Dədə Qorqud

Dədə Qorqud
Məlumat
Cinsi	kişi[d]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Vikisitatda sitatlar

Asif Azərelli — Dədə Qorqudun portreti

Dədə Qorqud və ya Qorqud Ata — türk, altay və oğuz rəvayətlərində, əfsanələrində, nağıllarında və xalq hekayələrində adı çəkilən və Dədə Qorqud olaraq tanınan ozan, aşıq, varsaq və el ağsaqqalı. Dədə Qorqudun həqiqi tarixi kimliyi haqqında müxtəlif fərziyyələr (şaman-ozan olması, Göytürk dövründə yaşamış türk hakimi olması və s.) var.

Tarixi əsas

Əsas məqalə: Kitabi-Dədə Qorqudun tarixiliyi § Göytürk dövrü və İslamın ilkin yayılma dövrü

Dədə Qorqud Fəzlullah Rəşidəddinə və "Şəcərəyi tərakimə" rəvayətlərinə görə, İslamın ilk yayılma dövrlərində türk xanlarına vəzirlik etmişdir. Rəşidəddinə görə, Dədə Qorqud İnal Sır Yavkuy dövründə zühur etmiş və 295 il yaşamışdır. Zəki Vəlidi Toqan buradakı "yavkuy" sözünün "yabqu" sözünün dəyişmiş forması olduğunu fikirləşmiş, Qorqudun İslamın yayılmasından əvvəl, göytürklər dövründə, oğuz yabqularının yanında bir türk hakimi olduğu ideyasını ortaya çıxartmışdır. Oğuzlar müsəlman olandan sonra Qorqud bir müqəddəs olaraq qəbul edilmişdir. Qorqud Ata İslam peyğəmbərinin dövrünə (571–632-ci illər) yaxın yaşadığı üçün onun peyğəmbərdən xəbərsiz olması da əfsanəni yayanlar tərəfindən qəbul edilməmiş, bioqrafiyasına əks məlumat əlavə edilmişdir. Rəşidəddinin rəvayəti də oğuzların İslam dinini hələ peyğəmbər dövründə qəbul etmələri ilə fəxr etmək cəhdi ola bilər. Bundan başqa Qorqudun daha əvvəl yaşamış bir şaman-ozan olduğu da bir ehtimal kimi fikirləşilir.

Ədəbiyyatda və folklorda təsviri

Dədə Qorqud Hekayələrinin yazıçısı və izahçısı olduğu qəbul edilir. Ozanların atasıdır. Qeyri-adi özəllikləri vardır. Qopuz çalar, əhvalatlar söylər. Çox uzun illər yaşamışdır. Qopuzun bulucusu odur. İslamiyyətlə birlikdə bir övliya olaraq qəbul edilmişdir, lakin İslamdan öncəki dövrlərdə çox geriyə gedən bir xarakterdir. Tanrının izni ilə gələcəkdən xəbər verir. Kordan çıxmış bir qadının oğludur. Quşların dilini bilir. Şamanlığı, şeyxliği, ozanlığı, baxşılığı, övliyalığı hamısı bir-birinə bağlıdır və hər mədəniyyətdə bunlardan ən az bir neçəsinə sahib olaraq təyin olunar. Çox uzun illər yaşadığı söylənilir. Özündən bəhs edilərkən "Ölü desəm ölü deyil, diri desəm diri deyil" sözləri ilə bəhs edilir. Müdrikdir və hikmət sahibidir. Öz ölümünü yuxuda xəbər almışdır. Universal nizamın başlayıb bitdiyi yer olan dünyanın mərkəzində suların üzərində dinclik tapar. Ölümdən qaçaraq dünyanın dörd bir tərəfini gəzir ancaq yenə də ən sonunda bunun mümkün olmadığını anlar. Bir mənada Şumerlerden bəri var olan Gilqameşin ölümsüzlük axtarışının bir davamıdır bu səfərlər. Bütün heyvanların və xüsusilə də quşların dilini bilir. Bundan

Ğzünün "Tuman" adını verdiyi bir igid də bütün quşların dilini bilir. Qorqud Atanın insanlara ad verməsinin, Yaradılış dövrlərinden əvvəl obyektlərin adlarının meydana gəlməyə başlamasıyla yaxından əlaqəsi vardır. Dədə Qorqud kitabında 12 hekayət vardır ki, bunlar tarix boyu dildən-dilə köçürülən bir şifahi ənənə məhsuludur, 16-cı yüzillikdə yazıya köçürülmüşdür.

Etimologiya

Qorqud sözü (Qor/Kor/Gor) kökündən törəmişdir. Çox böyük, ulu, heybətli, qorxu verən deməkdir. Bundan başqa qorxuducu düş mənasında da istifadə edilər. Söz kökündə kor, qorumaq, qorxutmaq kimi mənaları vardır.

İrsi

2000-ci ildə Miri Rzayev tərəfindən Dədə Qorqudun tədqiq edilməsindən bəhs edən Dədə Qorqud axtarışında adlı qısametrajlı sənədli televiziya filmi çəkilmişdir.

Ədəbiyyat

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)
• Boratav, P. (2010). DEDE KORKUT HİKÂYELERİNDEKİ TARİHİ OLAYLAR VE KİTABIN TELİF TARİHİ. Journal of Turkology, 13, 31–62. https://doi.org/10.18345/tm.18399

Həmçinin bax

• Kitabi Dədə Qorqud
• "Kitabi-Dədə Qorqud"un Üçüncü — Günbəd Əlyazması