Bokhyllelesing 9: Julebøker

Siste runde av Bokhyllelesing 2016 gikk rolig for seg, og var en svært uformell affære for de få som deltok. Derfor blir ikke dette et langt innlegg der ymse leseopplysninger og innlegg etterspørres, men kun ei kort oppsummering. Temaet var å lese ei julebok mellom 19. og 31. desember 2016, og definisjonen var vid: Ei bok som handler om jul, ei kalenderbok eller ei bok du har fått til jul. Slik kunne alle som ville lese velge og vrake i gamle og nye bøker etter eget ønske.

Nå håper jeg de aller fleste er kommet i mål. Dere som var påmeldt, men som verken har gitt beskjed, lest ferdig og/eller skrevet om boka dere skulle lese, er tatt ut av oversikta (men dere er fortsatt å finne på samlesida). Når dere får lest og skrevet, er det bare å si ifra i kommentarfeltet under, så vil jeg legge dere til på lista. Hvis du ikke får lest det du skulle likevel, er det også fint om du sier ifra. Om det er noen som oppdager feil her, med titler, forfattere, lenker eller noe annet, så legg gjerne igjen et ord om saken.

Slik gikk det med julebøkene:

Hedda leste Julehelg av Amalie Skram

Berit leste Letters from Father Christmas av J. R. R. Tolkien og Baillie Tolkien
Ida leste A Christmas Carol av Charles Dickens

Til dere øvrige: Om dere har lest og sniki ut et innlegg om ei julebok helt uten at jeg har plukka det opp, si ifra! Blei boka borte mellom surkål og ribbe, har dere min fulle forståelse. Jeg håper alle koste seg masse med jul, romjul og nyttår, julebøker eller ei!

For kort tid sia stilte jeg noen spørsmål om lesesirkelens framtid i dette innlegget. Jeg har konsultert litt med Bjørg, bokhyllelesingas opphavskvinne, og gått en del fram og tilbake de siste dagene. Tusen takk for mange flotte innspill - dere er en super gjeng! Og entusiasmen deres, farga av nyttårsoptimisme eller ikke, gjør meg helt sikker på at det blir ei ny runde! Alt som har med Bokhyllelesing 2017 å gjøre, vil snart foreligge, både i et innlegg og under en egen fane. Jeg kan røpe såpass at jeg, etter råd fra dere, går bort ifra leseuker og heller fokuserer på lesemåneder. Og som vanlig skal årets første utfordring gå i farger. Hvilken farge det blir, vil jeg snart komme tilbake til.

Jeg har også gjort klar ei bokpakke som skal sendes ut til en heldig vinner, og denne trekkes på lørdag.

Fortsatt god leseuke!

Ivar Aasen: Eit unikt prosjekt

Ivar Aasen

For akkurat to hundre år sidan i dag vart språkgeniet Ivar Andreas Aasen fødd i Hovdebygda på Sunnmøre. Foreldra var veldig fattige, og noko særskilt skolegang var difor ikkje aktuelt. Då foreldra døydde, måtte alle dei ni syskena arbeide på garden Åsen. Men Ivar lærte seg å lese, og las dei få bøkene heime gong på gong, og lånte dei han fekk tak i, med anna frå biblioteket til Aarflot. Då han stod som konfirmant vart han rosa av presten, og allereie i 1831, då Ivar berre var 18 år, vart han lærar i omgangsskulen.

Etter to år i skulen byrja han som huslærar, noko som innebar opplæring for Ivar med. Hjå prost Thoresen på Herøy og seinare hjå Daae på Solnør, fekk han utfordre seg skikkeleg, særleg i botanikk, litteratur og grammatikk, og han byrja så smått å forske på sin eigen dialekt. I 1836 skreiv han ein artikkel, seinare kalla eit programessay, "Om vort Skriftsprog" - og her har me byrjinga på det som vert Aasens livslange prosjekt: landsmålet, eller nynorsk som det heiter i dag. Det norske skriftspråket skulle verta ei raud line for Aasen som privatperson og offentleg tilsett (stipendiat), som forskar, og i den skjønnlitterære forfattarskapen. Heile livet skulle han nytta til språket, landsmålet. Her spring tankane til andre sterke forfattarar med ei liknande raud line, ei overbygning: Camilla Collett (1813-1895) og kvinnesaka, Torborg Nedreaas (1906-1987) og kommunismen, J. R. R. Tolkien (1892-1973) og legendariumet og ikkje minst Knud Knudsen (1812-1895) og fornorskingslina i den danskdominerte språkpolitikken. Sistemann og Aasen var både fagfeller og konkurrentar.

Men attende til kronologien: allereie i 1837 byrja Aasen med sine fyrste systematiske undersøkingar av talemålet på Sunnmøre. Det var då tydeleg for alle at han var ein særs gåverik mann med eit særskilt mål. Han ynskja å kartleggje det verkelege norske språket, ikkje det danske talemålet og ikkje den "dannede dagligtale" som ein fann i byane, men dialektene, det rurale. Di meir urørt, di betre! Vidare ville Aasen setje 1830- og 1840-talets talemål opp mot det opphavelege, det norrøne. Med utgangspunkt i dialektene og deira norrøne band ville Aasen skapa eit nytt "Hovedsprog". Ved å sjå korleis talemålet hadde endra seg til eit moderne språk, ville Aasen lage ordbøker og grammatikkar for det som skulle verte det nye, norske skriftspråket.

Jau, det er då greitt nok. Men kvifor? Her må eg ha med noko kontekst så me kan freista å fatte kvifor dette vart så viktig. Då Aasen vart fødd, var Noreg i union med Danmark. Alt offentleg foregjekk på dansk og mest alt vart styrt frå København. Ulikskapane mellom stendene og deira talemål, for å ikkje snakke om ulikskapane mellom bygd og by i det heile, var ekstreme. Mange ville, eller kunne, ikkje forstå kvarandre. I det morosame året 1814 hadde Noreg som kjend tre kongar, og endte i praksis opp med ein militant fransk svenske som overhovud i november same år (den gamle var det ikkje mykje futt i, og han døydde allereie i 1818). Den nye unionen var då eit faktum, men Danmark og det danske vart framleis den intellektuelle, kulturelle og språklege rettesnora. Det politiske spelet låg høgt over kva ein vanleg norsk bonde kunne nå og forstå - og lovgjeving og stemmeretta avspeila ikkje realitetane: bøndene vart ikkje inkluderte. Og bøndene var meir enn 90% av Noregs folkesetnad.

Store deler av 1840-talet var Aasen på studietur. Han byrja på Vestlandet og gjekk over alt, inn i dei trongaste dalføre, opp på dei brattaste fjell og ned att i neste dal, rundt heile kysten og inn i flatbygdene. Etter kvart bar det heilt opp til Helgeland. På fire år gjekk han meir enn 400 mil (hugs at vegane ikkje akkurat var firefelts den gongen), og nokre meiner at han vitja meir enn halvparten av alle kommunane i landet (kommuneinndelinga i 1995). Han skreiv ned alt han høyrde: alle dialekter, med deira ordtilfang og mange ordformer, bøyingar, nytting av kasus, andre særpreg. Han skreiv også ned munnhell, noko som etter kvart vart ei stor samling. Høyrest denne fartinga kjend ut, kanskje? To muntre herrar, Asbjørnsen (1812-1885) og Moe (1813-1882), gjorde også det same, men dei samla som du veit på folkeeventyr og segner (Aasen skreiv også ned mykje). Overbygninga for alle tre, og mange fleire med, kallast nasjonalromantikk, og ho var verkeleg på høgda i Noreg kring 1850.

Med dekning i siste setning kan ein avleie at Aasen var ein mann av si tid, eller for si tid, eller rett mann til rett tid, alt etter som. Oppsedinga var nok kristen, streng og med våre auge gammaldags, men ideane som spira hjå den unge Ivar var oppsiktsvekkjande moderne og kontinentale. Ivar Aasen var ein mann med ein plan, som ein seier, men at verknadene av arbeidet hans skulle verte så vidfemnande og djuptgripande, var nok meir enn han, og særleg embetsstanden, torde, eller ynskja, å lite på.

Del II om Ivar Aasen kan du lesa her.

Favorittforfattere: J

Å kåre favorittforfattere på J var mye vanskeligere enn jeg hadde tenkt meg. I stor kontrast til bokstaven før, er det her ekstremt mange forfattere å ta av - og så forferdelig mange av dem er utrolig gode! Det har blitt en drakamp uten like her i heimen, særlig blant mannfolka, men den hopper vi elegant over. Uten mer fra eller til, kaster jeg meg ut i det og presenterer mine favorittforfattere med fornavn på J:

Jane Austen (1775-1817)
For en anglofil romanentusiast som meg, er det svært vanskelig å komme utenom Jane Austen. Og det sjøl om jeg faktisk ikke har lest alle bøkene hennes! (Men jeg har de fleste i hylla, klare som egg.) Jane Austen har vært et navn jeg har kjent til og sett på bokryggene fra jeg var lita, og seinere blei hun (den døde) kvinna bak de mange drama-seriene og filmene som med jevne mellomrom gikk på tv. Jeg har riktignok ikke sett noe særlig av dem, men husker godt den gangen jeg og mamma lånte den gamle BBC-versjonen av "Pride and Prejudice" av en nabo - på fire vhs-kassetter og uten teksting. Det var en skurrende og kort opplevelse for vår del, og Colin Firth kom fra det uten at vi kommenterte de smale leppene hans. Men Keira Knightley-filmen fra 2005 så vi faktisk, sjøl om hun er ei mager linselus med digre tenner. Uansett blei interessen vekka for alvor den gangen, like mye retta mot forfatteren som har skrevet så utrolig overlevelsesdyktige historier, som mot historiene sjøl.

Og slik har jeg det fremdeles i dag. Jane Austen er ei interessant og spennende dame, både fordi hun skreiv så presist og godt, og fordi det er så mange aspekter av livet hennes en ikke kjenner til. Hvordan blei hun egentlig forfatter? Hva leda henne dit, hvilke valg tok hun? Gjennom lange grublerier blei Jane Austen for meg etterhvert sjølve definisjonen på en kvinnelig forfatter, sammen med blant annet søstrene Brontë og Camilla Collett - alle ensomme og avsondra på hvert sitt vis. Jeg tror denne ensomheten, lengselen; etter noe mer, noe annet, mennesker, anerkjennelse; behovet for å bevise, fører til en voldsom indre kraft og et sterkt trykk i tekstene. Verkene til disse kvinnene er konsentrerte, kraftfulle og elegant formulerte. Austen kjempa alltid for sin egen sak og blei stadig utfordra av forhold utafor henne sjøl, som foreldrenes krav om ekteskap, økonomiske problemer, flyttinger, sjukdom o.l.. Hun var følsom og sta, vittig og intelligent. I tillegg var hun en menneskekjenner av rang og hadde evne til å karakterisere og skildre gjennom korte riss og få ord. Og dette er bare en brøkdel av alt en kan lese av verkene hennes!

En annen årsak til at Austen er en soleklar favoritt, er at hun ikke bare bana veien for kvinnelige forfattere og romanen som sjanger, men at hun gjennom alle år har beholdt sin posisjon. Innafor feltet er det viktig å "kjenne sin Austen", og for å ta de intertekstuelle referansene, må en faktisk ha lest bøkene. Det er så mange forfattere (og filmskapere) som bygger på henne, som refererer direkte og indirekte, bevisst og ubevisst, mange verker går i dialog med Austen på ulike vis, sist ut var P.D. James med sin Døden kommer til Pemberley - som er helt åpen med sin Austenbruk. I tillegg besitter Austen et unikt kvinnelig perspektiv, er etterrettelig i sine samtidige skildringer av f.eks. normer for kurtisering, rideturer på landet, møblering, økonomi, klesdrakt m.m., og verkene hennes kan dermed til en viss grad brukes både som levninger og beretninger. Derfor blir Austen viktig for hele kulturfeltet, med kjerneområder litteratur, kultur og historie.


Johan Falkberget (1879-1967)
Johan Falkberget er mannen som stakk av med seieren i denne omgangen, men det var under sterk tvil. Jeg er nemlig en av dem som hadde mange store leseropplevelser med Jens Bjørneboe da jeg var i tenåra, og de sitter fortsatt i. Jeg leste flere verker, tre biografier og besøkte til og med gravstedet hans ute på den lille øya Veierland. Og nettopp det er Bjørneboes kunst, at han makter å appellere til unge mennesker, kanskje mye fordi han benytter seg av så sterke virkemidler (vold, tortur) som i Bestialitetens historie. Det er kraftig kost, og nå vil jeg helst ikke lese om sånt - jeg har blitt pinglete på mine gamle dager. Men Falkberget, som kanskje ikke appellerer til ungdommer, treffer meg. Med sine såre og ordknappe skildringer, med mennesker som er helt på kanten av sin eksistens, er det helt andre perspektiver som åpnes.

Falkberget, født Johan Petter Lillebakken, er mest kjent for sine mange romanener fra gruve- og industrisamfunnet Røros på ulike historiske tidspunkt. I den urolige, dvelende og psykologiske romanen Den fjerde nattevakt (1923) er handlinga lagt til begynnelsen av 1800-tallet, mens han i trilogien Christianus Sextus (1927-35) har lagt handlinga til 1720-tallet. Aller mest kjent er nok kvartetten om An-Magritt, Nattens brød (1940-59), hvor Falkberget skriver om gruvesamfunnet på 1600-tallet. Men en må ikke glemme at Johan Falkberget, sjøl om han i stor grad tar opp vanskelige temaer og vonde forhold, også står bak den humoristiske Bør Børson fra 1920. Det viser spennvidden hans som forfatter, og om en i tillegg veit at han også var journalist, redaktør, samfunnsdebattant, politiker, gruvearbeider, gårdbruker, motstandsmann og innehaver av en rekke verv, ser en spennvidden hans som menneske. Det er utrolig imponerende.

Jeg har kun lest en brøkdel av hele produksjonen hans, som består av romaner, noveller, fortellinger, dikt og skuespill - mer enn femti i tallet, fra debuten i 1902 til 1964. I tillegg kommer godt over 7000 innlegg i mer enn 90 ulike aviser og tidsskrift, samt posthume verk. Produktiviteten og arbeidskapasiteten til Falkberget er helt enorm og nesten uten sidestykke i Norge - den som kanskje slår han på målstreken er den alltid engasjerte Henrik Wergeland (samlede verker: 24 bind). Mine største opplevelser så langt er Den fjerde nattevakt, romanen Brennoffer fra 1917 og teaterversjonen av An-Magritt, med en fantastisk Heidi Gjermundsen Broch i hovedrolla. Boka har jeg dessverre ikke lest.

Det som er så flott med Johan Falkberget, er at han både ser det ytre og det indre hos et menneske, både realiteten og drømmene. Han verdsetter tro, men problematiserer likevel, tør å diskutere tvil og utfordrer sedvaner og normer - det siste er jo An-Magritt som hovedperson sjøl et eksempel på. Men han er aldri slem, bare varm og inderlig, og jeg tenker at denne følsomme og engasjerte mannen har kost seg og sjøl blitt berørt av de episke fortellingene han meisler ut. Falkberget var en viktig mann i kultur-Norge gjennom hele sin karriere, og jeg synes det er leit at han ikke blir løfta mer fram. Mye av det han formidler, er gjeldende også i dag, og han er en solid og inspirerende motvekt til moderne, minimalistisk tull. Og har han først åpna opp og berørt deg, vil stemningene, orda og menneskene han skriver om, være med deg svært lenge.

Hvem er dine favoritter på J?
Nå er jeg spent på om du er enig med meg eller ikke. Kanskje finner du din favoritt blant navnene under? Hvorfor er nettopp denne forfatteren din favoritt? Mine kamphaner var, foruten Jens Bjørneboe, som nesten dro til topps, blant annet John Dickson Carr, Joseph Conrad, Johan Harstad, Joseph O'Connor, J.R.R. Tolkien, Jan Wiese, Jules Verne, James Matthew Barrie, Jon Fosse, Johann Wolfgang von Goethe og John Steinbeck. Ikke så mange damer, altså. Kanskje du har en favorittdame på J som jeg ikke en gang har hørt om?

Fortsatt god lesesøndag, alle sammen!

J.R.R. Tolkien: verk og prosjekt

Som utruleg mange ikkje kan ha unngått å få med seg, er det premiere på Peter Jacksons nyaste film i desse tider. Også denne gongen er forteljinga henta frå den unike, litterære verda til J.R.R.Tolkien (1892-1973): eg tenkjer sjølvsagt på Hobbiten. Og eg har, til mi store glede, hatt boka, og mannen, som pensum denne hausten.

Hobbiten. Eller Ditut og attende kom ut for fyrste gong i 1937, som ei barnebok. Då hadde Tolkien arbeidd med prosjektet over lengre tid, medan verket han er aller mest kjend for, Ringenes herre (1954-55), ikkje ein gong var påtenkt. Men, som det seinare skulle vise seg, til både Tolkien og lesaranes forbausing, hengjer desse to bøkene nært saman, det er nesten så ein kan prate om at Ringenes herre er ein slags oppfølgjar til Hobbiten. I alle fall kan ein seie det slik at det eventyret Bilbo er med på i Hobbiten, ikkje eigentleg er omme på siste side i boka. Nokre element veks seg sterkare innan Ringenes herre kjem ut, her tenkjer eg sjølvklårt på ringen. I Ringenes herre er det Frodo, nevøen til Bilbo, som åtti år etter reisa til Bilbo må fare på sitt eige eventyr. Men frå 1937 til 1954 har alt mørkna, blitt meir dystert, farleg, vanskeleg. Ein kan ikkje lenger seie at Tolkien skriv for barn; Sauron og Sarumann kan mest berre samanliknast med dei gale diktatorane i mellomkrigstidas Europa, sjølv om Tolkien eksplisitt sa at boka ikkje skulle lesast som ein allegori. (Og ja, eg kallar Ringens herre ei bok, ikkje ein trilogi, for det er slik Tolkien tenkte det. Boka vart oppdelt i tre av lesarvennlege omsyn.)

Attende til Hobbiten. Men, kan du då spørje, kvifor i alle dager er dette innlegget på nynorsk? Av di eg har lese Eilev Groven Myhren si heilt utrulege omsetjing, vel. Eg fikk boka på verdas bokdag tidlegare i år, og for meg, som er særs glad i nynorsk, var det ei rein fryd. Det var mest ei fryd å lese ho óg! Språket er vedunderleg, ordtilfanget spanande og stort og like gammalt som Gandalv, rytmen framifrå, humoren lun, alt er bortimot perfekt. Groven Myhren si omsetjing er faktisk så bra at eg undrar på om eg skal lese Ringdrotten med. Eg las Ringenes Herre for omtrent ti år sidan, og den var ikkje det heilt store for meg. Men for eit språk Groven Myhren har! For ei glede å berre vere i språket! Og av di Groven Myhren medveten, nett som Tolkien, nyttar alle desse gamle orda og slik gjer historia meir fargerik, kjem eg nærare både personane og forteljinga. Med eit godt språk kan ein måla i flotte, klåre fargar, men med ein penn som hjå Groven Myhren kjem alle nyansane fram. Eg kosa meg verkeleg med Hobbiten, som er eit eventyr for alle.

Men Hobbiten er ikkje den einaste Tolkien-boka eg har lese denne hausten. Eg har og lese Herr Lykke, ei biletbok frå 1982 (Tolkien skreiv ho for sine eigne ungar, men ho vert ikkje utgitt før mange år etter). Herr Lykke er frå eit heilt anna univers, eit univers som minnar meir om vår notidige verd, sjølv om bjørnane kan prate og ein kan få plass til ein drøss menneske i ein liten bil med meir. Men etter Hobbiten var ho ikkje spanande og ikkje imponerande - eg la lista alt for høgt. For meg kunne manuset blitt hjå dei etterlatte papira hans Tolkien, sjølv om eg kan sjå kvifor mange finn det sjarmerande. Boka, som er meint for ungar, har mykje vaksen humor og avanserte konfliktar - kaniraffen er eit hederleg unntak. På mange vis er det ei biletbok for vaksne, med vaksen logikk (eller mangel på slikt) og eit vakse, økonomisk oppgjer. Det eg likte best, var illustrasjonene. Dei har Tolkien laga sjølv.

Forutan desse bøkene har eg óg lese ei fagbok, ein litterær biografi om John Ronald Reuen Tolkien, betre kjend som Ronald. Boka heiter Mytenes mann. J.R.R. Tolkien og hans forfatterskap (2003) og er skrive av Nils Ivar Agøy. Eg kosa meg mykje med denne boka óg. Agøy skriv godt, og han vevar saman biografi og litterær produksjon til ein stor heilskap. Slik kan ein følgje utviklinga i forfattarskapen og sjå han i samanheng med kva som hender med Tolkien sjølv. For meg var det til dømes oppklarande å lese at Tolkien var ein ivrig filolog, som freista å byggje bro mellom fagområda lingvistikk og litteratur. Mykje av hans eige arbeid kan ein sjå i lys av nett det: samanhengen mellom t.d. gamle norrøne ord (som finst i moderne engelsk) og norrøn litteratur. Og kva element Tolkien har "stole" frå eldre verk, som Edda, var det spanande å lese om. Agøy greier også godt ut om symbolikk, motiv og livvsyn i dei ulike verka. Mykje visste eg ikkje frå før. Mest sjarmerande er det at Tolkien kallar verka sine (særleg Hobbiten, Ringenes herre og Silmarillion) for sitt "legendarium". Dei er alle ein del av same tre, og treet er livsverket hans Tolkien. Agøy argumenterar solid for kvifor ein óg kan sjå andre delar av forfattar-skapen som greiner på same tre. Det overordna målet hans Tolkien, å atterreise ein gløymt, britisk mytologi, er stort, og famner mest alt han nokon sinne arbeidde med. Unntak vert Herr Lykke o.l.

I desse kinodagar får Hobbiten og Tolkien endå ein ny renessanse. Eg vonar de ikkje berre strenar avgårde inn i kinomørkret, men at de og tek dykk tid til å sjå på det som ligg bak filmen - boka, legendariet og mannen. Dei er verdt tida, alle tre.

God førjulstid!