Lausanne
| Lausanne | |
|---|---|
| Basisdate | |
| Staat: | Schwiiz |
| Kanton: | Waadt (VD) |
| Bezirk: | Lausanne |
| BFS-Nr.: | 5586 |
| Poschtleitzahl: | 1000–1008 |
| UN/LOCODE: | CH LAU |
| Koordinate: | 538200 / 152026 |
| Höchi: | 495 m ü. M. |
| Flächi: | 41,37 km² |
| Iiwohner: | 141'418 (31. Dezämber 2022)[1] |
| Uusländeraateil: | 41,4 % (30. November 2012)[2] |
| Stadtpräsident: | Grégoire Junod (SP) |
| Website: | www.lausanne.ch |
Lausanne (Montriond) | |
| Charte | |
Lausanne ([lɔzan], uf frankoprovenzalisch Losena [lɔˈzəna])[3] isch e politischi Gmai und d Hauptstadt vom Waadtland in de Schwiiz. S isch au de Hauptort vom Bezirk Lausanne. Früener het me für Lausanne de dütsch Name Losanen bruucht, hüt sait des kaum meh öpper. Lausanne isch di viertgröscht Stadt vo de Schwiiz, numme Züri, Gämf und Basel hei meh Iiwohner. Lausanne ghört zu de Metropolregion Gämf-Lausanne und isch e wichtigi Wirtschafts-, Kultur- und Bildungsstadt und für d Weschtschwiiz de grööscht Vercheersknotepunkt. Wältwit bekannt isch Lausanne psunders, will s Internazional Olympisch Komitee (IOC) sin Sitz derte het.
Geografi
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Stadt Lausanne lyt am Nordstade vum Gämfersee. Si het a däm See en Uferstreife, wo öpe föif Kilometer läng isch. Em See noo sind z Lausanne grossi Päärk, Promenaade, es Strandbad bi Vidy, und de öfentlech Hafe vo Ouchy und dèè für privati Schiff bi Bellerive. Di ehemolig Gmaind Ouchy, wo grad am See lyt, isch ane 1798 en Deil vo dr Stadt Lausanne worde.
Dr Bann vu dr Gmai goht vum Seestade bim Hafe vu Ouchy bis uffe zue dr Wälder vum Jorat. Zue dr Stadt ghere au d Stadtdail Vidy, Cour, Ouchy, Mornex, Chailly, La Sallaz, Vennes, Montblesson, Vers-chez-les-Blanc, Montheron un Chalet-à-Gobet und Vernand. D Gmaiflechi umfasst 17,3 % landwirtschaftligi Flechi, 39,5 % Wald, 43 % Sidligsflechi un 0,2 % sunschtigi Flechi.[4] D Tobel vo de Bech Louve und Flon verschnyde dr Bärghang und forme im Stadtzäntrum die drei Hügel Cité, Le Bourg und Saint-Laurent. Di historisch Altstadt vo Lausanne ghört zu de Ortsbilder vo dr Schwiiz, wo nazionali Bedütig hend.
Bi Chalet-à-Gobet im Stadtgebiet vo Lausanne gaat d Straass Numero 1, wo vo Gämf uf Lausanne chunt und vo da uus wyter uf Moudon, Murte und Züri gaat, über di kontinentaal Wasserscheidi zwüschet em Yzugsgebiet vo dr Rhone und dem vo dr Aare.
Näbem Kwartier Bosson-Bois-Gentil lyt dr Flugplatz vo Lausanne, wo Lausanne-La Blécherette heisst. Nit wyt wäg dervo isch s Olympiastadion Pontaise, wo dr Tschuttklub Lausanne-Sport' dehei isch.
Wyter gäge Nordweschte het Lausanne en Exklaafe mitem Kwartier Vernand. Das Gebiet het scho sid em Middelalter em Domkapitel vo Lausanne ghört.[5]
Gschicht
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Lausanne wird zum erschte Mol gnännt uf ere latynische Inschrift usem 2. Joorhundert, wo me ane 1793 am See gfunde het. Uf dere Dafele, wo em Römische Museum vo Lausanne ghört, isch dr Publius Clodius Cornelia Primus ufgschribe, wo curator vikanor[um] Lousonnensium, also so öpis wie dr Bürgermeischter vo dr römische Stadt gsi isch.[6] Es anders Dokumänt vo öpe 280 erwäänt dr Gämfersee als lacu Lausonio, um 400 heisst dr Ort civitas Lausanna, ane 990 denn Losanna.
Im Middelalter isch Lausanne dr Sitz vomene Bischof gsi, und d Kathedraale het d Funkzioon vo dr Hauptchile vom Bischtum Lausanne gha. D Stadt het zäme mid em ganze Waadtland im Spootmiddelalter de Grafe vo Savoye ghört.
Vo 1536 bis 1798 isch Lausanne e Landstadt vo Bärn gsi. Wo d Bärner ane 1536 s savoyische Waadtland eroberet hend, isch vone im ganze Gebiet sofort d Reformazioon duregsetzt worde; dr Bischof vo Lausanne, dr Sebastian vo Montfalcon (1489-1560), isch uf Savoye gflüchtet.[7] Lausanne isch derno im wälsche Deil vom Bärnbiet en Landvogtei gsi. Es het nid alne Waadtländer und Lausanner bast, ass si nur no Undertane vo Bärn gsi sind, und es barmol het’s Ufständ ggä, wo d Bärner jewyls mit Gwalt underdrückt hend. Dr Jean Daniel Davel (1670-1723) vo Morrens, wo e Major vo de wälsche Truppe vo Bärn gsi isch, het ane 1723 sonen Revolte aagfüert; er isch gly uf Befääl vo dr bärnische Obrigkeit gfange gnoo und enthauptet worde. D Akzioon vom ”Major Davel“ isch es guet bekants Motyv in dr Waadtländer Gschicht, und es git verschideni Dänkmööler, wo a dää Freiheitsheld erinnere, z Lausanne hangt en Schriftdafele für de Major Davel i dr Kathedrale, und es Dänkmol vo iim stoot an prominänter Stell vor dr Stadtburg Saint-Maire.[8][9]
Ane 1798 isch d Stadt Lausanne i dr Zyt vo dr Helvetik dr Hauptort vom Kanton Léman worde, und ane 1803 d Hauptstadt vom nöje Kanton Waadt.
2002 isch nach em Jean-Jacques Schilt dr Daniel Brélaz vo de Grüene Stadtpresidänt woorde. Si Nochfolger isch sit 2016 dr Grégoire Junod.
Sproch un Dialäkt
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Bi dr Volkszellig 2000 hän vu dr 124.914 Yywohner 78,8 Prozänt Franzesisch as Hauptsproch aagee, 4,3 Prozänt Dytsch, vier Prozänt Italienisch un 12,9 Prozänt anderi Sproche.[4]
Dr alt frankoprovenzalisch Patois isch wahrschyns aafangs 19. Joorhundert uusgstorbe. Ergebnis us dr Volkszellige vu 1990 un 2000, wu zum Dail Lyt Patois as Sproch aagchryzlet hän, gälte in dr Sprochwisseschaft as Artefakt un hän ihre Ursprung ender in statistische Fähler oder ass d Lyt unter „Patois“ ihr Regionalfranzesisch verstehn[10][11]
Bevelkerig
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Quälle: Bundesamt für Statistik 2005[12]
| Johr | 1850 | 1860 | 1870 | 1880 | 1888 | 1900 | 1910 | 1920 |
| Yywohner | 17'108 | 20'515 | 25'845 | 29'356 | 33'340 | 46'732 | 64'446 | 68'533 |
| Johr | 1930 | 1941 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 |
| Yywohner | 75'915 | 92'541 | 106'807 | 126'328 | 137'383 | 127'349 | 128'112 | 124'914 |
Dr Uusländeraadail isch 2010 bi 40,4 %, Endi November 2012 bi 41,4 % gläge.[4]
Religion
[ändere | Quälltäxt bearbeite]28,9 Prozänt vo dr Yywooner sin evangelisch-reformiert, 37,8 Prozänt sin römisch-katholisch (Stand 2000).[4]
Politik
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Bi dr Nationalrootswahle 2011 het s des Ergebnis gee:[4] BDP 0,5 %, CVP 4,4 %, FDP 12,5 %, GLP 4,6 %, GP 15,3 %, SP 32,1 %, SVP 16,5 %, Sunschtigi 1,9 %.
Dr Burgermaischter vu Lausanne isch dr Grégoire Junod (Stand 2018).
Z Lausanne isch s Bundesgricht vo dr Schwiiz.
Kultur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- s Stadttheater Opéra de Lausanne
- s Théâtre de Beaulieu
- s Théâtre Vidy-Lausanne
- d Cinémathèque suisse
- s Stadtarchyv
- d Stadtbiblioteek
- d Kantons- und die Universitätsbibliothek
- s Kunschtmuseum
- s Musée de l’Elysée
- s Römermusuem
- s Stadtmuseum
- s Internazionale Olympische Museum
- d Hérmitage
Z Lausanne isch dr Sitz vom Internazionale Olimpische Komitee.
Vo der Stadt am Gämfersee uus sändet s frankoprovänzalische Radio Radiô Arpitania über s Internet syni Programm.
Bildig und Instituzioone
[ändere | Quälltäxt bearbeite]D Stadt Lausanne isch im Waadtland, was d Primar- und d Sekundarschuel agaat, en eigete Schuelchreis. Si het 15 Stadtschuele. Und es git dezue ane au divärsi Privatschuele.
Dr Kanton het z Lausanne drü Gimnasie, d Kunstschuel Ecole cantonale d’art de Lausanne ECAL, di höcheri Gsundhäitsschuel Ecole supérieure de la santé, d Wirtschaftsschuel Ecole professionnelle commerciale de Lausanne EPCL, d Musighochschuel, d Schuel für Kunscht und Gstaltig und no anderi Bildigsinstitut.
Z Ecublens im Bezirk Westlausanne, chly usserhalb vo Lausanne am Flüssli La Sorge, isch di wälsch Technisch Hochschuel, d École Polytechnique Fédérale de Lausanne EPFL.[13] I dr Nechi dervo, deils uf Bode vo Ecublens und deils z Dorigny im Gmaindbann vo Chavannes-près-Renens, stoot sid öpe 1970 d Uni Lausanne, wo vorheer im Zäntrum vo dr Stadt gsi isch; d Uni gaht uf d Lausanner Akademy zrugg, wo im 16. Jaarhundert gründet worden isch.[14] D Kantons- und Uni-Biblioteek BCU Lausanne het dr Hauptstandort au z Dorigny,[15] und s Waadtländer Staatsarchyv isch ganz noch derby.
S Unispital vom Waadtland, wo Centre hospitalier universitaire vaudois, churz CHUV heisst, isch z Lausanne zimli im Stadtzäntrum.[16] Es isch näbem Gämfer Unispital, wo aber wyt wäg ännet em Gämfersee lyt, s grosse Zäntralspital vo dr Weschtschwiiz.
Z Lausanne isch e grossi Hotelfachschuel, wo 1893 gründet worden isch.[17]
Wirtschaft
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Z Lausanne sind grossi Firmene dehei, zum Bischpiil d AGEN Holding, d Compagnie financière Tradition, d Edipresse, d EOS Holding, d Golay-Buchel Holding, d Landolt & Cie, d Publigroupe und d Vaudoise Assurances.
Öpe 70 Meter höcher als dr Gämfersee lyt d Ysebaanlinie, wo dur de Baanhof vo Lausanne gaat. Vo Nordweschte chömet d Strekine vo Gämf, Ifferte und Vallorbe uf Lausanne und vo Südoschte d Linie dur d Alpe, wo vo Mailand us dur de Simplon und über Sitte chunt, und d Strekine, wo vo Bärn über Friburg und vo Payerne über Moudon chömet und den zäme dur s Lavaux laufe. Die churzi Schmaalspurbaan vo Lausanne uf Echallens und Bercher Chemin de fer Lausanne–Echallens–Bercher foot nid am Baanhof vo Lausanne aa, sondern im Kwartier Flon öpen en halbe Kilometer vom Baanhof ewägg mit ere eigete Stazioon.[18]
Bim Hafe vo Lausanne-Bellerive het d Gselschaft ”Persooneschifffaart uf em Gämfersee“ (uf französisch: Compagnie générale de navigation sur le lac Léman – CGN) sid ane 1888 iry Basis und d Wärchstatt.[19]
Literatur
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- Gilbert Kaenel, Gilbert Coutaz, Anne Radeff, Frédéric Sardet: Lausanne (Gemeinde). In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- Nathalie Pichard Sardet: Lousonna. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
Weblink
[ändere | Quälltäxt bearbeite]Fuessnote
[ändere | Quälltäxt bearbeite]- ↑ Ständige Wohnbevölkerung nach Staatsangehörigkeitskategorie, Geschlecht und Gemeinde, definitive Jahresergebnisse, 2022. Bei späteren Gemeindefusionen Einwohnerzahlen aufgrund Stand 2022 zusammengefasst. Abruf am 5. September 2023
- ↑ Population totale selon l'origine, Lausanne, résultats mensuels 2004 à 2012 (XLS, 119 kB). Statistique Lausanne. Abgruefe am 29. Dezember 2012.
- ↑ Nicolas Pépin: Lausanne VD (Lausanne) in: Dictionnaire toponymique des communes suisses – Lexikon der schweizerischen Gemeindenamen – Dizionario toponomastico dei comuni svizzeri (DTS|LSG). Centre de dialectologie, Université de Neuchâtel, Verlag Huber, Frauenfeld/Stuttgart/Wien 2005, ISBN 3-7193-1308-5 und Éditions Payot, Lausanne 2005, ISBN 2-601-03336-3, p. 512.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Bundesamt für Statistik: Regionalporträts 2012: Kennzahlen aller Gemeinden (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) , Mai 2012
- ↑ Lucienne Hubler: Vernand. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- ↑ Weihinschrift des Publius Clodius Primus uf akg-images.co.uk
- ↑ Pierre Surchat: Montfalcon, Sébastien de. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- ↑ Gilbert Coutaz: Etude historiographique et archivistique des documents de l'affaire Davel. In: Revue historique vaudoise, 1989, S. 21-56.
- ↑ Gilbert Coutaz: Davel, Jean Daniel Abraham. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.
- ↑ Andres Kristol: Que reste-t-il des dialectes gallo-romans de Suisse romande?. In: Jean-Michel Eloy (Hg.).: Evaluer la vitalité. Variétés d’oïl et autres langues. Université de Picardie / Centre d’Etudes Picardes, Amiens 1998, S. 101–114
- ↑ Pierre Knecht: Die französischsprachige Schweiz. In: Hans Bickel, Robert Schläpfer (Hg.): Die viersprachige Schweiz. Sauerländer, Aarau/Frankfurt/Salzburg 2000, S. 139–176
- ↑ Bundesamt für Statistik: Eidgenössische Volkszählung 2000: Bevölkerungsentwicklung der Gemeinden 1850–2000. Bern 2005 (Online uf bfs.admin.ch (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) , Date im Aahang (Site cha nüme abgrüeft wärde; Suche im Webarchiv) )
- ↑ Website vo dr EPFL
- ↑ Website vo dr Uni Lausanne
- ↑ Website vo dr Kantons- und Uni-Biblioteek
- ↑ Website vom Unispital
- ↑ Website vo dr Hotelfachschuel vo Lausanne
- ↑ Website vo dr Lausanne-Echallens-Bercher-Baan
- ↑ Maurice Decoppet, Jacques Straesslé: CGN Compagnie Générale de Navigation sur le lac Léman. Une histoire. Lausanne 2008.