Carolus Linnaeus
| Carl Linnaeus (Carl von Linné) | |
|---|---|
Carl von Linné, Alexander Roslin, 1775. Oleo a pinintaan iti ladawan nga urnong idiay Kastilio Gripsholm | |
| Nayanak | 23 Mayo 1707[nota 1] Råshult, Stenbrohult parish (adda itan ti uneg ti Munisipalidad ti Älmhult), Suesia |
| Natay | 10 Enero 1778 (tawen 70) Hammarby (estado), parokia ti Danmark (iti ruar ti Uppsala), Suesia |
| Pagtaengan | Suesia |
| Pakipagilian | Sueko |
| Alma mater | Unibersidad ti Lund Unibersidad ti Uppsala Unibersidad ti Harderwijk |
| Nakaam-ammuan | Taksonomia Ekolohia Botanika |
| Sientipiko a pagsapulan | |
| Dagiti pagobraan | Botanika Biolohia Soolohia |
| Pangyababaan ti mannurat (botanika) | L. |
| Pirma | |
| Dagiti nota | |
Ni Carolus Linnaeus wenno Carl Linnaeus (Kasisigud a nagan iti Sueko Carl Nilsson Linnæus, 23 Mayo[nota 1] 1707 – 10 Enero 1778), naam-ammuan pay iti kinanobilidadna a kas ni Carl von Linné (tulong·pakaammo),[1] ket maysa idi a Sueko a botaniko, pisiko, ken soologo, a nangirugi kadagiti pundasion para iti moderno a pamuspusan iti binomio a nomenklatura. Isu ket naam-ammuan a kas ti ama ti moderno a taksonomia, ken naipanpanunotan pay a kas maysa kadagiti ama ti moderno nga ekolohia. Adu kadagiti sinursuratna ket naisurat iti Latin, ken ti naganna ket naipakpakita iti Latin a kas Carolus Linnæus (kalapasan idi 1761 ti Carolus a Linné).
Ni Linnaeus ket naipasngay idiay away ti Småland, idiay akin-abagatan a Suesia. Ni Linnaeus ket nakaawat ti kaaduan kadagiti nangatngato a panagadalna idiay Unibersidad ti Uppsala, ken nangrugrugi a nangit-ited kadagiti lektura iti botanika idiay idi 1730. Isu ket nagtaeng iti ballasiw-taaw idi baetan ti 1735 ken 1738, nga idiay ket nagad-adal ken nagipablaak pay ti immuna nga edision iti Systema Naturae idiay Olanda. Isu ket nagsubli met laeng idiay Suesia, nga idiay ket nagbalin a propesor iti botanika idiay Uppsala. Idi tawtawen ti 1740, isu ket naipatulod kadagiti nadumaduma a panagbanniaga iti Suesia tapno agbiruk ken mangidasig kadagiti mula ken dagiti ayup. Idi tawtawen ti 1750 ken tawtawen ti 1760, isu ket nagtultuloy a nagur-urnong ken nagidasdasig kadagiti ayup, mulmula, ken minerales, ken nagipablaak kadagiti nadumaduma a tomo. Iti panawen ti ipupusayna, isuna idin ket maysa kadagiti kaaduan a naipammadayawan a sientista idiay Europa.
Ti Sueko a pilosopo a ni Jean-Jacques Rousseau ket nangipatulod kania ti mensahe: "Ibagam kaniana a diak ammo ti nalatlatak a tao iti lubong."[2] Ti Aleman a mannurat a ni Johann Wolfgang von Goethe ket nangisurat: "Malaksid kenni Shakespeare ken ni Spinoza, Awan ti ammok a saanen a sibibiag nga ad-adu a nakaimpluensia kania."[2] Ti Sueko a mannurat a ni August Strindberg ket insuratna ti: Ni "Linnaeus idi ti kinapudno ket maysa a mannaniw a naikeddeng a nagbalin a maysa a naturalista".[3] Kadagiti dadduma pay a nagun-odna, ni Linnaeus ket tinawtawagan idi ti Princeps botanicorum (Prinsipe dagiti Botaniko), "Ti Pliny iti Amianan," ken "Ti Maikadua nga Adan".[4]
Iti botanika, ti pangyababaan ti mannurat nga inususar a mangitudo kenni Linnaeus a kas ti turay para iti nagnagan ti sebbangan ket L.[5] Idi 1959, ni Carl Linnaeus ket nainaganan idi a kas ti lektotipo para iti Homo sapiens,[6] a kaibuksilaan a ti panagsurot kadagiti alagaden ti nomenklatura, ti Homo sapiens idi ket umisu a naipalpalawag a kas dagiti sebbangan ti ayup a nakaitagikuaan ni Linnaeus.
Biograpia
[urnosen | urnosen ti taudan]Nasapa biag
[urnosen | urnosen ti taudan]Kinaubing
[urnosen | urnosen ti taudan]Ni Carl Linnaeus ket naipasngay idiay purok ti Råshult idiay Småland, Suesia idi 23 Mayo 1707. Isu ti kaunaan nga anaka ni Nils Ingemarsson Linnaeus ken ni Christina Brodersonia. Ti amana ket isu ti immuna iti kaputotanna a nangampon ti permanente nga apelyido. Sakbay ti dayta, dagiti kaputontanda ket nagus-usarda ti patronimiko a sistema ti panagnagan kadagiti Eskandinabo a pagilian: ti amana ket nanaganan ti Ingemarsson kalpasan ti amana a ni Ingemar Bengtsson. Idi naawat ni Nils idiay Unibersidad ti Lund, isu ket nangala ti nagan ti pamiliana. Isu ket nanagampon ti Latinado a nagan a Linnæus manipud iti higante a linden a kayo (wenno dalayap a kayo), lind iti Sueko, a nagtubtubo idiay pagnanaedan ti pamiliana.[7] Daytoy a nagan ket naipaletra nga adda ti æ a ligatura. Idi naipasngay ni Carl, isu ket nanaganan ti Carl Linnæus, iti nagan ti pamilian ti amana. Ti anakna a lalaki ket kankanayon pay a nangiletra nga adda iti æ a ligatura, iti naisusurat iti ima a dikumento ken kadagiti pablaaks.[8] Ti patonimiko ni Carl idin ket mabalin a ti Nilsson, a kas iti Carl Nilsson Linnæus.
Maysa kadagiti atiddog a linia dagiti agtaltalon ken dagiti padi, ni Nils ket maysa a idi nga agdadamo a botaniko, maysa a Luterano a ministro, ken ti koadhutor iti bassit a purok iti Stenbrohult idiay Småland. Ni Christina ket maysa nga anak a babai idi ti rektor iti Stenbrohult, a ni Samuel Brodersonius. Isu ket dimteng a naganak kadagiti tallo a babai ken maysa alalaki, ni Samuel (a dimteng a nangsaruno ti amana a kas rektor iti Stenbrohult ken nangsurat timanual iti panagtaraken ti alimbubuyog).[7][9][10] Ti maysa atawen kalpasan ti pannakaipasngay ni Linnaeus, ti apongna a ni Samuel Brodersonius ket pimmusay, ken ti amana a ni Nils ket isu ti nagbalin a rektor iti Stenbrohult. Ti pamilia ket immalis idiay rektorio manipud idiay balay ti koadhutor.[8][11]
Uray kadagiti nasapsapa a tawtawenna, ni Linnaeus ket kasla nagayayat para kadagiti mula, a naisangsangayan kadagti sabong. No idi isu ket marurod, isu ket naikikkan iti sabong, a daytoy ket dagus a nagpakalma kaniana. Ni Nils kanayon a nagasasikaso iti hardinna ken kankanayon a nangipakpakiata kadagiti sabong kenni Linnaeus ken inbagbgana dagiti naganda kaniana. Isu idin ni Linnaeus ket naikkan ti lugar a pagpatubuanna ti mulmula.[12]
Nasapa a panagadal
[urnosen | urnosen ti taudan]Ti ama ni Linnaeus ket isu ti nangirugrugi a nangisuro kaniana iti Latin, relihion, ken heograpia idi isu ketu bing pay laeng; ti maysa a panangilaglagip ket nangibagbaga a gapu ti panagus-usar ti pamilia iti Latin kadagiti pannakisinsinnarita, ni Linnaeus ket nakaadal ti Latin sakbay a nakaadal ti Sueko. Idi agtawen ti pito ni Linnaeus, ni Nils ket nangikeddeng a mangabang ti mangisuro kaniana. Ti nagannak kaniana ket pinilida ni Johan Telander, ti anak a lalaki ti maysa a lokal a yeoman. Ni Linnaeus ket saan a nangay-ayat kaniana, nangisursurat iti autobiograpiana a ni Telander "ket nasaysayaat idi a a mangpasardeng ti talento ti maysa nga ubing ngem ti mangparang-ay kadagitoy."[13] Kalpasan ti dua a tawen idi rugi ti pannakaisursurona, isu ket naipatulod idiay Akin-baba nga Eskuela ti Gramatika idiay Växjö idi 1717.[14] Ni Linnaeus ket sagpaminsan laeng a nagad-adal, ngem kankanayon a nanapan idiay away tapno agbiruk kadagiti mula. Isu ket nakaabot ti kinaudi a tawenna iti Akin-babba nga Eskuela idi isu ket agtawen ti sangapulo ket lima, nga insursuro idi ti ti daulo ti eskuela, a ni Daniel Lannerus, nga isu ket nagay-ayat idi ti botanika. Ni Lannerus ket nakadlaw ti panagay-ayat ni Linnaeus iti botanika ken nangited kaniana a mangipataray ti hardinna. Isu pay ti nangipaammo kaniana kenni Johan Rothman, ti estado a doktor iti Småland ken ti maysa a manursuro idiay Växjö Gimnasio. Ni Rothman ket maysa pay a botaniko ken nagpalawa ti interesado kenni Linnaeus iti botania ken timmulong kaniana a nagparang-ay ti panagayatna iti medisina.[15][16] Iti edad a 17, ni Linnaeus ket nagbalin idin a nakaammo kadagiti adda a literatura iti botania. Isu ket nangibagbaga iti warnakanna a ”agbasbasa iti aldaw ken rabii, maikabkabesak ti, Libro dagiti Hierba ni Arvidh Månsson, ti Flora Åboensis ni Tillandz, ti Serta Florea Suecana ni Palmberg, ti Bromelii Chloros Gothica ken ti Rudbeckii Hortus Upsaliensis..” [17]
Ni Linnaeus ket simmrek iti Växjö Gimnasio idi 1724, nga idiay ket nangruna a nagadal iti Griego, Hebreo, teolohia ken matematika, ti kurikulo a naidaremdem para iti ubbing a lallaki nga agsagsagana iti kinapadi.[18][19] Iti kinaudi a tawen idiaygimnasio, ti ama ni Linnaeus ket bimmisita tapno damagenna dagiti propesor no kasano nga agrangrang-ay ti panagad-adalna; iti dismayana, kaaduan kadagiti propesor ket nangibagbaga nga isunto ket saan nga agbalin a maysa nga eskolar. Ni Rothman ket saan a namatmati ti daytoy, a nangisingsingasing a ni Linnaeus ket adda masakbayanna iti medisina. Ti doktor ket nangidaton nga agnaed ni Linnaeus iti pamiliana idiay Växjö ken maisurona iti pisiolohia ken botanika. Ni Nils ket inawatna daytoy a daton.[20][21]
Dagiti pakaammo
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ a b Ni Carl Linnaeus ket naipasngay idi 1707, 13 Mayo (Sueko nga Estilo) wenno 23 Mayo segun ti moderno a kalendario. Segun ti Huliano a kalendario isu ket naipasngay idi 12 Mayo. (Blunt 2004, p. 12)
Dagiti nagibasaran
[urnosen | urnosen ti taudan]Dagiti nota
[urnosen | urnosen ti taudan]- ^ Blunt (2004), p. 171.
- ^ a b "Ania kadi dagiti inbagbaga ti tattao a maipanggep kenni Linnaeus". Linné on line. Unibersidad ti Uppsala. Naala idi 3 Oktubre 2011.
- ^ "Pimmusay ni Linnaeus". Linné on line. Unibersidad ti Uppsala. Naala idi 3 Oktubre 2011.
- ^ Broberg (2006), p. 7.
- ^ "Linnaeus, Carl (1707–1778)". Dagiti salaysay ti mannurat. Internasional a Pagsurotan ti Nagnagan ti Mula. Naala idi 1 Oktubre 2011. Kadagiti naduduog a pablaak ket sagpaminsanda a nangipangyababa iti "Linn." ket mabirukan iti (kas pagarigan: Cheeseman, T.F. (1906) – Manual ti Flora ti Baro a Selanda.
- ^ Stearn (1959), p. 4.
- ^ a b Blunt (2004), p. 12.
- ^ a b Blunt (2004), p. 13.
- ^ Stöver (1974), p. 8.
- ^ Broberg (2006), p. 10.
- ^ Quammen (2007), p. 1.
- ^ Blunt (2004), p. 15.
- ^ Blunt (2004), pp. 15–16.
- ^ Stöver (1974), p. 5.
- ^ Blunt (2004), p. 16.
- ^ Stöver (1974), pp. 5–6.
- ^ Carl von Linnés betydelse såsom naturforskare och läkare : skildringar utgifna af Kungl. Vetenskapsakademien i anledning af tvåhundraårsdagen af Linnés födelse|http://runeberg.org/linne200ar/linnebotan/0007.html
- ^ Stöver (1974), p. 6.
- ^ Blunt (2004), pp. 16–17.
- ^ Blunt (2004), pp. 17–18.
- ^ Stöver (1974), pp. 8–11.
Dagiti akinruar a silpo
[urnosen | urnosen ti taudan] Dagiti midia a mainaig ken ni Carolus Linnaeus iti Wikimedia Commons
Dagiti obra a mainaig ken ni Carolus Linnaeus iti Wikisource (iti Ingles)
| Sapasap | |
|---|---|
| Dagiti nailian a biblioteka | |
| Dagiti galeria ken museo ti arte | |
| Dagiti patakder ti panagsukisok ti arte | |
| Dagiti bibliograpiko a diksionario | |
| Dagiti sientipiko a database | |
| Dadduma | |