Fal

İvan Kupala- "Çələnglərlə fal" əsəri

Fal — gələcəklə bağlı məlumat əldə etmək məqsədilə fövqəltəbii qüvvələrlə təmas qurmağı nəzərdə tutan ritual; Sehrin fərqli növü; Gələcək həqiqətləri və ya sadəcə bilinməyən faktları öyrənməyə imkan verən və bir çox millətlərin mədəniyyətlərində mövcud olan okkultik metodları və ritualları özündə birləşdirir.

Tarixi

Türk xalqlarında falın yaranmasının tarixi çox qədimlərə gedir. Şərqi Türküstanda tapılmış VIII əsrə aid edilən “Irq bitik” faldan bəhs edən ən mükəmməl əlyazma hesab olunur. Zərlə fala baxmanın prinsiplərinin verildiyi bu kitab ilk arifmomantika nümunəsi sayılır. Türk xalqlarında qədimdə nisbətən sadə, bəsit fala baxma üsullarından (məsələn, odla, oxla, heyvan içalatı ilə və s.) istifadə olunmuşdur.

İslam dinində falçılıq müsbət qəbul olunmamış, hətta bu işlə məşğul olmaq kafirliyə bərabər tutulmuş, dua yazmaq, cadu etmək, paltarın üstündə dua-pitik gəzdirmək, gələcəkdən xəbər vermək Allahın işinə qarışmaq kimi qəbul olunmuş və belə adamların qırx gecəlik namazının qəbul olunmadığına inanılmışdır. Dünyasını dəyişmiş falçıları torpağın qəbul etməməsi haqqında rəvayətlər bu gün də xalq arasında dolaşmaqdadır. Bu mənfi münsibətlərə baxmayaraq, islam dini falçılığı məişətdən təcrid edə bilməmişdir.

Qədimdə xalq məişətində çox güclü mövqeyi olan fal icra vasitələrinə görə aşağıdakı növlərə ayrılır: Piromantiya (odla fala baxma); Hidromantiya (su ilə fala baxma); Nekromantiya (ruhları çağırmaqla fala baxma); Ornitomantiya (quşların uçuşu ilə fala baxma); Xiromantiya (əl çizgilərinə görə fala baxma); Astrologiya (ulduzlarla fala baxma); Arifmomantiya (rəqəmlərlə fala baxma).

Fal Azərbaycanda qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi kimi

Azərbaycanda “fala inanma, faldan da qalma” məsəli əslində falçılığın Azərbaycan məişətində nə qədər geniş yayıldığının bir göstəricisidir. AZərbaycanda fal, qeyri-maddi mədəni irs nümunəsi kimi Bu işlə məşğul olanlar xalq arasında baxıcı, görücü, cindar, falçı və s. adlarla tanınmışdır. Azərbaycan folklorşünaslığında M.H.Təhmasibin, B.Abdullanın araşdırmalarında fallar əsasən iki qismə ayrılır: göz falı və qulaq falı.

Daha sadə və bəsit falabaxma üsulu hesab olunan göz falında sözün təsir gücündən zəif şəkildə istifadə olunur, qulaq falında isə səs və söz aparıcı mövqeyə malik ünsürlər kimi çıxış edir. Göz falı həm də iştirakçıların sayı baxımından qulaq falından seçilir. Qulaq falının icrası zamanı ən azı iki nəfərin iştirakı vacıbdirsə, göz falını təkbaşına da icra etmək mümkündür.

İbtidai fala baxma üsullarından hesab olunan odla fala baxma Azərbaycanda daha geniş yayılmışdır. İbtidai insan oda həyat, yaşayış qaynağı, xoşbəxtlik mənbəyi kimi baxdığından odun qeyri-adi gücünə, xilaskarlıq qabiliyyətinə malik olmasına inanmışdır. Buna görə də həyati əhəmiyyəti olan problemlərin, müşkül işlərin çözülməsində oda hami, yardımçı vasitə kimi yanaşılmışdır. Od falına müraciət də bu mifoloji təsəvvürə dayanır. Oda inamın nəticəsində insanlarda belə qənaət yaranmışdır ki, ocaqda yanan oddan ətrafa çatıltı ilə qığılcım sıçrasa, demək ocaq başında oturanların qeybəti edilir. Yanan oddan alov birdən-birə düz qalxsa, evə qonaq gələr və s. Uşağın da qız və yaxud oğlan olduğu odun köməyi ilə müəyyən edilirdi.

Rəqəm falında tutulmuş niyyətin hasil olması üçün sayın tək və ya cüt gəlməsi əsas şərt sayılır. Say falında başqa vasitələrlə yanaşı düyüdən də istifadə olunur. Gəlin gedən qız ata evindən çıxdığı vaxt ovcunda düyü tutur və tanıdığı qızların adını deyə-deyə yerə bir düyü atır. Sonuncu düyüdə adı çəkilən qızın yaxın zamanlarda ərə gedəcəyi güman edilir. Yaxud bir qədər düyü götürür, sayır, cüt və ya tək gəlməsi ilə işin xeyir, yaxud şər olacağını müəyyənləşdirməyə çalışır.

Novruz falları

Falın mürəkkəb növü hesab olunan qulaq falı Azərbaycanda daha geniş yayılmışdır. Qulaq falları içərisində ən geniş yayılanı Novruz bayramı ərfəsində icra olunan Vəsfi-haldır. Vəsfi-hal mərasimində iştirak edənlər aralığa eldə “dilək tası” adlanan su ilə dolu bir badya qoyurlar. Ayinin aparıcısı iştirakçılardan üzük, sırğa, sancaq, iynə və sair parlaq nəsnələr alıb badyaya salır. Ağ yaylıqla badyanın üstünü örtüb bir bayatı deyir və badyadan əlinə keçən nişanı çıxarır. Oxunan bayatının məzmununa görə nişan sahibinin tutduğu niyyətin hasil olub olmayacağı müəyyən edilir. Qaranlıq düşəndə niyyət tutub qonşuların danışıqlarına qulaq asmağa gedərlər. İlk eşidilən söz tutulmuş niyyətə uyğun olaraq yozulur. Odur ki, Novruz bayramı axşamında evlərdə könül açan, ümid verən söhbətlər danışılmalıdır. İlaxır çərşənbədə bir neçə qız bir yerə yığışıb üzük falı açarlar. Bir qab götürüb içinə su tökürlər. Üzüklərini çıxarıb həmin qabın içinə atırlar. Kənardan başqa bir qız çağırırlar. Əgər həmin qız qabdan götürdüyü bir üzüyü yiyəsinə düz verərsə, üzüyü olan qızın bütün arzuları həyata keçəcək. Əgər üzük yiyəsinə düz qaytarılmasa, onu iynədən keçmiş sapın ortasına salırlar. Əgər üzük düz gedərsə, həmin adam sonsuz, sağ tərəfə yellənərsə, çoxlu uşağı, sol tərəfə gedərsə, istədiyi oğlanla xoşbəxt olacağı gözlənilir.

Mənbə

• Bəhlul Abdulla- "Azərbaycan mərasim folkloru". Bakı-2005;
• "Azərbaycan folklor antologiyası", iki kitabda. 1-ci kitab. Bakı, Azərbaycan EA nəşriyyatı-1968;
• Braginski İ. S. "Bahar bayramı haqqında", "Ədəbiyyat və İncəsənət" qəzeti. 20 may 1967.
• Vəliyev V. A. "Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı", Bakı: ADU nəşriyyatı-1970;