Eventyrlig på Hunderfossen

Det var en gang en familie som var på sommerferie langt oppi Gudbrandsdalen. Etter å ha vært mange dager i fjellet og gått både innover og oppover og langt og lenger enn langt, var det på tide å vende nesa hjemover. Avtalen var så, at kom de seg av gårde før klokka ti om morran, skulle de vurdere å stoppe innom Hunderfossen Familiepark i Fåberg utafor Lillehammer dersom været var bra nok. Dagen etter stod de grytidlig opp, for å spise, stelle, pakke, rydde og vaske. Familien kom seg deretter av sted, og fòr nedover fra fjellet og videre nedover veien i grei fart (men ikke for fort, må vite). 

Etter å ha vært på veien ei stund, begynte det å pipe i baksetet av den fullasta bilen. - Å, jeg er så sulten, sa det største barnet. - Jeg og! sa det minste barnet. Like etter fikk de øye på en avkjøring langs den nye, dyre veien, og den tok de. Etter en liten rast, satte de av sted igjen. De hadde ikke kjørt langt før det begynte å pipe i baksetet igjen. - Å, jeg må så tisse! sa det største barnet. - Jeg og! sa det minste barnet. Men denne gangen var det ikke så lett å finne en avkjøring, for før de visste ordet av det, suste bilen inn i en tunnel. Tunnelen var lang og lenger enn lang, og den var mørk også. - Hvor er vi? sa det største barnet. - Borte! sa det minste barnet.

Da tunnelen var ferdig, fikk de endelig øye på en avkjøring. Og etter et lite stopp så bar det av sted igjen, nedigjennom dalen og ut og inn av tunneler og med stadige trusler om bompenger. Plutselig begynte det å bli kø på veien. Og samtidig peip det i baksetet atter en gang. - Å, sa det største barnet, - jeg er så tørst! - Jeg og! sa det minste barnet. Men da fikk de små beskjed fra forsetet om å vente litt, for nå var de snart framme. Og like etter kunne den fullasta bilen parkere på ei slette midt i en skog.

- Hvor er vi? sa det største barnet. - Borte! sa det minste barnet. - Nei, kunne foreldrene si, de var ikke borte. - Vi er kommet til et eventyrland, sa mammaen. - Men det er jo bare biler her, sa det største barnet. - Ja, sa pappaen, - dette er parkeringa. Vi skal gå inn der borte. Og så gjorde de det.   

Og i eventyrlandet Hunderfossen, der var det sklier og trampoliner og klatrefjell og rafting og karuseller og syngende frosker og biler og traktorer og snakkende dyr, det var et digert troll med film inni, og et slott med ei prinsesse i toppen av tårnet. Det var fjernstyrte biler og fjernstyrte båter og radiobiler og gullgraving og et digert sjakkspill, og skipet til Askeladden, Eventyrskipet, som kunne gå like godt til lands og til vanns som i lufta. Og det var ballonger og is og godteri og, - Se! sa pappaen, - der skal det visst skje noe! - Et ordentlig eventyr på selveste Kongsgården:

Bildekilde: hunderfossen.no

"Det var en gang en kongsgård som lå så vakkert til ved Gudbrandsdalslågen. Allerede lenge før en kom dit, kunne en høre musikk: Glade toner og lystig låt. Etter litt venting på tribunen gikk de tre dørene til Kongsgården opp helt samtidig, og ut kom det tre mennesker. Det var Hans Petter Moen, Kim Widfladt og Rebekka Opdal Christiansen. Og de ville at alle som så på skulle hjelpe til med å lage et helt nytt eventyr. Og det er klart en gjorde, sjøl om eventyret var mest laga på forhånd. 

Foran Kongsgården stod det ei diger gryte. Den kalte de for ei Eventyrgryte, og oppi der blei det putta alle mulige eventyringredienser og rørt godt rundt. Mens røyken oste fra gryta og skuespillerne sang, blei alt klart. Først måtte de ha en konge. Og så ei prinsesse. Og etterpå måtte noen forsøke å vinne hele kongeriket og halve prinsessa (eller omvendt). - Vanligvis er det jo Per og Pål og Espen Askeladd, sa de, - men nå kan vi bytte ut han siste. Sammen med publikum kom de fram til at det måtte bli Batman. Og hvem kan vel motstå et eventyr som begynner med at Per, Pål og Batman legger ut på ei ferd mot Kongsgården, der de skal forsøke å målbinde den kjempeskravlete prinsessa? Og når Batman i tillegg må fange den rullende pannekaka, gå på do fordi han spiste indisk i går, og møter på hindringer som den kjekselskende heksa som har erobra hula hans, de tre bukkene Barbie, den gamle kona med nesa i hoggestabben og attpå til får kink i ryggen, så er det ikke barebare å komme fram. Men for en morsom tur det var, for store og små! Eventyrgryta på Kongsgården hadde massevis av fengende musikk og artige ablegøyer, flotte dansenumre og svært god utnytting av de tre hovedskuespillerne -  som også var fantastiske sangere - den lille amfiscenen og den enkle grunnhistoria, godt inspirert av norske folkeeventyr."    

- Batman var med! ropte det største barnet. - Batman! ropte det minste barnet. Og har de ikke ropt det nok, så roper de det fortsatt den dag i dag. Og snipp, snapp, snute, så var det sommereventyret ute.

Ivar Aasen: Eit unikt prosjekt

Ivar Aasen

For akkurat to hundre år sidan i dag vart språkgeniet Ivar Andreas Aasen fødd i Hovdebygda på Sunnmøre. Foreldra var veldig fattige, og noko særskilt skolegang var difor ikkje aktuelt. Då foreldra døydde, måtte alle dei ni syskena arbeide på garden Åsen. Men Ivar lærte seg å lese, og las dei få bøkene heime gong på gong, og lånte dei han fekk tak i, med anna frå biblioteket til Aarflot. Då han stod som konfirmant vart han rosa av presten, og allereie i 1831, då Ivar berre var 18 år, vart han lærar i omgangsskulen.

Etter to år i skulen byrja han som huslærar, noko som innebar opplæring for Ivar med. Hjå prost Thoresen på Herøy og seinare hjå Daae på Solnør, fekk han utfordre seg skikkeleg, særleg i botanikk, litteratur og grammatikk, og han byrja så smått å forske på sin eigen dialekt. I 1836 skreiv han ein artikkel, seinare kalla eit programessay, "Om vort Skriftsprog" - og her har me byrjinga på det som vert Aasens livslange prosjekt: landsmålet, eller nynorsk som det heiter i dag. Det norske skriftspråket skulle verta ei raud line for Aasen som privatperson og offentleg tilsett (stipendiat), som forskar, og i den skjønnlitterære forfattarskapen. Heile livet skulle han nytta til språket, landsmålet. Her spring tankane til andre sterke forfattarar med ei liknande raud line, ei overbygning: Camilla Collett (1813-1895) og kvinnesaka, Torborg Nedreaas (1906-1987) og kommunismen, J. R. R. Tolkien (1892-1973) og legendariumet og ikkje minst Knud Knudsen (1812-1895) og fornorskingslina i den danskdominerte språkpolitikken. Sistemann og Aasen var både fagfeller og konkurrentar.

Men attende til kronologien: allereie i 1837 byrja Aasen med sine fyrste systematiske undersøkingar av talemålet på Sunnmøre. Det var då tydeleg for alle at han var ein særs gåverik mann med eit særskilt mål. Han ynskja å kartleggje det verkelege norske språket, ikkje det danske talemålet og ikkje den "dannede dagligtale" som ein fann i byane, men dialektene, det rurale. Di meir urørt, di betre! Vidare ville Aasen setje 1830- og 1840-talets talemål opp mot det opphavelege, det norrøne. Med utgangspunkt i dialektene og deira norrøne band ville Aasen skapa eit nytt "Hovedsprog". Ved å sjå korleis talemålet hadde endra seg til eit moderne språk, ville Aasen lage ordbøker og grammatikkar for det som skulle verte det nye, norske skriftspråket.

Jau, det er då greitt nok. Men kvifor? Her må eg ha med noko kontekst så me kan freista å fatte kvifor dette vart så viktig. Då Aasen vart fødd, var Noreg i union med Danmark. Alt offentleg foregjekk på dansk og mest alt vart styrt frå København. Ulikskapane mellom stendene og deira talemål, for å ikkje snakke om ulikskapane mellom bygd og by i det heile, var ekstreme. Mange ville, eller kunne, ikkje forstå kvarandre. I det morosame året 1814 hadde Noreg som kjend tre kongar, og endte i praksis opp med ein militant fransk svenske som overhovud i november same år (den gamle var det ikkje mykje futt i, og han døydde allereie i 1818). Den nye unionen var då eit faktum, men Danmark og det danske vart framleis den intellektuelle, kulturelle og språklege rettesnora. Det politiske spelet låg høgt over kva ein vanleg norsk bonde kunne nå og forstå - og lovgjeving og stemmeretta avspeila ikkje realitetane: bøndene vart ikkje inkluderte. Og bøndene var meir enn 90% av Noregs folkesetnad.

Store deler av 1840-talet var Aasen på studietur. Han byrja på Vestlandet og gjekk over alt, inn i dei trongaste dalføre, opp på dei brattaste fjell og ned att i neste dal, rundt heile kysten og inn i flatbygdene. Etter kvart bar det heilt opp til Helgeland. På fire år gjekk han meir enn 400 mil (hugs at vegane ikkje akkurat var firefelts den gongen), og nokre meiner at han vitja meir enn halvparten av alle kommunane i landet (kommuneinndelinga i 1995). Han skreiv ned alt han høyrde: alle dialekter, med deira ordtilfang og mange ordformer, bøyingar, nytting av kasus, andre særpreg. Han skreiv også ned munnhell, noko som etter kvart vart ei stor samling. Høyrest denne fartinga kjend ut, kanskje? To muntre herrar, Asbjørnsen (1812-1885) og Moe (1813-1882), gjorde også det same, men dei samla som du veit på folkeeventyr og segner (Aasen skreiv også ned mykje). Overbygninga for alle tre, og mange fleire med, kallast nasjonalromantikk, og ho var verkeleg på høgda i Noreg kring 1850.

Med dekning i siste setning kan ein avleie at Aasen var ein mann av si tid, eller for si tid, eller rett mann til rett tid, alt etter som. Oppsedinga var nok kristen, streng og med våre auge gammaldags, men ideane som spira hjå den unge Ivar var oppsiktsvekkjande moderne og kontinentale. Ivar Aasen var ein mann med ein plan, som ein seier, men at verknadene av arbeidet hans skulle verte så vidfemnande og djuptgripande, var nok meir enn han, og særleg embetsstanden, torde, eller ynskja, å lite på.

Del II om Ivar Aasen kan du lesa her.