Wp/wls/ʻUvea
| |||||
| Pule'aga taki | Falani | ||||
| Telituale | 'Uvea mo Futuna | ||||
| Hau (Lavelua) | Patalione Kanimoa | ||||
| Hiva fakafenua | |||||
| Lea | Lea faka'uvea ; Lea fakafalani | ||||
| Palōkia | 3 | ||||
| Kolo | 21 | ||||
| Kolo mu'a | Matā'utu | ||||
| Tu'u: 13.17 S/176.12 U | |||||
| Lahi | 159 km2 (61 sq mi) | ||||
| Haha'i | 8,333 (2018) | ||||
| Kaugamāliē | 52/km2 (140/sq mi) | ||||
| Pa'aga | Falā Pasifika (XPF)
| ||||
| Hola | UTC+12:00 | ||||
| Numelo telefoni mai tu'apule'aga | +681 | ||||
| Tofi'a neti | .wf | ||||
| Mape | |||||
Ko ʻUvea ko he motu i te moana Pasifika. Ko he motu o te telituale o ʻUvea mo Futuna. I te fakafalani, ko tona higoa ko "Wallis". I te namo o ʻUvea e tu'u ai ki'i motu e 18 :
Hihifo :
- Nukufotu
- Nukulaelae
- Nukuloa
- Uluʻiutu
- Nukuteatea
- Nukutapu
Hahake :
- Luaniva
- Nukuhione
- Tekaviki
- Fugalei
- Nukuhifala
Muʻa :
- Faioā
- Nukuatea
- Nukufetau
- Nukutapu (Sagato Kilisitofo)
- Nukuato
- Nukumotu
- Fenuafo'ou
Hisitolia
[edit | edit source]E mahino mai te 'u fekumi fakasienesia i te loto kele ne'e nofo'i ihi kolo i te sēkulo 14. Ne'e fakalogo 'Uvea ki Tonga mai te sēkulo 13 ki te sēkulo 16 pea fakamulimuli pea pule'aga faitaliha 'Uvea hili te kua vaivai a te taki a Tu'i Toga i te atu motu ne'e fakalogo ki ai. E kei haha'i te kau 'aliki toga i te temi nei e toto 'uvea o hage ko Halaevalu. Ko te vaka o te Lomipeau ne'e fa'u i 'Uvea pea kei tuku i Toga ko he me'a 'ofa fakatautagi a te kau 'Uvea ki te Tu'i Toga. Ko te kolo o Talietumu ae ovi ki Loto'alahi i Mu'a ne'e ko te nofo'aga fakamuli a te kau Toga i 'Uvea. I te 'aho nei ko he mātaga ma'uhiga ki te fai tulisi i 'Uvea.
Ne'e fetogi te higoa o 'Uvea o to'o ko Wallis i te fakalaka o te kapiteni pilitania ko Samuel Wallis i te vaha o te motu o 'Uvea i te 'aho 16 o Aukusito 1767 kae ne'e mole hifo ia mai tana vaka ko te HMS Dolphin. Ne'e ko tana folau liliu aia mai Tahisi.
I te 1835, ne'e faiga'i e ihi kau Toga ke nātou fakamafola te lotu a Lutelo i 'Uvea kae ne'e tau pea tāmate'i nātou e te kau 'Uvea. I Oketopeli 1837, ne'e folau mai Moseniolo Jean-Baptiste Pompallier pea hili tana felogo'i mo te 'afio o Lavelua pea tali ke nofo he pātele mo he felelā i 'Uvea o ako te lea faka'uvea mo fai mo ni felogo'i fakavaha fo'ou mo 'Uvea. I te 'aho 5 o Apelili 1842, ne'e kole leva e te kau taki o 'Uvea ke malu'i te fenua e Falani pea fakamo'oni aki te tohi tālaga o te pule'aga malu'i i Apelili 1887.
Lolotoga te lua tau fakamālamanei, ne'e kau te lesita mo te kau pātele falani mo Vichy o kaku ki te tau mai a he vaka mānua mai Niu Kaletonia i te 'aho 26 o Maio 1842 o fakamavae mo fetogi te lesita mo he tahi age ne'e kau mo Te Kolo. I te 'aho 29 o Maio 1942, ne'e tau folau te kau sōlia amelika o nonofo o tauhi 'Uvea lolotoga ta'u e 4.
Hili te vote ne'e fakahoko i te 1959, ne'e liliu 'Uvea ko he telituale e fakalogo ki Falani i te 1961.
Seokalafia
[edit | edit source]Fakanounou
[edit | edit source]E tu'u te motu o 'Uvea mo ona motu liliki i te pule'agahau o 'Uvea. E 96 km2 te lahi o te motu o 'Uvea, ko ona pālokia e 3 pea e lau ki te 8,333 te kaugamālie o tana haha'i. Ko te kolo mu'a o te fenua ko Matā'utu i te potu esite o te motu. E 1,029 te kaugamālie o te kolo mu'a.
Vahe o te fenua
[edit | edit source]Ko te pule'aga hau o 'Uvea e pālokia 3 mo kolo e 21:
Te aga'ifenua mo te lotu
[edit | edit source]Ko te lotu mo te aga'ifenua e filio'i i 'Uvea. Ko te ma'uli o te 'aho fuli e mulimuli pe ki te 'u aga fakafenua polinesia mo te 'u to'oto'oga fakalotu. E tahi nofo te kolo mo tona hūfaga. E tahi nofo te palōkia mot ona ekelesia fakapalōkia. Ko te ekelesia lāhi o te tiosesi e tu'u i Matā'utu. E lotu katolika tāfito te haha'i 'uvea pea lahi mo te 'u fale lotu i 'Uvea.
Ne'e hake mai te lotu pea tali te kau matu'a tapu e Lavelua Vaimu'a pea fetogi leva tona huafa o Soane Patita Vaimu'a, hili tana papitema. Ne'e gaue tahi Moseniolo Pātaio mo te 'u fāmili aliki. Ne'e fai tokoni ki te taki o te pule'aga e Lavelua Amelia. Ne'e fakatu'u te seminālio o Lano i te 1847, ko te 'uluaki seminālio aia o Oseania.
Lano celebrated 150 years in 1997. The anniversary was attended by Samoan Cardinal Pio Taofinu'u, who studied there in the 1940s, and a big delegation from Tonga, Samoa, Fiji and New-Caledonia./ Ne'e fakamanatu te kua kātoā o te ta'u 150 o Lano i te 1997. Ne'e kau ki te supileo ia Moseniolo Pio Taofinu'u he ne'e ako tonu i te seminālio i te 'u ta'u 1940 pea ne'e toe folau mai mo ni kau fakafofoga o Toga, Ha'amoa, Fisi mo Niu Kaletonia.
Ne'e liliu 'Uvea mo Futuna o vikaliatu faka'apositolo i te 'aho 11 o Novepeli 1935 pea ne'e fetogi leva o tiosesi i te 'aho 21 o Sunio 1966.
Fai folau
[edit | edit source]Ko te kapani fai folau vakalele pe e tahi ae o te Aircalin ae gaue mai ki 'Uvea nei mai Niu Kaletonia. E tu'u mo he pilo gaue a te Aircalin i Matā'utu i Hahake.
Ako
[edit | edit source]Ko fale'ako mālolo e 12, kolesio e 4 mo te lise e 2 e tu'u i 'Uvea.
- Kolesio o 'Uvea: Mataotama i Mala'e, Alofivai i Lano, Vaimoana i Lavegahau mo Finemui i Te'esi
- E tu'u te Lisē fakapule'aga o 'Uvea mo Futuna i Matā'utu. E tu'u te Lisē gaue kele o Vaimoana i Lavegahau.
Fale taupau koloa tukuholo
[edit | edit source]Ko te Uvea Museum Association ko he fale taupau koloa tukuholo o te hisitolia o te Lua tau fakamālamanei i 'Uvea.