O enterro do conde de Orgaz

O enterro do conde de Orgaz
Artista	El Greco
Data	aprox. 1586-1588
Técnica	pintura ó óleo sobre lenzo
Movemento	manierismo
Dimensións	480 cm × 360 cm
Localización	Igrexa de santo Tomé (Toledo)

O enterro do conde de Orgaz ou O enterro do señor de Orgaz é un cadro ó óleo pintado por El Greco (Domenikos Theotokopoulos, 1541-1614), de estilo manierista, realizado para a parroquia de San Tomé de Toledo entre o anos 1586 e 1588. A pintura atópase aínda nese mesmo lugar e está considerada unha das pinturas máis senlleiras e coñecidas do artista.

A obra está no punto medio de desenvolvemento artístico do pintor e foi encargada polo capelán reitor de Santo Tomé, Andrés Núñez. O tema baséase nunha lenda do século XIV, segundo a cal santo Estevo e santo Agostiño baixaron do ceo para trasladar o corpo de Gonzalo Ruiz de Toledo, señor da vila de Orgaz (provincia de Toledo), á tumba feita para el nunha capela da devandita parroquia. A participación dos santos era un premio por unha vida exemplar de devoción aos santos, pola súa humildad e polas obras de caridade que levara a cabo.

A pintura amosa a característica elongación das figuras que facía El Greco, así como o horror vacui «medo ó baleiro», aspectos que se farían cada vez máis acusados a medida que o autor se avellentaba. Estes trazos seus proviñan do manierismo e da súa época veneciana, aínda que na composición deixouse influenciar polas súas orixes bizantinas cretenses, especialmente na parte superior do cadro.

Para algúns autores esta obra é "o paradigma do xeito de pintar do cretense".

O autor

Autorretrato de El Greco

Domenikos Theotokopoulos naceu en 1541 en Heraklion (Creta). Coñecido como El Greco, foi un pintor de finais do Alto Renacemento e comezos do manierismo que desenvolveu un estilo moi persoal nas súas obras de madureza. Viviu até os 26 anos en Creta, onde era un recoñecido mestre de iconas no estilo romano de Oriente vixente na illa.

Despois residiu dez anos en Italia, onde se converteu nun pintor renacentista. Primeiro viviu en Venecia, arredor de 1567, onde asumiu plenamente o estilo de Tiziano e Tintoretto; e logo en Roma, estudando o manierismo a partir das obras de Michelangelo. En 1577 estableceuse en Toledo, onde viviu e traballou o resto da súa vida. Naquel momento, Toledo era a capital relixiosa da Coroa de Castela e unha das maiores cidades de Europa. No ano 1571, a poboación da cidade era duns 62.000 habitantes. O pintor pronto se adaptou e identificou coa atmosfera relixiosa e mística da cidade, e en moitas das súas obras, no máis profundo das súas composicións, aparecen diferentes vistas de Toledo.

A súa obra está composta por grandes lenzos para retablos das igrexas, numerosas pinturas de devoción para institucións relixiosas como O espolio para a catedral de Toledo ou o retablo maior de Santo Domingo el Antiguo -no que o seu taller participou a miúdo- e un grupo de retratos considerados do máis alto nivel. As súas primeiras obras mestras amosan a influencia dos mestres italianos. No entanto, pronto evolucionou cara a un estilo persoal caracterizado por figuras manieristas extraordinariamente alongadas, cunha iluminación propia, delgada, fantasmal, moi expresiva, situada en ambientes indefinidos e cunha gama de cores coas que buscaba o contraste, cos azuis fríos e claros e amarelos estridentes. Este estilo identificouse co espírito da Contrarreforma e adquiriu un carácter máis extremo nos últimos anos.

Actualmente está considerado un dos maiores artistas da civilización occidental. Esta consideración é recente, dos últimos cen anos, nos que a valoración sobre a súa pintura formouse dous séculos e medio despois da súa morte; pois chegou a ser considerado como un pintor excéntrico e marxinal na historia da arte.

Trazos do manierismo

O manierismo foi o movemento artístico producido durante o Cinquecento, cuxa formación se produce nas primeiras décadas do século XVI e esténdese ata principios do XVII. Quizais o cambio máis dramático introducido polo manierismo na pintura é a transformación da noción de espazo. O Renacemento foi capaz de construír a representación visual do espazo, dun xeito moi homoxéneo, coherente e lóxico, baseándose na perspectiva clásica e na colocación dos personaxes fronte a un escenario uniforme e en correspondencia cunha xerarquía de proporcións que simulou con éxito un retroceso gradual desde o primeiro plano ao horizonte. O manierismo rompe esta unidade con diferentes puntos de vista coexistindo nun mesmo cadro e coa ausencia dunha xerarquía lóxica das proporcións relativas das figuras entre elas, onde a escena principal adoita situarse a distancia e os elementos secundarios en primeiro plano. Polo tanto, as relacións naturalistas foron suprimidas e ficaron fóra de calquera convencionalismo.

O estilo maniféstase, tamén, por figuras de proporcións verticais alongadas e posicións dinámicas ou artificiais e en escorzo, a miúdo en grupos de gran movemento e tensión, moitas veces en paralelo coa realidade imposible, o inacabado dalgunhas partes e as cores violentas representadas en Venecia, principalmente, por Tintoretto e seguidas por El Greco. Existe unha forte tendencia ao horror vacui, a aversión ao baleiro que rodea a escena principal cunha gran cantidade de elementos decorativos moi importantes por si mesmos. Un atopa unha sensación de experimentación ao tratar temas tradicionais, coa intensificación do drama, empregando moitos referentes literarios, cunha actitude de antítese e puntos de vista doutros autores, como Leonardo ou Michelangelo, entre moitos outros, e que se chamou "la maniera", de onde provén o nome do movemento. A medida que o manierismo se estendeu dende Italia polo resto de Europa adquiriu diferentes estilos rexionais: este foi o xeito de atopar artistas que traballaron máis en estilos clásicos naturalistas ou doutros que crearon atmosferas de gran misticismo segundo a imposición do Concilio de Trento; este foi o caso de El Greco.

Historia

Torre mudéxar da igrexa de santo Tomé

Na capela da Concepción da igrexa de Santo Tomé de Toledo atopáronse os restos de Gonzalo Ruiz de Toledo, señor de Orgaz, que morrera en decembro de 1312. O mencionado cabaleiro fora alcalde de Toledo e notario maior do Reino de Castela durante o reinado de Fernando IV. Despois dunha vida moi xenerosa en doazóns a institucións relixiosas en Toledo, entre as que se incluíron a igrexa de Santo Tomé, que reconstruíu e que rematou a antiga torre mudéxar como campanario, pediu ser enterrado alí. Segundo unha lenda local, transcrita en numerosos documentos do século XVI, a caridade do Señor de Orgaz fora recompensada no momento do seu enterro, coa aparición milagreira santo Estevo e santo Agostiño, que coas súas mans introduciron o seu cadáver na tumba, mentres se escoitaba unha voz que dicía: "Este premio é para os que serven a Deus e aos seus santos".

No seu testamento, este nobre mandara que cada ano para a festa de santo Tomé, a vila de Orgaz enviase á igrexa de Santo Tomé de Toledo "dezaseis galiñas e dous carneiros e dous pelexos de viño, 2 cargas de leña e 800 maravedíes". A mediados do século XVI, en 1562, o concello de Orgaz deixou de pagar esta carga, que foi solicitada de novo polo reitor Andrés Núñez e como se negaran, en 1564 iniciouse o preito que rematou cun un veredicto favorable na Chancelería de Valladolid en 1570. Co diñeiro recibido e para celebrar este triunfo, o reitor, decidiu restaurar a capela da tumba e colocou un epitafio no muro central describindo o milagre producido durante o enterro do señor Orgaz, e obtivo o recoñecemento deste milagre por un real decreto do 24 de setembro. de 1583. Daquela, pediulle permiso ao cardeal arcebispo de Toledo Gaspar de Quiroga para encargar un cadro que representase o milagre antes mencionado segundo a narración na placa do epitafio.

Contrato

Retrato do capelán reitor Andrés Núñez

Para realiza-la obra, escolleuse a El Greco, un artista residente en Toledo, que está documentado que tiña un taller dende 1585 e tiña como axudante, entre outros, ao pintor italiano Francisco Preboste. Unha vez renovada a capela, Andrés Núñez asinaron o contrato, o 18 de marzo de 1586, no que se incluía unha descrición dos elementos que debía representar o artista:

"...Na parte inferior ... hai que pintar unha procesión de como o cura e os demais clérigos facían os oficios para enterrar ao señor Gonzalo de Ruiz de Toledo, señor da cidade de Orgaz, e foron. baixa de Santo Agostiño e San Esteban e enterra o corpo deste señor, un coa cabeza e outro cos pés, enterralo e finxindo que moita xente estaba a ver e sobre todo isto debe facer un ceo aberto de gloria ..."

Especificouse, tamén, que a pintura debía estar rematada para Nadal do mesmo ano e que debía estar pintada "dende a parte superior do arco ata o fondo, e todo debe estar pintado sobre un lenzo ata o epitafio no muro mencionado". O traballo valorouse en 1.200 ducados, mais a parroquia considerou que era un prezo moi elevado polo que se nomearon dous novos taxadores que elevaron o prezo a 1.600 ducados. Finalmente, chegouse a un acordo para volver á primeira cifra a pesar das protestas do pintor:

"É tan certo que a cantidade que se me dá é inferior ao valor da miña obra sublime, pero o meu nome irá á posteridade, o que premiará o meu traballo e glorificará ao autor como un dos maiores xenios da pintura".

Descrición

O enterro do conde de Orgaz, é unha pintura ao óleo sobre lenzo que se adapta á forma que ten a forma dun arco semicircular na parede da capela da igrexa de Santo Tomé de Toledo para o que se completou en 1586. Está asinado como "domenikos theotokopoulos, 1578" - a data corresponde ao nacemento do fillo do autor, Jorge Manuel Theotocópuli, e non ao cadro-.

Tema

Detalle de Gonzalo Ruiz de Toledo, o señor de Orgaz.

Representa o suceso, concibido coma un milagre, do enterro de Gonzalo Ruiz de Toledo, señor da cidade de Orgaz. O título de Conde foi outorgado aos seus descendentes en 1520 polo rei Carlos V do Sacro Imperio Romano-Xermánico. Seguindo as instrucións recibidas por Andrés Núñez, a representación do feito divídese en dúas partes: a parte inferior mostra a escena terreal do enterro, o tema principal do cadro, rodeado dos personaxes oficiantes e mailos asistentes, así como as figuras de santo Estevo e santo Agostiño; na parte superior, a escena celestial con Cristo na parte central coa Virxe María, á esquerda, e San Xoán Bautista, á dereita, os apóstolos e benaventurados e, como símbolo de unión entre ambos, a figuración da alma ascendente do conde levada por un anxo aos ceos. Aínda que a data histórica do enterro era en 1323, o autor mostra aos seus personaxes con traxes de douscentos cincuenta anos despois, é dicir, da época do pintor, e tamén incluíu, entre os asistentes, retratos de persoas coetáneas da pintura.

Composición

A Durmición da Virxe (El Greco, 1565-1567; etapa xuvenil do autor).

É unha composición aberta, invitando ao espectador a participar dos propios feitos A composición está determinada polas figuras dispostas de xeito horizontal, todas vestidas de negro, a xeito dun friso, cun sentido isocefálico -o aliñamento das cabezas á mesma altura-. Os dous monxes, mostrado co corpo completo, colocados nos lados, enmarcan a parte inferior da zona terreal. A parte central onde se realiza o enterro ten unha composición circular marcada pola posición curvilínea dos dous santos.

Na parte celestial ou superior, presenta no centro unha composición triangular con Cristo, a virxe e san Xoán. A presenza de Cristo ten unha clara influencia do motivo da Deese, propio da arte romana de Oriente, como a que aparece na mesma obra do autor, na súa etapa xuvenil, A dormición da Virxe, da illa de Syros. Xusto debaixo está un segundo triángulo, que inclúe o anxo que acompaña a alma do Conde ata a súa entrada ao ceo.

Igualmente, emprégase a luz para diferenciar tamén as dúas zonas: a iluminación principal corresponde á parte celestial, onde as figuras parecen máis atractivas para a vista, mentres que na parte terrestre o foco está limitado á parte central, onde están as vestimentas dos santos reflicten a única luz existente nesta parte inferior.

Outros autores falan doutra posible composición, que estaría baseada na forma dun tímpano románico, cuxa parte superior presenta caracteres simétricos como no tímpano da abadía de Saint-Pierre de Moissac onde o lintel estaría formado pola fila das cabezas dos personaxes da parte inferior.

Como trazo evidente do manierismo, non hai profundidade na escena, polo que non se observa terra, nin os pés dos personaxes, nin fondo. Apenas se pode dicir que a escena principal estea representada ao aire libre ou dentro dun edificio. El Greco mesturou as mellores técnicas deste movemento italiano coa cultura bizantina. O seu xenio soubo expoñer as estruturas reais e sobrenaturais e sen traizón ao seu espírito de pintor, para separar o mundo terreal das súas proxeccións celestes: "O enterro do conde de Orgaz mostra o exemplo máis perfecto desta visión simultánea".

Simboloxía

Os símbolos empregados no acto de enterro están representados como o foron no século XVI: o cura oficiante leva un capa pluvial cun fondo negro; tamén asisten á cerimonia 3 frades de diferentes ordes, como era característico nos funerais dos nobres: franciscanos, agostiños e trinitarios; hai seis fachos e, por suposto, a cruz procesional. Na capa dalmática que leva santo Estevo, na parte inferior da pintura a carón da figura do fillo do pintor, está representada a escena do seu propio martirio por lapidación por medio de catro figuras espidas que rodean ao santo vestido coa proia dalmática. A característica desta escena é a relación que ten con outra obra posterior do autor, o Laocoonte, realizada entre 1610 e 1614.

Personaxes da escena terreal

No mundo terreal hai uns 25 personaxes, presididos por santo Estevo, santo Agostiño e o corpo do conde de Orgaz. El Greco empregou as caras da xente da aristocracia da época, incluído o seu propio fillo para inmortalizalos no Enterro; este feito é un anacronismo porque o enterro tivera lugar douscentos cincuenta anos atrás. O pesar e a seriedade das súas facianas destacan por riba de todo e hai unha gran variedade de expresións e situacións: pódese distinguir entre os personaxes que están na primeira fileira e os do fondo; entre os que seguen o acto con atención e os que falan entre eles; entre os cregos, nobres e avogados e aqueles que son cabaleiros da Orde de Santiago, que se distinguen por levar a Cruz de Santiago bordada nas vestimentas. Algúns autores intentaron identificar entre os personaxes ao propio Miguel de Cervantes que, parece ser, daquela vivira en Toledo e tivera relacións familiares co reitor Andrés Núñez que foi quen encargara a pintura.

Personaxes presentes na parte terreal

Os personaxes que aparecen son:

1. O Señor de Orgaz, Gonzalo Ruiz de Toledo: no momento de depositar o seu corpo na tumba. Porta unha armadura de aceiro moi luxosa como as que se facían en Toledo na época de El Greco. Sorprende porque nunca, en vida, este señor amosara signos de riqueza.
2. Santo Agostiño: considerado un dos pais da Igrexa. Ricamente vestido, leva unha capa e mitra de bispo con representacións dos santos Paulo, Santiago e Catalina. Na orde agustina, o señor de Orgaz dera esmola para a recolocación e un novo edificio doutra igrexa.
3. Santo Estevo: primeiro mártir da Igrexa cristiá e a quen se dedicou a nova igrexa agostiniana promovida polo señor de Orgaz. Viste unha túnica dourada típica dos diáconos, onde se describe o seu martirio, que é a iconografía máis común neste santo.
4. Jorge Manuel: fillo do pintor vestido solemnemente de negro. Ten un facho na man dereita, mentres que coa súa esquerda estendida apuntaba ao corpo inerte do conde. Do seu peto sae un pano branco onde El Greco pon a firma da obra: "Domenikos Theotokopoulos" e "poiei" ("fíxeno eu") e debaixo, a data de "1.578" que se corresponde ao nacemento de Jorge Manuel.

   

   Detalle de Jorge Manuel, o fillo de El Greco

5. Frade franciscano que forma parte do trío de diferentes ordes relixiosas que acostuma a asistir aos funerais de xente da nobreza.
6. Frade agostiño, que está a manter unha conversa co anterior. Comentouse que podería corresponder ao retrato do escritor frei Luis de León.
7. Diego de Covarrubias: Avogado, arcebispo e irmán máis vello de Antonio de Covarrubias. Este personaxe tamén foi identificado con Diego de Castela ou Francisco de Pisa.
8. Frade trinitario ou dominicano.
9. El Greco: realizou un autorretrato vestido como os demais personaxes, é o único que aparece co seu fillo que está mirando aos espectadores.
10. Personaxe que alza a mirada e podería ser Juan de Silva, notario maior da cidade de Toledo. Esta persoa tamén está ligada como un posible retrato de modelo de O cabaleiro da man a peito.
11. Antonio de Covarrubias: retratado no seu perfil, é o humanista, crego e mestre da catedral de Toledo, amigo do pintor.
12. Capelán con roquete: de costas ao espectador, parece que non presta atención ao enterro e só mira como a alma do conde ascende ao ceo. Pénsase que era Pedro Ruiz Durón, ecónomo da parroquia.
13. Capelán celebrando o oficio de difuntos: Andrés Núñez, pode ser o comitente da obra. Na súa capa pluvial está a imaxe de santo Tomé, o santo patrón da igrexa.

Personaxes da escena celestial

Personaxes da parte celestial

Na parte superior hai uns corenta personaxes aos que hai que engadir os anxos e querubíns, que saen de entre as nubes e nos que persiste a necesaria seriedade do momento. As formas características do Greco acentúan a beleza do sobrenatural con tons fríos nos que destacan as cores presentes na figura da Virxe: o vermello, símbolo brillante da súa participación na Paixón do seu fillo e o azul como esperanza de salvación. A figura de María é a única representación feminina importante de todo este cadro, agás pequenas imaxes fortemente descoloridas da dereita que se cre que representan a María Madalena e a súa irmá Marta de Betania. Nesta e noutras obras do pintor, o Reino celestial sempre foi representado como un punto onde a vida reina cun gran dinamismo, as figuras esténdense dun xeito máis marcados ca na parte terreal, as luces dan efecto de profundidade e a pinceladas ábrense camiño cara ao máis alto, a figura que culmina a obra en Cristo Xuíz.

Os personaxes desta sección son:

1. Xesucristo: aparece gloriosamente, vestido de branco, e adopta a postura como xuíz dos vivos e dos mortos. Semella que está a ordenar a San Pedro que abra as portas do ceo.
2. Virxe María: é a que presenta as cores máis brillantes de toda a composición, alonga o brazo para recibir a alma do conde e mantén así un papel de intercesión diante do seu fillo.
3. Xoán Bautista: rende homenaxe a Cristo e suplica pola alma do falecido.
4. San Pedro: leva as chaves características do seu atributo. 
5. San Paulo: Atópase entre San Xoán Bautista e Santiago.
6. Filipe II de España: é o único personaxe que aínda estaba vivo e que o pintor representa entre os benaventurados do ceo.
7. Santo Tomé: Titular da parroquia onde está a ter lugar o enterro, ten na man unha escuadra, símbolo iconográfico que se atribúe ao citado santo.
8. Rei David: tiña paixón pola música e compoñía salmos: nas diferentes traducións da Biblia non hai acordo en se o seu instrumento favorito é unha lira, arpa ou cítara. Neste cadro parece ser unha arpa.
9. Moisés: recibiu das mans de Deus unhas tabletas de pedra cos Dez Mandamentos, que se poden ver na imaxe.
10. Noé: móstrase coa arca que el construíu seguindo as instrucións de Deus para salvarse do diluvio universal.
11. Anxo Central: presenta unha figura en escorzo, o máis violento deste cadro, e conduce a alma do morto nunha forma esvaecida dun neno. Conecta a escena terreal coa celestial.
12. Maria Madalena e Marta de Betania: María Madalena tamén se identifica con María de Betania, irmá de Marta de Betania e Lázaro. Aparece pintada de pelo escuro e leva unha botella de perfume, un símbolo co que se describe como unxiu e limpous cos seus cabelos os pés de Xesús (Lucas 7: 36-50; Marcos 14: 3-8; Mateo 26: 6-13). Segundo Marcos e Mateo, a unción tivo lugar en Betania, "na casa de Simón o leproso". Marta de Betania é un personaxe bíblico que aparece no Novo Testamento. 
13. Lázaro de Betania é un personaxe bíblico que aparece só no Novo Testamento, irmán de María e Marta de Betania. No Evanxeo segundo Xoán (11: 41-44), foi resucitado por Xesús e semella que este é o momento mostrado no cadro.

Valoracións

En 1612, Francisco de Pisa escribiu: "Os forasteiros veñen velo con especial admiración e os da cidade non cansan de velo e, sempre, atopan cousas novas a contemplar nel, por estar retratados con moita viveza moitos homes destacados do noso tempo."

José Amador de los Ríos describiu a pintura nos seguintes termos:

A composición desta pintura é rica e abundante, a súa cor brillante e transparente e a súa admiración entoada na parte inferior, mentres que na parte superior, que amosa o ceo, a dureza e a falta de animación son notables, os preludios xa da perturbacións que ameazaban a cabeza do autor e o estremecemento que as producións posteriores abundan con este insigne lenzo. Cunha expresión lixeiramente atrevida, podería argumentarse que o ceo e a terra invertiron o lugar nesta obra: os prelados que manteñen nos seus brazos o cadáver armado do conde, os cregos de pé e, finalmente, tódalas as figuras sobre o chan, están pintadas cunha verdade e intelixencia que captan a atención do espectador. Mentres tanto, o ceo parece unha montaña de pizarras incomprensibles á que están adheridos os anxos que descenden sobre o magnate defunto. Se Dominico Theotocópuli conseguiu nesta produción vencer este inconveniente, non dubidamos de que a súa obra ocupará un lugar brillante entre os primeiros dos nosos grandes artistas.
— José Amador de los Ríos (1845).Toledo pintoresca: Descripción de sus más célebres monumentos p.171—

Manuel Bartolomé Cossío no seu estudo "El Greco" afirma que no Enterro percíbese: "... a unidade íntima da concepción que presidiu as dúas metades, a superior e a inferior e o vigoroso ton unisonante de ceo e terra; A ámbolos dous lados da pintura vibra a mesma idea, mediante o persistente e indeleble xenio do artista". Respecto á posibilidade de que o cadro fose pintado integramente por El Greco ou polo seu taller, Peñalosa afirma: "Despois de analizar e estudar a obra considerada unha obra mestra do cretense, cheguei á conclusión de que, na parte inferior, pode haber intervención dos axudantes, porén, na parte superior, seguro que non guiaron os pinceis outras mans cás de Dominico". Segundo Harold Wethey, no capítulo sobre El Greco da Encyclopaedia Britannica (2002), a visión sobrenatural da parte superior da Gloria e a impresionante serie de retratos representan tódolos aspectos da arte deste extraordinario xenio. Tamén afirma que: "O método de composición manierista de El Greco só se expresou claramente aquí, onde toda acción ten lugar no plano frontal."

A historiadora Linda Nochlin no seu libro Courbet, realizou unha comparación entre esta obra e o Enterro en Ornans dese autor, realizado entre 1849 e 1850; en ámbalas dúas obras establécense dous espazos, o superior como a parte celestial e o inferior, a parte terreal, onde se personifica a escena material da pintura. Aínda que na obra de Courbet a parte celestial tan só ten o crucifixo, porque segundo o pintor dixo: "Non podo pintar a un anxo porque nunca vin ningún".

• 
  Parte inferior da obra.
• 
  Enterro en Ornans (Courbet, 1849-1850)

Outras representacións

A obra ten suscitado moitas obras derivadas ou inspiradas no seu tema e estilo.

• O enterro do señor de Orgaz, tamén é o título dunha obra atribuída a Jorge Manuel Theotocópuli (fillo de El Greco), pintado por encargo da Casa Profesa da Compañía de Xesús de Toledo, onde reproduce a parte inferior do cadro de seu pai. Esta obra atópase dende 1901 no Museo do Prado.
• Do período barroco, hai unha pintura ao óleo sobre táboa de Miguel Jacinto Meléndez (1679-1734), que foi pintor de cámara de Filipe V de España en 1712 que leva tamén o mesmo título. Era un bosquexo para unha pintura ao óleo de gran tamaño que Meléndez no puido levar a cabo por mor do seu falecemento; consérvase nos almacéns do Museo do Prado.

• 
  O enterro do señor de Orgaz (c. 1625; atribuída a Jorge Manuel Theotocópuli).
• 
  O enterro do señor de Orgaz (Miguel Jacinto Meléndez, 1734).

• Pablo Picasso, seducido polo obra de El Greco, mostrou a influencia que este cadro tivo sobre el, cando fixo en 1901 El entierro de Casagemas, motivado pola morte do seu amigo Carles Casagemas i Coll. Este cadro, alegórico, comezou a mostrar o seu paso ao "período azul" da súa pintura. A división do espazo do cadro en dúas partes, terra e ceo, corpo e alma, recorda á do Enterro do conde de Orgaz, de El Greco. Picasso, tamén publicou en 1970 un libro de poesía titulado El Entierro del conde de Orgaz, cuxo prólogo foi escrito polo poeta Rafael Alberti e foi traducido, posteriormente, ao francés por Alejo Carpentier, que tamén incluíu un texto especial.

Véxase tamén

Bibliografía

• Álvarez Lopera, José (1993). El Greco: la obra esencial (en castelán). Madrid: Sílex. ISBN 9788477370475. 
• Álvarez Lopera, José (2001). El Greco (en castelán). Madrid: Akal. ISBN 84-460-1280-4. 
• Bornay, Erika (1988). Historia Universal del Arte: El siglo XIX (en castelán). Barcelona: Planeta. ISBN 84-320-6688-5. 
• Bouleau, Charles (2007). Tramas:la geometría secreta de los pintores (en castelán). Madrid: Akal. ISBN 978-84-460-0431-8. 
• Brown, Jonathan (1982). El Greco, el hombre y los mitos (en castelán). Madrid: Alianza Editorial. ISBN 84-206-9015-5. 
• Calvo Serraller, Francisco (1999). El entierro del conde de Orgaz. Electa. 
• Carmona Muela, Juan (2003). Iconografía de los santos (en castelán). Madrid: Akal. ISBN 9788470904417. 
• Cerro Malagón, Rafael de (1982). El greco. Su época y su obra. Toledo: IPIET – Deputación de Toledo. 
• Fermigier, André (1969). Picasso. Colección: Le livre de poche (en francés). París: Librairie Génerale Française. ISBN 2-253-02455-4. 
• Fernández González, Demetrio (2003). Gonzalo Ruiz de Toledo, Señor de Orgaz: (1323) (en castelán). Toledo: Instituto Teológico San Ildefonso. ISBN 978-84-93253585. 
• Gudiol, Josep (setembro 1962). "Iconography and Chronology in El Greco's Paintings of St. Francis". Art Bulletin (en inglés) (College Art Association) 44 (3): 195–203. ISSN 0004-3079. JSTOR jstor.org/stable/3048016. doi:10.2307/3048016. 
• Hagen, Rose-Marie; Hagen, Rainer (2003). Los secretos de las obras de arte (en castelán). Colonia: Taschen. ISBN 3-8228-2101-2. 
• Hernández Perera, Jesús (1988). Historia Universal del Arte (en castelán). VI (Renacimiento (II) y manierismo: El cinquecento italiano). Barcelona: Planeta. ISBN 84-320-8906-0. 
• Lassaigne, Jacques (1952). "Le Grecque et son temps". La peinture espagnole II. De Velasquez a Picasso. (en francés). Albert Skira. 
• Lorente Toledo, Enrique (et al.) (1993). Rutas de Toledo. Madrid: Electra. 
• Marías, Fernando (1995). Museos de Toledo. Madrid: Electra. 
• Mínguez, Rafael (2000). Cervantes (en castelán). Madrid: Akal. ISBN 84-460-0959-5. 
• Nochlin, Linda (2007). Courbet (en inglés). Thames & Hudson. ISBN 978-0500286760. 
• Peñalosa, J.J. (1998). El Greco : «El Entierro del Conde de Orgaz», venturas y desventuras (en castelán). Toledo: Azacanes. ISBN 84-88480-26-1. 
• Quintanilla, Luis (2008). De pinturas: vidas comparadas de artistas. Colección: Cantabria 4 Estaciones (en castelán). Santander: _Ediciones Universidad de Cantabria. ISBN 978-8481024937. 
• Rozalén Medina, José Luis (2009). "Manuel B. Cossío: un siglo de El Greco". Catedra Nova (en castelán) (28): 167–184. ISSN 1135-2981. 
• Schizzano Mandel, Adrienne (2007). "Texto/lectura/imagen: la lexía en la estructura del "Entierro del conde de Orgaz"". En Profeti, Maria Grazia. Il viaggio della traduzione. Atti del Convegno (Firenze, 13-16 xuño 2006). Atti (en castelán). Florencia: Firenze University Press. pp. 231–244. ISBN 978-88-8453-573-3. 
• Salas Bosch, Xavier de (1992). La Idea, Realidad Suprema. El Greco y el arte de su tiempo. Las notas de El Greco a Vasari (en castelán). Madrid: Real Fundación de Toledo. ISBN 84-604-2605-X. 
• San Román, Francisco de Borja (1982). El Greco en Toledo. Vida y obra de Domenico Theocopuli (en castelán). Toledo: Zocodover. ISBN 848599616X. 
• Tazartes, Mauricia (2005). El Greco. Colección: Obras Maestras (en castelán). Madrid: Unidad Editorial S.A. ISBN 84-89780-99-4. 
• Valle y Díaz, Félix del (2000). Poética. El entierro del Conde de Orgaz (en castelán). Toledo: Azacanes. 
• Vaquero Fernández-Prieto, Emilio (1997). Fantasía y realidad de Toledo. Toledo: Azacanes. 

Ligazóns externas

• Sitio oficial da Igrexa de santo Tomé de Toledo
• La tumba de Don Gonzalo Ruiz de Toledo