στην πρώτη ομάδα ανήκουν τα βιβλία που περιέχουν τα βιβλικά αναγνώσματα, στη δεύτερη τα βιβλία που περιέχουν τα ευχολογικά κείμενα και αφορούν τους Ιερείς, και στην τρίτη ομάδα εντάσσονται τα βιβλία που περιέχουν τους λειτουργικούς ύμνους και το Τυπικό. 

Α) Βιβλία των αγιογραφικών αναγνωσμάτων

  Το Ευαγγέλιο ή Ευαγγελιστάριο ή Εκλογάδιο περιέχει τις περικοπές που διαβάζονται τις Κυριακές όλου του έτους, αρχής γενομένης από το Πάσχα. Από την Κυριακή αυτή σύμφωνα με το τυπικό της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως (10ος αι.) μέχρι την Πεντηκοστή διαβάζονται περικοπές από το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο. Από τη Δευτέρα του Αγίου Πνεύματος έως τα μέσα Σεπτεμβρίου διαβάζονται περικοπές από το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο. Ακολουθούν τα αναγνώσματα από το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο, την περίοδο μετά την Ύψωση του Τιμίου Σταυρού έως την αρχή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Την περίοδο αυτή καλύπτουν περικοπές από το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο. Στο Ευαγγέλιο υπάρχει και μία σειρά περικοπών που αναγινώσκονται κατά το Μηνολόγιο –Εορτολόγιο από την 1η Σεπτεμβρίου μέχρι την 31η Αυγούστου. Σε παράρτημα βρίσκονται τα αναγνώσματα των ιερών μυστηρίων, καθώς και τα Εωθινά Ευαγγέλια που διαβάζονται με τη σειρά στον Όρθρο των Κυριακών. Οι ευαγγελικές περικοπές του Όρθρου διαβάζονται μόνο από τον Πρεσβύτερο, ενώ της Θείας Λειτουργίας και των μυστηρίων αναγινώσκονται από τον Πρεσβύτερο ή τον Διάκονο από την Ωραία Πύλη ή τον άμβωνα. Το Ευαγγέλιο βρίσκεται πάντοτε στην Αγία Τράπεζα, εικονίζει μπροστά τη Σταύρωση του Κυρίου και πίσω την Ανάσταση του. Από όλα δε τα βιβλία είναι το μόνο που λιτανεύεται, θυμιάται και προσκυνείται. 

 Ο Απόστολος ή Πραξαπόστολος περιλαμβάνει περικοπές από τις Πράξεις των Αποστόλων, που διαβάζονται κατά την περίοδο του Πεντηκοσταρίου. Τις επόμενες εβδομάδες διαβάζονται περικοπές από τις Επιστολές του Αποστόλου Παύλου και τις Καθολικές Επιστολές. Οι δεύτερες διαβάζονται τις καθημερινές και οι πρώτες τις Κυριακές όλου του έτους. Την Μεγάλη Τεσσαρακοστή προτιμούνται τα αναγνώσματα από την Προς Εβραίους Επιστολή. 

Το Προφητολόγιο περιέχει περικοπές από την Παλαιά Διαθήκη. Μέχρι τον 7ο αι. διαβάζονταν και στη Θεία Λειτουργία. Έκτοτε μετατέθηκαν στους εσπερινούς των εορτών ή στους εσπερινούς της Μεγάλης Τεσσαρακοστής (Γένεση - Παροιμίες) και της Μεγάλης Εβδομάδας (Έξοδος - Ιώβ). Η Παλαιά Διαθήκη προετοιμάζει τον λαό του Θεού, για τη σωτηρία που ο Χριστός έφερε στον κόσμο. Πρόσφατα (2009), η Ελληνική Βιβλική Εταιρία, με έγκριση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (συνεδρία 13ης Ιανουαρίου 2005), προέβη στην έκδοση του Προφητολογίου με τα Λειτουργικά Αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη (κείμενο - μετάφραση).

 Το Ψαλτήριο περιλαμβάνει τους ψαλμούς, που διαβάζονται στις διάφορες Ακολουθίες. Για τη λειτουργική χρήση το βιβλίο αυτό διαιρείται σε 20 μεγάλα τμήματα (καθίσματα). Κάθε κάθισμα έχει τρεις στάσεις και κάθε στάση περιλαμβάνει 1-5 ψαλμούς. Για να διαβαστεί όλο το Ψαλτήριο σε μια εβδομάδα, όπως προβλέπει το Τυπικό, στον Όρθρο στιχολογούνται δύο καθίσματα κάθε μέρα και στον Εσπερινό ένα. Κυριακή βράδυ δεν προβλέπεται κάθισμα. Ψαλμούς έχουν και οι Ακολουθίες των Ωρών. Στην ασματική (ενοριακή) παράδοση το Ψαλτήριο διαιρείται σε αντίφωνα, με εφύμνιο μετά από κάθε στίχο για την καλύτερη συμμετοχή του λαού. Στην περίπτωση αυτή η ανακύκληση γίνεται κάθε δύο εβδομά δες. Το Ψαλτήριο αποτελεί το κέντρο όλων των Ακολουθιών, λόγω του κατανυκτικού και προσευχητικού του περιεχομένου. Στο λειτουργικό βι βλίο του Ψαλτηρίου περιέχονται σε παράρτημα οι εννέα βιβλικές ωδές, που αποτελούν δομικό στοιχείο του Όρθρου. 

 Β) βιβλία λειτουργικών ευχών και διαφόρων Ακολουθιών 

 Το Ευχολόγιο στη χειρόγραφη παράδοση μαρτυρείται από τα τέλη του 8ου αι. Περιλαμβάνει τις ευχές των ιερών μυστηρίων με πρώτο αυτό της Θείας Λειτουργίας, τις ευχές διαφόρων ακολουθιών, όπως π.χ. των Εγκαινίων, του Μεγάλου Αγιασμού, της Γονυκλισίας της Πεντηκοστής κ.λπ., καθώς και τις περιστατικές λεγόμενες ευχές, όπως της ανομβρίας, της σποράς κ.λπ. Το Ευχολόγιο στην ολότητά του ονομάζεται Μέγα Ευχολόγιο. Το παλαιό Αγιασματάριο, που περιείχε μόνο τον μικρό Αγιασμό και κάποιες περιστατικές ευχές, συμπληρώθηκε σταδιακά με νέες ευχές και ακολουθίες, με αποτέλεσμα να αποτελέσει τη συλλογή με το όνομα Μικρό Ευχολόγιο. Για πρακτικούς επίσης λόγους το Μέγα Ευχολόγιο διαιρέθηκε σε μικρότερες συλλογές προς διευκόλυνση των λειτουργών, ανάλογα με τον ιερατικό τους βαθμό. Έτσι, προέκυψε α) το Διακονικό για τους Διακόνους, β) το Ιερατικό για τους Ιερείς και γ) το Αρχιερατικό για τους Αρχιερείς. Στα κείμενα του Ευχολογίου διατυπώνεται άριστα η πίστη της Εκκλησίας για τον Τριαδικό Θεό, τον άνθρωπο και τον κόσμο. 

Το Ωρολόγιο στη χειρόγραφη παράδοση είναι γνωστό από τον 9ο αι. Περιλαμβάνει τα σταθερά στοιχεία, κυρίως ευχές των Ωρών, των Ακολουθιών δηλαδή του νυχθημέρου. Οι Ακολουθίες αυτές είναι ο Εσπερινός, το Απόδειπνο, το Μεσονυκτικό, ο Όρθρος και οι Ώρες Α’, Γ’, ΣΤ’ και Θ’. Περιέχονται επίσης τα Αναστάσιμα, Θεοτοκία και Υπακοές των οκτώ ήχων, αλλά και τα Απολυτίκια και τα Κοντάκια του Μηνολογίου όλου του λειτουργικού έτους. Στο Ωρολόγιο εντάχθηκαν και Ακολουθίες, όπως του Ακαθίστου Ύμνου, των Χαιρετισμών, του Τιμίου Σταυρού, της Θείας Μεταλήψεως, των Παρακλητικών Κανόνων. 

Το Εγκόλπιον του Αναγνώστου περιλαμβάνει τα στοιχεία εκείνα που αφορούν μόνο τον αναγνώστη και τον ψάλτη, όπως π.χ. ο Προοιμιακός στον Εσπερινό, ο Εξάψαλμος στον Όρθρο, τα Αντίφωνα στη Θεία Λειτουργία, το Σύμβολο της Πίστεως, η Κυριακή Προσευχή («Πάτερ Ἡμῶν») κ.λπ. 

 Γ) Βιβλία της Λειτουργικής Υμνογραφίας και του Τυπικού

  Η Οκτώηχος περιέχει τα αναστάσιμα τροπάρια των Κυριακών σύμφωνα και με την παράδοση της οκτωηχίας. Τα τροπάρια αυτά είναι ποίημα του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού, η δε εναλλαγή των οκτώ ήχων της βυζαντινής μουσικής γίνεται από την Κυριακή του Πάσχα. Τα έντεκα επίσης Εωθινά του Όρθρου των Κυριακών αρχίζουν και διαβάζονται κατά τη σειρά των ήχων από το Πάσχα.

 Η Παρακλητική σε ενιαία έκδοση με την Οκτώηχο περιλαμβάνει τα με βάση τους οκτώ ήχους τροπάρια Εσπερινού και Όρθρου των ημερών της εβδομάδας, εκτός της Κυριακής. Τα τροπάρια αυτά αποδίδονται στον Ιωσήφ τον Στουδίτη, έχουν παρακλητικό χαρακτήρα και προσαρμόζονται στο εορτολογικό περιεχόμενο της κάθε ημέρας. Η Δευτέρα π.χ. είναι αφιερωμένη στους αγγέλους, η Τρίτη στον Τίμιο Πρόδρομο, η Τετάρτη και η Παρασκευή στον Σταυρό του Κυρίου, η Πέμπτη στους Αποστόλους και στον Άγιο Νικόλαο και το Σάββατο στους μάρτυρες και στους κεκοιμημένους. Η Παρακλητική αργεί κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και της Μεγάλης Εβδομάδας. Αρχίζει από την Κυριακή του Θωμά δια του α’ ήχου. 

 Τα Μηναία περιέχουν τις Ακολουθίες των ακινήτων εορτών όλου του έτους. Στις εορτές αυτές, των οποίων η ημερομηνία δεν αλλάζει, υπάρχει το υμνολογικό μέρος, τα παλαιοδιαθηκικά αναγνώσματα του Εσπερινού και των Μεγάλων Ωρών, καθώς επίσης και τα συναξάρια μετά την στ’ ωδή των Κανόνων του Όρθρου. Τα Μηναία, 12 τον αριθμό και με πρώτο αυτό του Σεπτεμβρίου, διαμορφώθηκαν μετά την Εικονομαχία και κυρίως από τον 11ο αι. Προβάλλουν την εορτολογική παρά δοση της Κωνσταντινούπολης, αλλά ακολουθούν τη διάταξη των Ακολουθιών του μοναχικού ιεροσολυμιτικού Τυπικού του Αγίου Σάββα. Στις νεότερες εκδόσεις της Αποστολικής Διακονίας, με απόφαση της Ιεράς Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδας, έχουν ενταχθεί και Ακολουθίες σύγχρονων αγίων, όπως π.χ. του Αγίου Νεκταρίου. Ακολουθίες τοπικών αγίων εκδίδονται σε ξεχωριστές φυλλάδες και πολλές εξ αυτών εγκρίνονται από την αρμόδια Συνοδική Επιτροπή για τοπική μόνο χρήση. 

Το Τριώδιο περιλαμβάνει τα τροπάρια των κινητών εορτών από την Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου μέχρι το Μεγάλο Σάββατο. Από την εβδομάδα της Τυρινής οι κανόνες του Όρθρου των καθημερινών είναι με τρεις ωδές, εξού και η όλη περίοδος καθώς και το σχετικό βιβλίο ονομάζονται Τριώδιο. Στο βιβλίο αυτό υπάρχουν επίσης αναγνώσματα από το Προφητολόγιο (Παλαιά Διαθήκη) και τα συναξάρια που γράφτηκαν από τον Νικηφόρο Κάλλιστο Ξανθόπουλο. 

 Το Πεντηκοστάριον περιέχει τις Ακολουθίες και τα συναξάρια των κινητών εορτών από την Κυριακή του Πάσχα μέχρι την Κυριακή των Αγίων Πάντων. Πρόκειται για τις Κυριακές του Θωμά ή του Αντίπασχα, των Μυροφόρων, του Παραλύτου, του Τυφλού, της Σαμαρείτιδος, των Αγίων Πατέρων της Α’ Οικουμενικής Συνόδου, της Πεντηκοστής και των Αγίων Πάντων. Υπάρχουν ακόμη οι Ακολουθίες του Πάσχα και της Διακαινησίμου, της Μεσοπεντηκοστής και της Αναλήψεως. 

Το Ανθολόγιον δημιουργήθηκε από την ανάγκη εξυπηρέτησης ιερών ναών που δεν είχαν την δυνατότητα προμήθειας όλων των λειτουργικών βιβλίων. Έτσι οι διάφοροι εκδότες στη Βενετία, στη Ρώμη και αλλού, φρόντισαν να προβούν στην έκδοση Ανθολογίου με τις Θείες Λειτουργίες, το Ψαλτήριο, το Ωρολόγιο και τις Ακολουθίες των πιο γνωστών και σημαντικών εορτών του λειτουργικού έτους. Στην κατηγορία αυτή ανήκουν και οι Ιερές Συνόψεις ή Συνέκδημοι. Εκεί ο πιστός για δική του χρήση μπορεί να βρει τις Παρακλήσεις, την Ακολουθία της Μεταλήψεως και των Χαιρετισμών, τα σταθερά στοιχεία των Ακολουθιών του νυχθημέρου, ακόμη και τη Θεία Λειτουργία του Ιωάννη Χρυσοστόμου. 

Το Τυπικόν είναι αναγκαίο λόγω της πολυπλοκότητας των ιε ρών Ακολουθιών. Στην παράδοσή μας γνωρίζουμε το ενοριακό Τυπικό που είναι παλαιότερο και διαμορφώθηκε στην Αντιόχεια και την Κωνσταντινούπολη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Τυπικό της Αγίας Σοφίας Κωνσταντινουπόλεως (10ος αι.) και το Τυπικό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης (15ος αι.). Το Τυπικό αυτό έχει μόνο τις Ακολουθίες του Εσπερινού και του Όρθρου για όλο το έτος συν τις Ακολουθίες Τριθέκτης και Παννυχίδος, κατά την περίοδο της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Στις περιπτώ σεις αυτές το Ψαλτήριο αξιοποιείται με τη μορφή των Αντιφώνων προς διευκόλυνση της συμμετοχής των πιστών. Στις ιερές μονές αλλά και στις ενορίες μετά την Εικονομαχία, επικράτησε το Μοναχικό Τυπικό που έχει τις ρίζες του στη Μονή του Αγίου Σάββα στην Παλαιστίνη (Ιεροσόλυμα). Στο Τυπικό αυτό προβλέπονται επτά Ακολουθίες (Εσπερινός, Απόδειπνο, Μεσονυκτικό, Όρθρος και πρώτη Ώρα ως μία, Γ’, ΣΤ’ και Θ’ ώρες) και το Ψαλτήριο αξιοποιείται με τη μορφή των καθισμάτων. Στην πορεία προέκυψαν ανάγκες προσαρμογής του τυπικού αυτού στα δεδομένα της ενορίας. Την πρωτοβουλία αυτή είχε το Οικουμενικό Πατριαρχείο με την έκδοση του Τυπικού του Γεωργίου Βιολάκη (1888) που είναι και το ισχύον τυπικό της Εκκλησίας. Με βάση το τυπικό αυτό και προς διευκόλυνση των ιεροψαλτών και των κληρικών οι Εμμανουήλ Φαρλέκας, Γεώργιος Μπεκατώρος, Απόστολος Παπαχρήστος εργάστηκαν για τον καταρτισμό ετήσιου Ημερολογίου-Τυπικού. Ανάλογη πρωτοβουλία είχε παλαιότερα και ο οικονόμος Γεώργιος Ρήγας, ο οποίος το 1908 εξέδωσε Τυπικό, το οποίο επανεκδόθηκε από το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών στη Θεσσαλονίκη το έτος 1994. Η Εκκλησία της Ελλάδας το αρχικώς εκδοθέν από τον Εμ. Φαρλέ κα Ημερολόγιο το συνέχισε το έτος 1989 με τον τίτλο «Δίπτυ χα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος». Το έτος 2003 η Αποστολική Διακονία εξέδωσε το έργο του μακαριστού λειτουργιολόγου π. Κωνσταντίνου Παπαγιάννη με τον τίτλο «Σύστημα Τυπικοῦ τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιώῶν τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ». Σε ανάλογες πρωτοβουλίες έκδοσης Ημερολογίου - Τυπικού έχουν προβεί τόσο το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όσο και η Εκκλησία της Κύπρου.

 Το Θεοτοκάριον είναι βιβλίο των μοναχών και περιέχει Κανόνες κατά τους οκτώ ήχους. Οι Κανόνες αυτοί, ποιήματα δια φόρων υμνογράφων, με πιο γνωστό τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη, ψάλλονται προς τιμήν της Θεοτόκου στην Ακολουθία του Αποδείπνου

Απόσπασμα από το Μηναῖον Ἰανουαρίου Τῌ ΣΤ› ΤΟΥ ΑΥΤΟΥ ΜΗΝΟΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ Τὰ Ἅγια Θεοφάνεια τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. ΕΝ Τῼ ΕΣΠΕΡΙΝῼ Εἰς τό, Κύριε ἐκέκραξα, ἱστῶμεν Στίχους ς’ καὶ ψάλλομεν Στιχηρὰ Ἰδιόμελα. Στιχηρὰ Ἰδιόμελα Ἦχος β› Ἰωάννου Μοναχοῦ Τὸν φωτισμὸν ἡμῶν, τὸν φωτίσαντα πάντα ἄνθρωπον, ἰδὼν ὁ Πρόδρομος, βαπτισθῆναι παραγενόμενον, χαίρει τῇ ψυχῇ, καὶ τρέμει τῇ χειρί· δείκνυσιν αὐτόν, καὶ λέγει τοῖς λαοῖς· Ἴδε ὁ λυτρούμενος τὸν Ἰσραήλ, ὁ ἐλευθερῶν ἡμᾶς ἐκ τῆς φθορᾶς. Ὦ ἀναμάρτητε, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι. (Δὶς) Ἦχος β› Τοῦ Λυτρωτοῦ ἡμῶν, ὑπὸ δούλου βαπτιζομένου, καὶ τῇ τοῦ Πνεύματος παρουσίᾳ μαρτυρουμένου, ἔφριξαν ὁρῶσαι Ἀγγέλων στρατιαί, φωνὴ δὲ οὐρανόθεν ἠνέχθη ἐκ Πατρός. Οὗτος ὃν ὁ Πρόδρομος χειροθετεῖ, Υἱός μου ὑπάρχει ὁ ἀγαπητός, ἐν ᾧ ηὐδόκησα, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, δόξα σοι. (Δὶς)  

Πηγή:Παναγιώτης Σκαλτσής, Παύλος Σεραφείμ, π. Θεμιστοκλής Χριστοδούλου,Στοιχεία Λειτουργικής και Τελετουργικής ,Α´ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ, σελ:39-44