Астравыя

Астравыя
Centaurea phrygia
Навуковая класіфікацыя
Дамен:  Эўкарыёты Царства:  Расліны Аддзел:  Кветкавыя Клас:  Двухдольныя Парадак:  Астракветныя Сямейства:  Астравыя
Міжнародная навуковая назва
Asteraceae Martynov
Сінонімы
Compositae Giseke
Даччыныя таксоны
гл. тэкст
Сістэматыка на Віківідах Выявы на Вікісховішчы ITIS   35420 NCBI   4210 EOL   4206 GRIN   f:110 IPNI   319342-2 FW   183083

Астравыя, Складанакветныя (Asteraceae, саст. Compositae) — сямейства кветкавых двухдольных раслін.

З каля 1100 родамі і больш за 20 тысячамі асобных відаў лічыцца другім па колькасці прадстаўнікоў сямейства у адзеле кветкавых (Magnoliophyta). Сістэматычная назва паходзіць ад грэч. Aster, што значыць зорка, гэтае слова выкарыстоўваецца для апісання формы кветак. У сямействе ў асноўным травы, але рэдка сустракаюцца хмызнякі і дрэвы.

Апісанне

У асноўнай масе гэта травяністыя расліны, пераважна шматгадовыя, радзей аднагадовыя, іншы раз паўзмызнякі, хмызнякі і нават дрэвы; ёсць таксама лазячыя расліны і сукуленты.

Узаемаразмяшчэнне і будова лісточкаў абгорткі разам з формай ніжняй часткі восі кошыка вызначае агульны выгляд ці форму абгорткі ў цэлым. Самыя ўнутраныя лісточкі абгорткі — крыючыя лісты крайніх (марфалагічна ніжніх) кветак кошыка. Астатнія кветкі таксама могуць мець крыючыя лісты, але плеўчатыя ці рассечаныя. У апошнім выпадку рассечанасць паверхні восі суквецця ўяўляецца проста валасістай. Паверхня восі кошыка бывае пакрыта невялікімі ямкамі, адпавядаючымі месцам прымацавання кветак. Іншы раз яна мае сеткаватую ці ячэістую будову. У некаторых выпадках кветкі размяшчаюцца на невялікіх бугарках, рэштках рэдукаваных кветаножак. Колькасць кветак у адным кошыку можа быць вялікай (у кошыку Helianthus annuus — тысячы) ці наадварот — абмежаванай (кошык крываўніка лекавага (Achillea millefolium)). Вядомы нават аднакветкавыя кошыкі, сабраныя ў складанае суквецце, нагадваючае шарападобную галоўку (мардоўнік (Echinops))).

Кветкі розных відаў сямейства: 1. Пупок фарбавальны (Anthemis tinctoria); 2. Chrysanthemum coronarium; 3. Coleostephus myconis; 4. Argyranthemum frutescens; 5. Sonchus oleraceus; 6. цыкорыя звычайная (Cichorium intybus); 7. Gazania rigens; 8. Galactites tomentosa; 9. Calendula arvensis; 10. нівянік звычайны (Leucanthemum vulgare); 11. Hieracium lachenalli; 12. Osteospermum ecklonis

Кветкі двухполыя, але бываюць жаночыя, мужчынскія і нават бясплодныя, правільныя ці няправільныя. Звычайна цэнтральную частку кошыка займаюць кветкі правільныя, двухполыя, трубчастыя (сланечнік, піжма, рамонак і інш.). Плод — сямянка. На слупку песціка маюцца вымятальныя валаскі, якія выносяць пылок. У аснове слупка ёсць нектарнік.

Вяночак у складанакветных закладваецца заўсёды як актынаморфны трубчасты. Аднак ад гэтага зыходнага тыпу ёсць адхіленні, калі вяночак становіцца язычковым ці двухгуба-несапраўднаязычковым, несапраўднаязычковым, варонкападобным. Будова чашачкі складанакветных разнастайная, але ў іх ніколі не ўтвараюцца лістападобныя чашалісцікі. У антагенезе чашалісцікі закладваюцца ў выглядзе 5 бугаркоў. У далейшым чашачка або зусім не ўтвараецца, або ўтвараецца ў выглядзе зубчастай ускраіны, ці ў форме пяціасцюкаватых прыдаткаў, ці лускавінак, шчацінак, валаскоў, утвараючых чубок ці папус. Яны садзейнічаюць распаўсюджанню пладоў. Асноўная функцыя чашачкі — засцярога ўнутраных частак кветак — у астравых страчана. Такую функцыю ў іх выконвае абгортка.

Цеснае збліжэнне дробных шматлікіх кветак на агульным кветаложы робіць кошык прыкметным для насякомых-апыляльнікаў. Усё суквецце робіць уражанне адной кветкі — антодыя.

У многіх складанакветных у кожным кошыку кветкі дыферэнцыраваны на крайнія і сярэднія. Сярэднія кветкі звычайна захоўваюць актынаморфную (трубчастую) будову, а крайнія — зігаморфныя з больш буйным вяночкам. Крайнія кветкі звычайна несапраўднаязычковыя (рамонак, нівянік, пупок і інш.) ці варонкападобныя (васілёк). Часам крайнія кветкі маюць аднолькавы колер з колерам цэнтральных, сярэдніх кветак, але часта афарбоўка іх іншая (ліловая, белая, ружовая). Гэта яшчэ болей прываблівае насякомых. Такая спецыяльная функцыя крайніх кветак тлумачыць тое, што ў шэрагу складанакветных яны бясплодныя (васілёк). У іншых выпадках у іх развіваецца толькі гінецэй і яны жаночыя (нівянік, крываўнік). Радзей усе кветкі ў кошыку аднаполыя, напрыклад, у падбела (Tussilago farfara), сярэднія кветкі кошыка мужчынскія, а крайнія — жаночыя).

У рэдкіх выпадках назіраецца двухдомнасць (агаткі двухдомныя (Antennaria dioica)).

Пашырэнне

Прадстаўнікі сямейства шырока распаўсюджаны па ўсяму свету, але большасць з іх сустракаюцца ў асноўным у паўпустынных абласцях трапічнай і субтрапічнай зон. У Беларусі — 70 родаў і каля 260 відаў.

Асаблівасці біялогіі

Кветкі астравых пратандрычныя. У першы (мужчынскі) перыяд цвіцення двухполых кветак слупок песціка яшчэ кароткі і яго верхавіна знаходзіцца прыкладна супраць асновы пыльнікавай трубкі. Пры раскрыванні інтрорзных пыльнікаў пылок высыпаецца ў трубачку, а падрастаючы слупок сваімі вымятальнымі валаскамі высоўвае пылок да выхаду з пыльнікавай трубачкі. Самаапыленне ў гэты час немагчыма, таму што лопасці рыльца песціка шчыльна прылягаюць адна да адной. Калі апыляльнікі не ўнясуць пылок, то пры агаленні лопасцей і іх разыходжанні ў бакі не адбываецца самаапылення, таму што ўспрымальная паверхня песціка не сутыкаецца з пылком.

У другі (жаночы) перыяд цвіцення, у яго канцы, калі не адбудзецца перакрыжаванае апыленне, то працэс самаапылення магчымы як запасны акт. Растучыя галінкі слупка ўсе мацней загінаюцца вонкі, закручваюцца спіральна і сутыкаюцца ўспрымальнай паверхняй з пылком на вымятальных валасках.

Энтамафілія — пануючы тып апылення ў складанакветных. Аднак сустракаюцца і анемафільныя расліны (палыны). Плады распаўсюджваюцца ветрам, жывёлай, рэдка — вадой. Плады маюць розныя прыстасаванні да распаўсюджвання: дробныя і лёгкія пераносяцца ветрам (палын), маюць спецыяльныя прыстасаванні — «парашут» (дзьмухавец лекавы (Taraxacum officinale), казлабарод лугавы (Tragopogon pratensis), бадзяк палявы (Cirsium arvense), асот палявы (Sonchus arvensis); вырасты на пладах — шчацінкі (ваўчкі трохраздзельныя); лісцікі абгорткі забяспечаны вастрыямі, кручочкамі, і ўвесь кошык разносіцца жывёламі (лопух — Arctium, дурнічнік — Xanthium strumarium).

Прамысловае значэнне

Як прадукт харчавання

Многія віды астравых належаць да важных культурных раслін. Сярод іх першае месца займае сланечнік (Helianthus), родам з Мексікі, які адрозніваецца самымі буйнымі галоўкамі з усяго сямейства (часам да 30 см у дыяметры). Таксама культывуюць тапінамбур (Helianthus tuberosus) (земляная груша), цыкорыю (Cichorium), артышок (Cynara), латук (Lactuca sativa), стэвію (Stevia) і іншыя.

Віды кок-сагыз (Taraxacum kok-saghyz) і Scorzonera tau-saghyz з’яўляюцца перспектыўнымі каўчуканосамі.

Як кветкі

На клумбах вырошчваюць вяргіні (Dahlia), астры (Aster), стакроткі (Bellis), цынія (Zinnia), карэопсіс (Coreopsis), аксаміткі (Tagetes), наготкі (Calendula) і іншыя.

Як лекавыя сродкі

Важнымі лекавымі травамі з’яўляюцца некаторыя віды рамонкаў (Matricaria), крываўнік звычайны (Achillea millefolium), адуванчыкі (Taraxacum),наготкі (Calendula), палын (Artemisia absinthium), белакапытнік гібрыдны (Petasites hybridus), цыкорыя звычайная (Cichorium intybus), купальнік (Arnica), эстрагон (Artemisia dracunculus), піжма звычайная (Tanacetum vulgare) і іншыя.

Фарбы

Сокі Serratula tinctoria раней шырока выкарыстоўваліся для вытворчасці жоўтай і зялёнай фарбаў.

Пустазелле

Пустазеллем з’яўляюцца лопух (Arctium), бадзяк (Cirsium), дзьмухавец (Taraxacum officinale), купалка (Erigeron), галінзога дробнакветкавая (Galinsoga parviflora), купалка (Erigeron).

Гл. таксама

• Бузульнік
• Геленіум
• Даронікум
• Старасцень прыручайны
• Эдэльвейс
• Parthenium argentatum
• Растаропша

Літаратура

• Скуратовіч А. М. Складанакветныя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 459. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14).
• Сапегін Л. М. Батаніка. Сістэматыка вышэйшых раслін: вучэбны дапаможнік для студэнтаў устаноў вышэйшай адукацыі па біялагічных спецыяльнасцях. — Гомель: ГДУ, 2012. — 337 с. — ISBN 978-985-439-644-6
• Божилова, Елисавета, Й. Колева, С. Тонков. Систематика на висшите растения. Ун. изд. «Св. Климент Охридски», Пенсофт, София, 1999, ISBN 984-07-1353-6, ISBN 954-642-065-4, стр. 183—185