دولوسچولوق
دوُلوُسچوُلوق، ساخسی‌چیلیق ویا کوزه‌چی‌لیک — پالچیغین (گیلین) خوصوصی فورمایا سالینماسی و خوصوصی بیشیریلمه‌سی ایله باغلی پئشه.
دولوسچولوق ایستحصالاتین اوچ ایستیقامتینی احاطه ائدیر:
- عادی تیکینتی کرپیجی‌‌نین ایستحصالی؛
- موختلیف گیل قابلارین و ایستحصالات معمولاتلارینین (اودا داواملی کرپیج، کاشی، ساخسی بورو و س.) ایستحصالی؛
- کاشی و چینی معمولاتلارینین ایستحصالی.
آذربایجاندا دولوسچولوغون تاریخی
[دَییشدیر]دولوسچولوق آذربایجاندا صنعتکارلیق ایستحصالینین ان قدیم ساحه‌لریندن اولوب بو گونه قدر اؤز اهمیتینی ساخلامیشدیر. موتخصیص‌لر صنعتین بو ساحهسینین مئیدانا چیخماسینی نئولیت دؤورونه عایید ائدیرلر. اوّلجه، اساساً قادین‌لارین مشغول اولدوغو دولوسچولوق انئولیت دؤورونده تطبیق ائدیلن صیرف تکنیکی نایلیت‌لر نتیجه‌سینده موستقیل صنعت ساحه‌سینه چئوریلمیشدی.
ایلک اورتا عصرلرین سونلاریندان باشلایاراق آذربایجاندا دولوسچولوق ایستحصالی داها یوکسک سویه‌یه چاتمیشدی. موغول ایشغال‌لارینا قدر داوام ائتمیش بو یوکسلیش دؤورونده دولوسچولوقدا گوجلو کمیت و کئیفیت دییشیک‌لیگی باش وئرمیشدی. آیاقلا حرکته گتیریلن چارخین مئیدانا گلمه سی، موختلیف دولوسچولوق مرکزلرینده شیرلی قابلار ایستحصالینین باشلانماسی، دولوس کوره‌لری‌نین کوتلوی شکیلده تطبیق ائدیلمه‌سی یوکسک کئیفیتلی ساخسی معمولاتی ایستحصالی اوچون داها ال‌وئریشلی شراییط یارادیردی.
بو دؤورده ساخسی قابلارین یاییلماسی آرئالی آذربایجا‌نین دئمک اولار کی، بوتون شهر و ویلایت‌لرینی احاطه ائدیردی. بیر چوخ یاشاییش منطقه‌لرینده، او جومله دن بئیلقاندا آپاریلان آرکولوژی قازینتی‌لار نتیجه‌سینده آذربایجاندا شیرسیز و شیرلی قابلار ایستحصالینین یوکسک سویییه ده اولدوغونو ثوبوت ائدن چوخلو ماتریال‌لار آشکار ائدیلمیشدیر.
معیشت سرامیکی
[دَییشدیر]موستقیل آذربایجان خانلیق‌لارین مؤوجود اولدوقلاری 18. عصرین ایکینجی یاریسی – 19. عصرین اوّلینده دولوسچولوق ایصتحصالی آپاریجی ساحه‌سی کیمی داها چوخ معیشت سرامیکیندن صؤحبت آچماق اولار. آذربایجا‌نین دولوس اوستالاری معیشتین موختلیف ساحه لرینده ایشله‌دیلن چوخلو گیل معمولات‌لاری حاضیرلاییردیلار. اتنوقرافیک تدقیقات‌لار گؤستریر کی، معیشتده ایشله‌دیلن دولوسچولوق محصوللان اؤز تعییناتلارینا گؤره بیر نئچه قروپا بؤلونوردولر. بونلارین آراسیندا سو قابلاری، یئمک قابلاری، سود محصول‌لاری اوچون قابلار، ائولرین قیزدیریلماسی و ایشیقلاندینلماسی اوچون نظرده توتولان قابلار اساس یئر توتوردولار.
تکجه معیشتده ایشله‌دیلن سو قابلاری‌نین بیر نئچه نؤوو سو داشیماق اوچون (سهنگ، جوردک، بارداق، شهرنگ، کوزه). سو ساخلاماق و سوفره ده ایشلتمک اوچون (کوپ، سوراهی، قورقور، دولچا، پارچ، تای‌قولپ)، یویونماق و دستاماز آلماق اوچون (آفتافا، لولیین و س.) چوخ موختلیف ساخسی قابلار ایستحصال ائدیلیردی. عومومیتله ایسه، دولوس اوستالاری 50-دن چوخ موختلیف نؤولو قاب-قاجاق ایستحصال ائتمگی باجاریردیلار.
خانلیقلار دؤورونه عایید آرشیو سندلرینده و دیگر یازیلی منبع‌لرده آذربایجا‌نین شاماخی، شکی، اردبیل، تبریز، ناخچیوان، گنجه، اوردوباد و س. شهرلرینده ساخسی معمولاتی‌نین ایستحصالی باره ده معلومات وئریلیر. بو معلومات‌لاردان آیدین اولور کی، شکی خانلیغینین بیر چوخ کندلرینده و نوخادا گیل قابلار حاضیرلاییردیلار. تکجه شکی شهرینده ساخسی سهنگ ایستحصال ائدن‌لرین سایی 29ی نفره چاتدیردی.
دیگر خانلیق‌لارلا موقاییسه‌ده ناخچیوان خانلیغیندا ساخسی قابلار ایستحصالی حاقیندا معلومات داها چوخدور. لاکین اکثر حاللاردا بو معلومات‌لار بیر-بیری‌لرینی تکرار ائدیرلر. ناخچیوان خانلیغینین روسیه طرفیندن ایشغالی دؤورونده ناخچیوان و اوردوباد شهرلری‌‌نین هر بیرینده 12 نفر دولوسچو چالیشیردی اوردوبادداکی دولوسچو اعمالاتخانالاریندان بیری یارارسیز حالا دوشموش کاروانسارادا یئرلشیردی. خانلیغین تزه‌کند آدلی یاشاییش منطقه‌سینده ناخچیوان حاکیمی احسان خانا مخصوص ساخسی سهنگ ایستحصال ائدن اعمالاتخانا‌نین فعالیتی گؤسترمه سی حاقیندا دا معلومات وار.
دولوسچولوق ایستحصالینین باکی‌دا دا مؤوجود اولماسی احتیمالینی ایره‌لی سورمک اولار. شهرین اطرافینداکی موختلیف نؤو گیل یاتاق‌لاری بورادا ساخسی قابلارین ایستحصالی اوچون شراییط یارادیردی. 1946-جی ایلده شهرین قالا حیصه‌سینده و.ن.لئویاتوف طرفیندن آپاریلمیش قازینتی ایشلری زامانی 17-18. عصرلره عایید ائدیلن خئیلی میقداردا شیرلی قابلار – کاسا، بوشقاب، بادیا و س. تاپیلمیشدیر کی، بونلارین دا اکثریتی یئرلی ایستحصالین محصول‌لاری ایدیلر.
گنجه‌ده دولوسچولوق
[دَییشدیر]بوتون اورتا عصرلر بویو ساخسی قابلار ایستحصالینین اساس مرکزلریندن اولموش گنجه‌ده ده بو صنعت ساحه‌سی قالماقدا داوام ائدیردی. منبع‌لردن بیرینده گنجه دولوسچولاری‌نین محصول‌لاری یوکسک قییمت‌لندیریلیر و اونلار " اؤز ایشلرینی یاخشی بیلن " صنعتکارلار کیمی کاراکتریزه اولونورلار. اطراف اراضی‌لردن الده ائدیلن علا نؤو گیل شهرده فعالیت گؤسترن ایکی بؤیوک دولوسچولوق اعمالاتخاناسیندا اعمال ائدیله‌رک یوکسک کئیفیییتی اولان ساخسی محصول‌لارینا چئوریلیردیلر.
گنجه ده دولوسچولوق صنعتی‌نین داها چوخ اینکیشاف ائتمه‌سینی یئرلی حاکیم‌لرین بو ساحه‌یه قایغی ایله یاناشمالاری ایله ایضاح ائتمک اولار. اونلارین صنعتین بو ساحهسینین اینکیشافی اوچون یاراتدیقلاری شراییطین نه درجه ده ال‌وئریشلی اولدوغونو گنجه دولوسچولاری‌نین 1809-جو ایلده روس حاکیمیت اورقان‌لارینا یازدیقلاری شیکایتدن ده آیدین گؤرمک اولار: " خانلیقلار دؤورونده بو محصولو باشقا یئرلرده ایستحصال ائدن ساخسی قاب اوستالاری اونو ساتماق اوچون شهره گتیریردیلر (و) خان اونلاردان چوخ جوزئی گلیر گؤتوروردو؛ ایندی اونلاری (ساخسی قابلاری – ج.م.) شهرده ده حاضیرلاییرلار و کئچمیش کومندانت کوچنئو شهرده حاضیرلانان ساخسی قابلار اوچون ایلتیزام تأسیس ائتمیشدیر و ایلتیزامچی هر بیر سهنگی 10 قپیکدن آلیب 25 قپییه ساتیر و یوخسول اوستالارا سربست ساتیشی قاداغان ائدیر " .
گونئی آذربایجاندا دولوسجولوق
[دَییشدیر]تبریز و اردبیل شهرلری ده دولوسچولوق ایستحصالمین اساس مرکزلری کیمی اؤز مؤوقع‌لرینی ساخلاماقدا داوام ائدیردیلر. بو شهرلرین اطرافینداکی زنگین گیل یاتاق‌لاری ساخسی معمولات‌لاری ایستحصالی اوچون ال‌وئریشلی شراییط یارادیردی. خانلیقلار دؤورونده ساخسی قابلار ایستحصالی ایله داها چوخ کندلرده مشغول اولوردولار. اوّلکی دؤورلرده ساخسی قابلار ایستحصالیندا بؤیوک شؤهرت قازانمیش تبریزین یاخین‌لیغینداکی کوزه‌کونان کندی بو عنعنه‌لری خانلیقلار دؤورونده ده داوام ائتدیریردی. اردبیلین ججین، طالیب قیشلاغی، دؤولت‌اباد کندلرینده ساتیش اوچون موختلیف اؤلچولو ساخسی قابلار ایستحصال ائدیردیلر. قوبا خانلیغیندا ساخسی قابلار ایستحصالینین اساس مرکزلری یئنی کند، ایسپیک و مؤهوج کندلری ایدیلر. ت.شوپنین وئردیگی معلوماتا گؤره ناخچیوان خانلیغینین آیری-آیری کندلرینده 33 نفر ساخسی قاب ایستحصالی ایله مشغول اولوردو.
الده اولان یازیلی منبع‌لرین معلومات‌لارینا اساسا بئله بیر قناعته گلمک اولور کی، خانلیقلار دؤورونده معیشتده ایشله‌دیلن ساخسی معلوماتی آراسیندا ایری حجملی سو قابلارمین، ایلک نؤوبه ده سهنگ و کوپلرین ایستحصالی موهوم یئر تو-توردو. یوخاریدا آدلاری چکیلن کندلرین اکثریتینده داها چوخ سهنگ ایستحصال ائدیلیردی. چوخ گومان کی، بو اؤلکه‌ده میس قابلار ایستحصالینین گئنیش میقیاس آلماسی و خاریجی اؤلکه لردن چوخلو میقداردا شوشه قابلارین گتیریلمه‌سی نتیجه‌سینده کیچیک حجملی ساخسی قابلارا طلباتین آزالماسی ایله علاقه دار ایدی.
قاراباغدا دولوسچولوق صنعتی
[دَییشدیر]دولوسچولوق قاراباغدا صنعتکارلیق ایستحصالینین ان قدیم ساحه‌لریندن اولوب بو گونه قدر اؤز اهمیتینی ساخلامیشدیر. موتخصیص‌لر صنعتین بو ساحهسینین مئیدانا چیخماسینی نئولیت دؤورونه عایید ائدیرلر. ایلک اورتا عصرلرین سونلاریندان باشلایاراق قاراباغدا دولوسچولوق ایستحصالی داها یوکسک سویه‌یه چاتمیشدی. قاراباغدا آپاریلمیش آرکولوژی قازینتی‌لار گؤستریر کی، 9-13. عصرلرده دولوسچولوق یوکسک اینکیشاف ائتمیش بیر صنعت ساحه‌سی کیمی تامامیله فورمالاشمیشدی. بو دؤورده ایستحصال ائدیلن ساخسی قابلار ایستر حاضیرلانما تکنیکینه، ایسترسه ده زنگین بزک المنت‌لرینه گؤره هم اوّلکی، هم ده سونراکی دؤورلرله موقاییسه ده چوخ یوکسک سویه‌یه قالخمیشدی. سو کمرلری اوچون ساخسی بورالارین، تیکینتی ایشلرینده گئنیش ایستیفاده ائدیلن کاشی و بزک کرپیج‌لری‌‌نین ایستحصالینا باشلانماسی دا بو دؤورله باغلی دیر. موغول ایشغال‌لاری قاراباغدا، عومومیتله آذربایجاندا صنعتکارلیغین دیگر ساحه‌لری کیمی دولوسچولوغون اینکیشافینا دا آغیر ضربه ووردو. گئری‌له‌مه اؤزونو معیشتده ایشله‌دیلن ساخسی قابلارین ایستحصالیندا داها آیدین گؤستریردی بونونلا بئله، معیشت سرامیکینین ایستحصالیندا یارانمیش بو گئری‌لیک سونراکی عصرلرده تیکینتی سرامیکینین حجمی‌نین آرتماسی ایله عوض اولوندو. 15-17.عصرلرده تیکینتی ایشلری‌نین گئنیشلنمه‌سی بزک ایشلرینده ایستیفاده ائدیلن دکوراتیو کرپیج و کاشی ایستحصالینین حجمی‌نین آرتماسینی ضروری ائدیردی. الده اولان آرکولوژی ماتریال‌لار گؤستریر کی، سون اورتا عصرلرده قاراباغدا ساخسی معلوماتی ایستحصالی 3 بؤیوک قروپ اوزره - شیرسیز قابلار، شیرلی قابلار و تیکینتی ماتریال‌لاری ایستحصالی اوزره ایختیصاص‌لاشمیشدیر. شیرسیز ساخسی معمولاتی سیراسینا هر بیری‌نین موختلیف نؤولری اولان کوپلر، قازان‌لار، سهنگ‌لر، بارداق‌لار، آفتافالار، سیلبیچ‌لر، سود قابلاری، دولچالار، چیراق‌لار، قلیان‌لار و س. عایید ائدیلیر. بو قابلارین بدیعی ترتیباتی زامانی خطی و نؤقطه‌واری ناخیش‌لاردان گئنیش ایستیفاده ائدیلیردی. سون اورتا عصرلرده قاراباغ اراضی‌سینده شیرلی قابلاردان دا گئنیش ایستیفاده اولونوردو. بو تیپلی قابلار سیراسینا بارداق، گولدان، وازا، چیراق، کاسا و س. داخیل ایدی. قاراباغ دولوسچولاری مارقانس، میس و کوبالت اوکسیدی‌نین کؤمگی ایله آلدیقلاری شیرلر واسیطه‌سیله ساخسی معمولاتینی یوکسک ذؤوقله بزه‌مگی باجاریردیلار . عومومیتله، قاراباغدا شیرلی قابلار ایکی مرحله ده بیشیریلیردی: اوّلجه عادی قایدادا معمولاتی بیشیریب کوره‌دن چیخاریر وو اونون اوزرینه شیر چکندن سونرا یئنیدن کوره یه ییغیردیلار. شیرین بیشیریلمه‌سی اوچون اوّلجه لام یانان اودلا 2-3 ساعات عرضینده اونو قیزدیریب برکیدیر، سونرا بیر گئجه-گوندوز کوره ده یوکسک حرارت یارادیردیلار.
16-17.عصرلرده آذربایجاندا تیکینتی سرامیکی ده یوکسک اینکیشاف ائتمه‌سیله علاقه دار آذربایجا‌نین آیری-آیری شهرلرینده، او جومله دن قاراباغ اراضی‌سینده سارایلارین، کاروانسارالارین، حامام‌لارین تیکینتیسی زامانی شیرلی اوزلوک ماتریالدان و سرامیک موزایکدن گئنیش ایستیفاده ائدیلیردی. صنعتکارلیغین دیگر ساحه لریله موقاییسه‌ده 18. عصرده قاراباغدا دولوسچولوق ایستحصالی حاقیندا معلومات چوخ آزدیر. بونو بیر طرفدن 18. عصرده قاراباغین آرکولوژی قازینتی‌لارین اوبیئکتینه چئوریلمه‌مه‌سی، دیگر طرفدن ایسه بو ساحه‌نین درین تنزّوله اوغراماسی ایله ایضاح ائتمک اولار. 17.عصرین سونلاریندان باشلایان و قاراباغ خانلیغی دؤورونو ده احاطه ائدن عومومی ایقتیصادی تنزّول دولوسچولوغا دا منفی تاثیر گؤسترمیشدیر. مولکی تیکینتی ایشلری‌نین آزالماسی، تیکیلی‌لرده بزک ماتریال کیمی کاشی و دیگر دکوراتیو بزک واسیطه لریندن آز ایستیفاده ائدیلمه‌سی تیکینتی سرامیکینین ایستحصال حجمی‌نین کسکین شکیلده آشاغی دوشمه‌سینه سبب اولموشدو. البتّه، 18. عصرده قاراباغدا دولوسچولوغون بو ساحهسینین تامامیله سیرادان چیخماسی فیکرینی ده سؤیله‌مک اولماز. چوخ گومان کی، بو دؤورده قاراباغدا اینشا ائدیلن ایجتیماعی بینالاردا، ایلک نؤوبه‌ده ایسه حامام‌لاردا یئرلی ایستحصالین محصولو اولان کاشی‌لاردان ایستیفاده ائدیلیردی. لاکین یازیلی منبع‌لرده هله‌لیک بو باره ده هئچ بیر معلوماتا راست گلمک مومکون اولماییب. گؤرونور بو ایستحصال ائدیلن ساخسی بزک واسیطه‌لری‌نین آشاغی کئیفیتلی اولماسی ایله باغلی ایدی. قاراباغ خانلیغینین مؤوجود اولدوغو 18. عصرین ایکینجی یاریسی – 19. عصرین اوّلینده دولوسچولوق ایستحصالینین آپاریجی ساحه‌سی کیمی داها چوخ معیشت سرامیکیندن صؤحبت آچماق اولار. الده اولان یازیلی منبع‌لرین معلومات‌لارینا اساساً بئله بیر قناعته گلمک اولور کی، خانلیقلار دؤورونده معیشتده ایشله‌دیلن ساخسی معمولاتی آراسیندا ایری حجملی سو قابلاری‌نین، ایلک نؤوبه ده سهنگ و کوپلرین ایستحصالی موهوم یئر توتوردو. قاراباغلی دولوس اوستالاری معیشتین موختلیف ساحه‌لرینده ایشله‌دیلن چوخلو گیل معمولات‌لاری حاضیرلاییردیلار. اتنوقرافیک تدقیقات‌لار گؤستریر کی، معیشتده ایشله دیلن دولوسچولوق محصول‌لاری اؤز تعییناتلارینا گؤره بیر نئچه قروپا بؤلونوردولر. بونلارین آراسیندا سو قابلاری، یئمک قابلاری سود محصول‌لاری اوچون قابلار، ائولرین قیزدیریلماسی و ایشیقلاندیریلماسی اوچون نظرده توتولان قابلار اساس یئر توتوردولار. تکجه معیشتده ایشله دیلن سو قابلاری‌نین بیر نئچه نؤوونو داشیماق اوچون (سهنگ، جوردک، بارداق، شهرنگ، کوزه)، ساخلاماق و سوفره ده ایشلتمک اوچون (کوپ، سوراهی، قورقور، دولچا، پارچ، تای‌قولپ)، یویونماق و دستاماز آلماق اوچون (افتافا، لولیین و س.) چوخ موختلیف ساخسی قابلار ایستحصال ائدیلیردی.
قاراباغدا تونج دؤورو بویالی قابلار ایستحصالی اوجاق‌لاری
[دَییشدیر]ال‌وئریشلی جوغرافی موحیطه، زنگین طبیعی ثروت‌لره مالیک اولان قاراباغ ان قدیم اینسان مسکن‌لریندن بیری اولموشدور. آزیخ ماغاراسیندان باشلانمیش بو حیات سو منبع‌لرینه یاخین اولان ساحه‌لری‌نین مسکون‌لاشماسی ایله نتیجه‌لنمیشدی. تصروفات ساحه لری فورمالاشمیش زامان کئچدیکجه دایمی یاشاییش مسکن‌لری، مودافیعه تیکیلی‌لری، ایلکین شهر مرکزلری یارانمیشدی.
قاراباغین قدیم تاریخی‌نین تدقیقینه 19. عصرین 1. یاریسیندان باشلانمیشدی. عالیم‌لرین تدقیقات‌لاری قدیم قاراباغلی‌لارین تصروفات حیاتی، عادت-عنعنه‌لری، دینی-ایدئولوژی گؤروش‌لری حاقیندا دیرلی علمی معلومات‌لار وئریر.
قدیم اینسان‌لارین حیات طرزینی اؤیرنمک اوچون یاشاییش مسکن لری موهوم اهمیت داشیییر. بو جهتدن قاراباغدا اوزرلیک‌تپه، قاراکؤپک‌تپه، چینارتپه و س. آبیده‌لر بؤیوک ماراق دوغورور. تصادوفی دئییل کی، تکجه آذربایجاندا دئییل، جنوبی قافقازدا اوزرلیک‌تپه یاشاییش یئری ایلک معیشت آبیده سی ساییلیر و اورتا تونج دؤورو مدنیتی اوزرلیک‌تپه‌نین آدی ایله باغلانمیشدیر. اوزرلیک‌تپه یاشاییش یئری‌نین اهالیسی اوتوراق حیات کئچیرمیش، اکینچی‌لیک، مالدارلیقلا، صنعتین موختلیف ساحه‌لری ایله (دولوسچولوق، مئتال‌ایشله‌مه، توخوجولوق، سوموک‌ایشله‌مه، داش‌ایشله‌مه و س.) مشغول اولموشلار.
قایناق‌لار
[دَییشدیر]- Son orta əsrlərdə Azərbaycanda saxsı məmulatları istehsalı Arxivləşdirilib 2012-12-02 at the Wayback Machine
- https://www.academia.edu/28191835/Ibrahimov_Telman._Az%C9%99rbaycanda_b%C9%99dii_keramika_s%C9%99n%C9%99ti ]