Liachtaschta
| Dialäkt: Liachtastanerisch/Liachtastohnerisch |
Liachtaschta (amtlich Fürstentum Liechtenstein) isch a klises Förschtatum, wo im Zentrum vo Europa i da Alpa lit. D Nochberslendr sin Ööschtriich und d Schwiz. Da Hoptort isch Vadoz, wo oh dr Wohnsetz vom Förscht vom Land isch.
| Förschtatum Liachtaschta | |||||
|
| |||||
| Amtsspraach | Dütsch | ||||
| Hauptstadt | Vaduz | ||||
| Staatsoberhaupt | Förscht Hans-Adam II. von und zu Liachtaschta, amtsuusüebendr Schtellverträtr Erbprinz Alois von und zu Liachtaschta | ||||
| Regierigschef | Daniel Risch (VU) | ||||
| Flächi | 160,477[1] km² | ||||
| Iiwohnerzahl | 38'114 (31. Dezämber 2017)[2] | ||||
| Bevölkerigsdichti | 237 Iiwohner pro km² | ||||
| Währig | Schwiizer Franka | ||||
| Unabhängigkeit | 12. Juli 1806 (Uufnahm in Rheinbund) | ||||
| Nationalhimne | Oben am jungen Rhein | ||||
| Zitzone | UTC+1 UTC+2 Summrzit (März bis Oktober) | ||||
| Kfz-Kennzeiche | FL | ||||
| Internet-TLD | .li | ||||
| Vorwahl | +423 | ||||
Bevölkerig
ändereLiachtaschta hät Ende 2017 38'114 Iiwohner (34 % Usländer) gha.[2]
Sproch
ändereD Amtssproch isch Dütsch, obwohl ma eigentlich Dütsch nor i dr Schual redet. Soss redet ma an alemannischa Dialekt, s Liachtaschtanerisch. D Unterlender, im Norda vo Liachtaschta, reden Liachtaschtohnerisch und hon i iarna Wörter ehnder O’s. D Oberlender vo dr Metti bis in Süda (Balzers) vo Liachtaschta reden Liachtaschtanerisch und händ ehnder A’s i iarna Wörter. O/A Beischpiel isch: Dahom isch unterlenderisch und Daham isch oberlenderisch. Im Tresabärg redet ma Walserdiitsch.
Religion und Kiarcha
ändereGmäss em Ergebnis vo dr Volkszellig us em Johr 2010[3] sin 75,9 % vo da Liechtaschtaner römisch-katholisch, 8,5 % evangelisch und rund 5,4 % ghörend aner islamischa Religionsgmeinschaft aa. 2,2 % sin Mitglied vo anr andera chrischtlicha Konfession odr vo anr nedchrischtlicha Religion, als konfessionslos hon se 5,4 % bezeichnet, witere 2,6 % vo dr Bevölkerig hon koa Aagoba gmacht zu ierar Religionszueghörigkeit.
Bis 1997 hät s Liechtaschta zum Bischtum Chur ghöört. Am 2. Dezember 1997 isch s Erzbischtum Vadoz vom Papscht Johannes Paul II. errichtet und s Liachtaschta vom Bischtum Chur losglöst worda. Sit dera Errichtig isch dr ehemolig Bischof vo Chur, Wolfgang Haas, als Erzbischof iigsetzt und d Pfarrkiarcha St. Florin z Vadoz zor Kathedrala erhoba worda.
Geografie
ändereLiachtaschta isch a Land i da Alpa, wo am Rhii lit und umgeba isch vo da Schwizer Kantön Sanggalla im Weschta und Graubünda im Süda und em östrichischa Bundesland Vorarlbärg im Oschta. Sini Schtaatsgrenz zor Schwiiz im Weschta entschprecht genau em Verlauf vom Rhii, während di südlich sowia öschtlich Schtaatsgrenz vom Alpa-Hochgebirge, vom Rätikon prägt isch. D Grenz zu Ööschtriich verlauft gröschtateils auf em Gebirgsgroot. S Förschtatum ischt zwor dr flähakliinschte, aber dr anzig Alpaschtaat, wo vollschtändig i da Alpa lit. Nebad Usbekistan isch Liachtaschta dr anzige Schtaat, wo usschliessleg vo Binnaschtaata umgeba isch (wenn ma s Kaspische Meer, wo d Nochburschtaata vo Usbekistan ahgrenzen, gmäss dr herrschenda Meinig als Meer uuffasst).
S Land bedeckt eppa a Flähi vo 160,477[1] Quadratkilometr und ischt damet dr sechschtklinschte Schtaat vor Erda, dr viertklinschte Schtaat z Europa und ghört natürleg o zo da Europäischa Zwärgschtaata. Es messt a sinra längschta Schtell 24,77 Kilometr und a sinra breiteschta 12,35 Kilometr.
Liachtaschta grenzt uf 41,1 Kilometr a d Schwiiz, wovo 27,1 Kilometr uf dr Kanton Sanggalla und 14 Kilometr uf dr Kanton Graubünda entfallan. D Schtaatsgrenza met dr Republik Ööschtriich (Vorarlbärg) betreet 34,9 Kilometr. Gröschtr Ort vom Ländle noch Iiwohnr isch Schaa.
Gschicht
ändereS Gebiet vom höttiga Förschtatum, nämleg d Grafschaft Vadoz und d Herrschaft Schällabärg, hät früener da Herra vo Hohenems ghöört. Dia hend sich aber mehr und mehr verscholdet und hend Gäld bruucht. 1699 hät dr Förscht Hans Adam vo Liachtaschta d Herrschaft Schällabärg und 1712 d Grafschaft Vadoz vom Jakob Hannibal III. vo Hohenems gkooft. S Huus Liachtaschta hät scho lang wella a riichsunmittelbars Territorium haa, zum könna in Riichsförschtaschtand erhoba wöra. Am 23. Januar 1719 hät dr tüütsch Kaiser Karl VI. d Grafschaft Vadoz und d Herrschaft Schällabärg per Diplom zämmagschlossa und zomana Riichsförschtatum met dem Nama «Liachtaschta» erhoba – und d Förschta vo Liachtaschta sind zu souveräna Riichsförschta wora. Wels im nöia Land nograd Buuradörfer ggee hät, isch d Verwaltig zerscht amol z Feldkirch gse. Öberhopt isch Liachtaschta druf no 200 Johr eng a Ööschterriich bunda gse, und d Förschta hend o dött residiert.
Noch em Storz vo dr Habsburgermonarchii noch em Eerschta Wältkriag hät sich s Land dänn abr dr Schwiiz zuegkeert. 1921 hät's a nöie Verfassig öberko, wo d Balance zwöschet Förscht, Landtag und Volk gsuacht hät und wo em Volk met Initiativa und Referendum poliitische Rächt zuagstoht, wia ma si i dr Schwiiz kennt. Sit 1923 ghöörts zum Zollgebiet vo dr Schwiiz, und sit 1924 hät s dr Schwiizerfranka als Währeg. Wo Ööschterriich 1938 a Nazitüütschland «aagschlossa» woran isch, isch dr Förscht Franz Josef II. uf Vadoz zoga und hät dött im Schloss Wohnsitz gnoo.
S Frauaschtimmrächt isch im Liachtaschta eerscht 1984 iigführt worda. 1990 isch s Land dr UNO und 1992 em EWR biiträtta. 2003 hät's a Verfassigsreform ggee, wo em Förscht meer Rächt ggee und drum zu viil Strit gfüert hät – und dr Förscht hät droht, s Liachtaschta z verloo und uf Wien z züha, wenn d Liachtaschtanr dia Verfassigsänderig ned aanämend. S Volk hät dänn gfolgt, aber o dr Europaroot hät dia Änderig kritisiert.
Staat
ändereD Verfassig vom Förschtatum Liachtaschta isch vo 1921, abr sit doo verschideni Mool ggänderet worda. Lut dera isch d Schtaatsform a konschtitutionelli Erbmonarchie uf demokratischr und parlamentarischr Grundlaag.
s Schtaatsoberhopt
ändereS Schtaatsoberhopt isch dr Förscht Hans-Adam II. us em Huus Liachtaschta, Erbprinz isch dr Alois. Wohna tuand dia im Schloss Vadoz.
Im Johr 2004 hät dr Hans-Adam uf s Regiera verzichtet und d Amtsgschäft em Alois öbergeba; där isch jetz dr «amtsuusüebend Schtellverträttr vom Förscht». Schtaatsoberhopt isch dr Hans-Adam aber gliich no.
d Regierig
ändereI dr Regierig vom Förschtatum Liachtaschta sind füüf Lüüt, nemleg dr Regieregsschef (sit 2017 dr Adrian Hasler) und vier Regieregsrööt. Dr Landtaag schloot dia voor, und dr Förscht ernennt si.
s Parlament
ändereS Parlament isch dr Landtaag vom Förschtatum Liachtaschta. Er hät 25 Abgoordnete. Gwählt wören dia all vier Johr vom Volk im Proporzwahlrächt, und zwor 10 im Wahlkreis Unterland und 15 im Wahlkreis Oberland. D Parteia, wo bi da Landtagswahla 2017 is Parlament ko sind, sind
- d Fortschrittlich Bürgerpartei met 9 Sitz,
- d Vatterlendisch Union met 8 Sitz,
- di Unabhengiga met 5 Sitz und
- di Freie Lischta met 3 Sitz.
d Gricht
ändereDie ordentlich Grichtsbarkeit kennt dia Gricht, wo alli iahren Sitz z Vadoz hend:
- s Förschtlich Landgricht als eerschti Inschtanz,
- s Förschtlich Obergricht als zweiti Inschtanz und
- dr Förschtlich Oberscht Grichtshof als dritti Inschtanz.
Dr Oberscht Grichtshof z Vadoz git's noned lang, früaner isch di dritt Inschtanz s Gricht im tirolischa Innschbruck gse. D Richtr wören zäma vo Lüüt vom Förscht und vo Abgeordneta vom Landtag uusgsuacht; ernenna tuat si dr Förscht.
Drzua git*s
- dr Verwaltigsgrichtshof, wo öbr Stritfäll im öffentlicha Rächt urteilt, und
- dr Staatsgrichtshof, wo öbr Sacha urteilt, wo met dr Verfassig z tua hend und met Rächt, wo d Verfassig gwäärleischtet.
Gmaanda
ändereS Liachtaschta het 11 Gmaanda. 5 Gmoonda legen im Unterland und 6 Gmaanda im Oberland.
- Lischta vo da Gmaanda / Gmoonda.
Bildigswäsa
ändereIm Liachtaschta hät's a Gymnasium, s Liachtastanisch Gymnasium, korz: LG ("ell-gee"), und an Universität, d Universität Liachtaschta.
Kultur
ändereZ Vadoz hät's es Kunschtmuseum Liachtaschta, s Liachtaschtanische Landesmuseum und di Liachtaschtanische Landesbibliothek.
D Elis isch vo 2002 bis 2012 a Liachtaschtaner Gothic-Metal-Band gse.
Luag oh
ändereLiteratur
ändere- Heinz Dopsch: Liechtenstein (Fürstentum). In: Historischs Lexikon vom Förschtatum Liachtastaa.
- Karina Frick: Sprachen in Liechtenstein. In: Elvira Glaser, Johannes Kabatek, Barbara Sonnenhauser (Hrsg.): Sprachenräume der Schweiz. Band 1: Sprachen. Narr Francke Attempto, Tübingen 2024, ISBN 978-3-381-10401-7; digital: Download, S. 246–266.
Weblink
ändereReferänza
ändere- ↑ 1,0 1,1 Statistisches Jahrbuch Liechtensteins 2016: Geografie, Raumnutzung. Amt för Schtatistik (AS), Förschtatum Liachtaschta, S. 35–37, Vermässig 2006, abgruafa am 26. Januar 2019 (PDF; 4'169 kB)
- ↑ 2,0 2,1 Liechtenstein in Zahlen. Amt för Schtatistik, abgruafa am 26. Januar 2019 (PDF)
- ↑ Volkszählung 2010 uf llv.li abgruefe am 6. Februar 2016