Edukira joan

Myanmarko historia

Wikipedia, Entziklopedia askea

Myanmarko historia luze eta konplexua da, Birmania etnia eta herri askoren bizilekua izan baita. Lehenbiziko biztanle ezagunak pyuak izan ziren. Bamarrak, egungo etnia nagusia, IX. mendean kokatu ziren Irawadiren haranean. Baina barneko gatazkak ez ezik, harremanak korapilatsuak izan ditu aldameneko herrialdeekin (Txina, India, Bangladesh, Vietnam, Laos eta Thailandia) ere.

Lehenbiziko erresumak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Pagango Erresuma 1044 aldean.
Anawrahta.

K.a. II. mendean, pyu herria kokatu zen Irawadi ibaiaren haranean. Pyuek zenbait hiri-estatu sortu zituzten, hala nola Beikthano, Maingmaw, Binnaka, Halin eta Sri Ksetra. Pyu zibilizazioa 830 aldean amaitu zen, tai herriek suntsiturik. IX. mendean, bamarek Pagan sortu zuten Irawadiren ertzean, eta hurrengo 200 urteetan hiriaren indarra handituz joan zen. 1044an tronuratu zen Anawrahtak budismoa hartu zuen estatu erlijiotzat; Mon Erresuma konkistaturik, Pagan Erresuma eratu zuen, Birmaniako lehenbiziko inperio batua. 1287an, Kublai Khanen armadak Pagan konkistatu zuen, eta Narathihapate erregea ihesi joan zen. Horren ondoren erresuma zatitu zen: shan tribuak nagusitu ziren ekialde eta iparraldean, eta mon herriak hegoaldean.[1][2]

XVI. mendearen hasieratik aurrera, Toungoo dinastiak Birmaniako lurraldeak bateratzea erdietsi zuen. Bayinnaungek (1551-1581 bitartean agintean) Shan estatuak, Mong Mao eta Siam (egun Thailandia) konkistatu zituen; garai hartan hego-ekialdeko Asiako inperiorik ahaltsuena zen Birmania.[3] Bayinnaung hil ondoren bamarren boterea ahulduz joan zen. 1636an, hiriburua iparraldera eraman zuten, Inwara. XVII. mendean, herbeheretar eta britainiar merkatariek, eta baita misiolariek ere, sarraldiak egin zituzten Birmanian, baina bertan kokatu gabe.

1740an, hegoaldeko mon herriak matxinatu ziren Toungoo dinastiaren aurka. 1752an Inwaz jabetu baziren ere, Alaungpaya buru zuen bamar armadak garaitu zituen 1757an.[2] Alaungpayaren erregealdi labur eta odoltsuaren ondoan, haren seme Hsinbyushinek Ayutthayako Erresuma inbaditu zuen 1765–1767 bitartean, eta Ayuthaya hiria erraustu zuen; horren ondorioz, siamdarrek Bangkokera lekualdatu behar izan zuten hiriburua. Bodawpayak, Konbaung dinastiako seigarren erregeak, arakandarrak hartu zituen mendean 1784an. Baina britainiarrek interes ekonomikoak zituzten eskualde hartan, eta tirabirak piztu ziren.[2]

Britainiar agintea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Britainiar erasoaldia, 1824ko uztaila.

XVIII. mendearen erdialdetik, Bengala britainiarren mende zegoen. Handik abiaturik, 1824-1885 bitartean Birmania konkistatu zuten, hiru gerren ondoren.[1] Lehenbizikoa 1824an hasi zen, Bagyidaw birmaniar erregearen armada Arakandik Assamera sartu zenean. Maha Bandula jeneralak garaipen batzuk lortu bazituen ere, hura hil ondoren birmaniar armada errenditu zen. 1826ko Yandaboko Hitzarmenaren bitartez, Arakan eta Tenasserim britainiarren esku geratu ziren. Bigarren gerra 1852–1853 bitartean gertatu zen, eta haren ondoren Birmaniaren hegoaldea beretu zuen Erresuma Batuak, Yangon eta Pathein barne. 1853an, desegigoaren ondoren, Mindon Minek ordeztu zuen Pagan Min Birmaniako tronuan. 1885eab, britainiarrek bi aste aski izan zituzten Birmania Garaia menderatzeko; Thibaw erregea Indiara erbesteratu zen.[2]

1886an, Birmania britainiar protektoratu bilakatu zen. Hala ere, bamarrak gehiengoa ziren eskualdeetan bakarrik ezarri zen zuzeneko aginte koloniala. Chin, Katxin, Shan, Karen eta Kayah estatuek autonomia atxiki zuten. Britainiar Indiaren zati gisa administratua izan baitzen, indiar etorkin ugari jaso zituen; 1927an, Yangongo biztanle gehienak indiarrak ziren. Txinatarren immigrazioa ere sustatu zen, eta Birmaniako herria are menderatuago eta baztertuago sentitu zen. Arrozaren irabaziei esker, britainiar produktu merke asko sartu ziren herrialdean, bertako negozioen hondamena ekarri zutenak.[2]

Britainiar armada Birmanian Bigarren Mundu Gerran, 1944.

Birmaniako nazionalismoa XX. mendearen hasieran loratu zen, maiz monje budisten eskutik. 1920ko jai nazionalaren egunean, Yangongo ikasleek greba egin zuten britainiarrek sortutako unibertsitateetan sartzeko baldintza elitisten aurka protesta egiteko. Ikasleek thakin (“jauna”) deitzen zioten elkarri, Birmaniako jaun legitimoak izatea eskatzen baitzuten. Autogobernu eskaerak eta erregimen kolonialaren aurkako jarrera ikusirik, britainiarrek kontzesio batzuk egin behar izan zituzten. 1937an, Birmania Indiatik banandu zuten, eta kontseilu legegile bat eratu zen, birmaniar hautetsiak biltzen zituena.[2]

Bigarren Mundu Gerran Birmaniak sekulako garrantzi estrategikoa izan zuen. Txina japoniarren erasopean zegoen, eta Txina laguntzeko Aliatuek erabili zezaketen bide zuzenena Birmania zeharkatzea zen, Indiatik abiaturik.[4] 1941ean, Japoniak herrialdea inbaditu zuen. Japoniar tropekin batera, Hogeita Hamar Kamaradak izeneko talde inpendentista sartu zen Birmanian, Aung San buru. 1942ko erdialderako japoniarrak nagusituak ziren, baina haien jokabideak birmaniarren arbuioa piztu zuen. 1945eko martxoan, Aung San eta Hogeita Hamar Kamaradak Aliatuetara pasatu ziren. Bi hilabete geroago, bataila bortitzen ostean, japoniarrak egotziak izan ziren Birmaniatik.[2]

Birmania burujabea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Gerra ostean, Londresek eta Birmaniako abertzaleek independentzia hitzartu zuten, 1948ko urtarrilaren 4an gauzatuko zena.[5] Alabaina, hilabete batzuk lehenago, 1947ko uztailean, Aung San erahil zuten, haren kabinete osoarekin batera. Garai hartan, hego-ekialdeko Asiako arroz esportatzaile nagusia zen herrialdea, eta bertako hezkuntza sistemak ospe handia zuen;[6] baina Aung Sanen hilketaren ondoren, gerra zibilean murgildu zen. Nolabait, Aung San Birmaniako oreka etnikoaren bermea zen, hainbat etniak konfiantza baitzuten harengan. Hura gabe, oreka etnikoak eztanda egin zuen, eta karen, jingpo eta shan herriek armak hartu zituzten U Nuren gobernuaren kontra.[4] Rakhineko musulmanak ere matxinatu ziren,[2] eta Alderdi Komunistak gerra iraultzaileari ekin zion.[1]

1958an, gatazka armatuari aurre egiteko xedean, U Nu lehen ministroak, Ne Win jeneralaren esku ezarri zuen boterea.[6] U Nuk irabazi zituen 1960eko hauteskundeak, baina 1962ko martxoaren 2an Ne Winek berreskuratu zuen lehen ministro kargua, estatu kolpe baten bitartez.[2] 26 urte iraun zuen agintaldi militarrean ekonomiaren arlo nagusiak estatuaren jabetzapean jarri ziren, eta baimendutako indar politiko bakarra Birmaniako Bide Sozialistaren Alderdia (BSPP) izan zen.[6][7] Ne Winen ereduak Birmaniaren gainbehera ekarri zuen: garai bateko aberastasuna galdu eta munduko herrialderik pobreenetako bat bihurtu zen. Horrezaz gainera, giza eskubideen urratzeak etengabeak izan ziren, eta errepresioaren ondorioz hildakoak milaka.[5] 1973ean, konstituzio aldatu eta Birmania errepublika sozialista bihurtu zen, baina militarrek agintean jarraitu zuten.[1] 1981eko ekainean, Ne Winek dimisioa eman eta San Yu jeneralak hartu zuen presidentetza; Ne Winek eutsi zion alderdi bakarreko buruzagitzari.

1988an gobernuaren kontra izan ziren istiluen ondorioz, San Yuk eta Ne Winek dimisioa eman zuten. Junta Militarrak, baina, boterean jarraitu zuen Legea eta Ordena Berrezartzeko Estatu Kontseilua izeneko egitura eratuz.[6] Saw Maung jeneralak hartu zuen agintea 1988ko irailean. 1989an Myanmar izendatu zuten herrialdea. 1990eko presidentetzarako hauteskundeetan oposizioko alderdiak, Demokraziarako Liga Nazionalak, gehiengoa lortu zuen, baina gobernuak uko egin zion boterea uzteari. 1991n Bakearen Nobel saria oposizioko buru Aung San Suu Kyiri eman zioten, 1989. urteaz geroztik preso baitzegoen bere etxe barruan.

Saw Maung gaixotu, eta 1992an Than Shwe jenerala jarri zuten presidente. Hark berrehun bat preso kaleratu eta 31 eskola eta unibertsitate zabaldu zituen; gerra legea kendu zuen, baina Amnesty International erakundeak torturatzen jarraitzen zutela salatu zuen. Demokraziarako Liga Nazionala saiatu zen gobernuarekin konstituzio berri bat idazten, baina gobernuak oposizioko buruzagiak atxilotu besterik ez zuen egin. Dena dela, Estatu Batuak eta Erresuma Batuak gogor egin zioten, eta gobernuak zenbait gauza onartu behar izan zuen: utzi zion Liga Nazionalari bere biltzarra egiten, baina 600 ordezkari baino gehiago ez biltzera derrigortu zituzten.

1997ko azaroan Bakea eta Garapenarentzako Estatu Kontseilua (SPDC) izena hartu zuen aginte militarrak. Drogaren hazkundearen kontra borrokatzen ziren nazioarteko egiturek argi zuten narkodiktadura zela Junta Militarra, herrialdean ekoizten zen opioaren gaineko kontrola osoa baitzuen. Myamarren landatutako opioarekin munduko heroinaren erdia ekoizten zen. Narkotrafikoari esker lortutako dirutza armadaren mesederako zen. Aurrekontuen % 45 armadara bideratzen zen, eta % 1 besterik ez zen zuzentzen hezkuntzara.[6]

Azken urteak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Gobernuaren aurkako protestak Yangonen, 2007ko iraila.

2007ko udan, Junta Militarrak erregaiak eta oinarrizko zenbait ondasun garestitzea erabaki zuela-eta, herritarrek erabakiaren aurkako manifestazioak hasi zituzten. Erregimenaren aurkako protesta bihurtu ziren manifestazio horiek. Monje budistek parte hartze handia izan zuten protestetan.[8][9] Azafrai Iraultza modu basatian erreprimitu zuten militarrek, baina nazioartearen arreta jaso zuen Myanmarko egoerak.[10] 2008ko maiatzean, 138.000 hildako baino gehiago eragin zituen Nargis zikloiak; kaltetuak 1,5 milioi lagun izan ziren. Junta Militarrak oztopo ugari paratu zizkion nazioarteko giza laguntzari.[11][12]

Demokraziarako Liga Nazionala legez kanporaturik zegoelarik, 2010. urtean berriro hauteskundeak egin zituzten, baina nazioarteak ez zituen onartu, Junta Militarraren aldekoak bakarrik zirelako hautagai. 2011n, Thein Sein jeneral ohia izendatu zuten presidente, Junta Militarra desegitearekin bat; aurreko gobernuko lehen ministroa zen Thein Sein. Presidente berriak irekiera keinu batzuk egin zituen, eta 2012an parlamentuko 664 aulkietatik 44 berritzeko hauteskundeak egin ziren. Aung Sanen alderdiak parte hartu ahal izan zuen, eta, bat izan ezik, beste eserleku guztiak eskuratu zituen.[10]

Bost urteko demokratizazio prozesuaren ondoren, 2015eko azaroaren 8an egin ziren diktaduraren osteko lehenbiziko hauteskunde askeak. Demokraziarako Liga Nazionalak (NLD), Aung Sanen alderdiak, gehiengo osoa lortu zuen.[13] Hala ere, militarrek idatzitako konstituzioa indarrean zegoenez, armadak beretzat gorde zituen aulkien % 25.[14] Parlamentuak Htin Kyaw hautatu zuen presidente.[15] 2017an, borrokaldi odoltsuak izan ziren Katxingo gerrilari independentisten eta Myanmarko armadaren artean.[14] Urte amaieran, 700.000 rohingya errefuxiatu ziren Bangladeshen, haien aurkako jazarpenetik ihesi.[16]

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ a b c d Birmania. Harluxet Hiztegi Entziklopedikoa, euskadi.net (Noiz kontsultatua: 2019-12-24).
  2. ↑ a b c d e f g h i Historia de Myanmar. lonelyplanet.es (Noiz kontsultatua: 2019-12-24).
  3. ↑ The Editors of Encyclopaedia Britannica. Bayinnaung. Encyclopædia Britannica, inc., 2016ko urtarrilak 27, britannica.com (Noiz kontsultatua: 2019-12-24).
  4. ↑ a b Insausti, Mikel. Birmania, Asiako Perla. Kronika, 2006ko maiatzak 14, kronika.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-28).
  5. ↑ a b Eskisabel, Idurre. Sozialista mistikoa. Euskaldunon Egunkaria, 2002ko abenduak 8, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  6. ↑ a b c d e Sokarros, Allande. Herrialde liluragarriaren. Berria egunkaria, 2008ko urtarrilak 5, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  7. ↑ Ne Win jenerala hil da, 26 urteko agintaldi militarra ezarri zuena. Euskaldunon Egunkaria, 2002ko abenduak 6, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  8. ↑ Zubiaurre, Ixiar. Myanmarren 300.000 lagun inguru manifestatu dira Gobernuaren aurka. Berria egunkaria, 2007ko irailak 25, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  9. ↑ NBEren ordezkari berezia Myanmarren da. Berria egunkaria, 2007ko irailak 29, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  10. ↑ a b Makazaga, Xabin. Thailandian suak hartu du karen etniako iheslarien kanpaleku bat. Berria egunkaria, 2013ko martxoak 24, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  11. ↑ Elizegi, Arantxa. NBE etsita agertu da Myanmarrek giza laguntzari jarritako oztopoekin. Berria egunkaria, 2008ko maiatzak 9, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  12. ↑ Natural catastrophes and man-made disasters in 2008: North America and Asia suffer heavy losses. Swiss Reinsurance Company Ltd, preventionweb.net (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  13. ↑ Suu Kyiren alderdiak gehiengoa lortu du Myanmarren, eta presidentea izendatuko du. Berria egunkaria, 2015eko azaroak 13, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  14. ↑ a b Aldama, Zigor. Demokraziaren ilusioa ihartzen ari da Myanmarren. Berria egunkaria, 2017ko ekainak 9, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-1-1).
  15. ↑ Htin Kyaw da Myanmarko presidente berria. Berria egunkaria, 2016ko martxoak 16, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-29).
  16. ↑ Perez Zala, Ander. Etxerako bidea, nahia eta ezina. Berria egunkaria, 2018ko abuztuak 26, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-12-20).

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Myanmarko_historia&oldid=9114451"(e)tik eskuratuta