Γιατί γίνεται κατάσκοπος κάποιος; - Ben Macintyre

Γιατί γίνεται κατάσκοπος κάποιος; Γιατί να θυσιάσει την ασφάλεια της οικογένειας, των φίλων του και μιας κανονικής δουλειάς, και να ασχοληθεί με τον κόσμο των μυστικών; Γιατί, ειδικά, να ενταχθεί κάποιος σε μια μυστική υπηρεσία πληροφοριών και στη συνέχεια να περάσει στην αντίπαλη πλευρά;

Μια αντίστοιχη υπόθεση, η πιο κοντινή στην περίπτωση της μυστικής αυτομόλησης του Γκορντιέφσκι από την Κα-Γκε-Μπε, είναι ίσως η περίπτωση του Κιμ Φίλμπι, του Εγγλέζου που είχε σπουδάσει στο Κέιμπριτζ. Είχε κάνει και εκείνος την ίδια διαδρομή, αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση, ως αξιωματικός του ΜΙ6 που δούλευε κρυφά για την Κα-Γκε-Μπε. Όπως ο Φίλμπι, έτσι και ο Γκορντιέφσκι είχε υποστεί μια βαθιά ιδεολογική μεταστροφή, με τη διαφορά ότι ο ένας ασπάστηκε στον κομμουνισμό ενώ ο άλλος τον απεχθανόταν. Όμως η μεταστροφή του Φίλμπι έγινε προτού καταφέρει να στρατολογηθεί από το ΜΙ6 το 1940, με τη σαφή πρόθεση να δουλέψει για την Κα-Γκε-Μπε εναντίον της καπιταλιστικής Δύσης, ο Γκορντιέφσκι είχε ενταχθεί στην Κα-Γκε-Μπε ως αφοσιωμένος Σοβιετικός πολίτης, χωρίς να φανταστεί ότι κάποια μέρα θα την πρόδιδε.

Υπάρχουν πολλών ειδών κατάσκοποι. Κάποιοι έχουν ως κίνητρο την ιδεολογία, την πολιτική ή τον πατριωτισμό. Ένας εντυπωσιακά μεγάλος αριθμός το κάνει από πλεονεξία, καθόσον οι οικονομικές απολαβές είναι δελεαστικές, εν πολλοίς. Κάποιοι άλλοι μπλέκουν με την κατασκοπεία για λόγους ερωτικούς, λόγω εκβιασμού, αλαζονείας, εκδίκησης, απογοήτευσης, ή για το ιδιότυπο αίσθημα υπεροχής και τη συντροφικότητα που του εξασφαλίζει η μυστικότητα. Ορισμένοι διαθέτουν αρχές και είναι γενναίοι. Κάποιοι άλλοι είναι άπληστοι και δειλοί.

Ο Πάβελ Σουντοπλάτοφ (Pavel Sudoplatov) ο επικεφαλής των κατασκόπων του Στάλιν, έδινε την εξής συμβουλή στα στελέχη που προσπαθούσαν να στρατολογήσουν κατασκόπους στις χώρες της Δύσης: «Να αναζητάτε ανθρώπους σημαδεμένους εκ φύσεως ή από τη μοίρα – τους άσχημους, αυτούς που πάσχουν από σύμπλεγμα κατωτερότητας, που διψούν για εξουσία και επιρροή, αλλά έχουν ηττηθεί από τις αντιξοότητες της ζωής […] Η συνεργασία μαζί μας προσφέρει σε όλους αυτούς μια ιδιότυπη αποζημίωση. Το αίσθημα ότι ανήκουν σε μια ισχυρή και σημαντική οργάνωση θα τους δημιουργήσει ένα αίσθημα ανωτερότητας απέναντι στους ωραίους και ευκατάστατους ανθρώπους που τους περιβάλλουν». Για πολλά χρόνια η Κα-Γκε-Μπε χρησιμοποιούσε τα αρχικά MICE (Money, Ideology, Coercion, Ego) για να προσδιορίσει τους τέσσερις βασικούς λόγους για να γίνει κανείς κατάσκοπος. Χρήματα, Ιδεολογία, Καταναγκασμός κι Εγωισμός.

Επίσης, υπάρχει και ο εξωτισμός, η ευκαιρία να ζήσεις μια δεύτερη, κρυφή ζωή. Ορισμένοι κατάσκοποι είναι φαντασιόπληκτοι. Ο Μάλκολμ Μάγκεριτζ (Malcolm Muggeridge), πρώην στέλεχος του ΜΙ6 και δημοσιογράφος έγραψε: «Από την πείρα μου, γνωρίζω ότι οι πράκτορες των μυστικών υπηρεσιών είναι μεγαλύτεροι ψεύτες από τους δημοσιογράφους». Η κατασκοπεία προσελκύει κατά κόρον τους τσακισμένους, τους μοναχικούς και τους παράξενους. Όμως όλοι οι κατάσκοποι λαχταρούν να αποκτήσουν μυστική επιρροή, αυτό το κρυφό αντιστάθμισμα: την ανελέητη άσκηση της προσωπικής δύναμης. Οι περισσότεροι χαρακτηρίζονται ως ένα βαθμό από έναν ελιτισμό, αφού γνωρίζουν πράγματα σημαντικά, που δεν τα ξέρει ο διπλανός τους στη στάση του λεωφορείου. Εν μέρει, η κατασκοπεία είναι φαντασιακή πράξη.

Η απόφαση να ασκήσεις κατασκοπεία ενάντια στη χώρα σου για λογαριασμό μιας άλλης χώρας, γεννιέται κατά κανόνα, από τη σύγκρουση ανάμεσα σε έναν εξωτερικό κόσμο, αντιληπτό με τη λογική, και σε έναν εσωτερικό κόσμο, που ενδέχεται να μην είναι συνειδητός στον κατάσκοπο. Ο Φίλμπι χαρακτήριζε τον εαυτό του πράκτορα εμφορούμενο από αγνή ιδεολογία, μυστικό στρατιώτη αφοσιωμένο στην υπόθεση του κομμουνισμού. Αυτό που δεν παραδέχτηκε ήταν το γεγονός ότι η επιλογή του ήταν και συνάρτηση του ναρκισσισμού του, του αισθήματος ανεπάρκειας, της πατρικής επιρροής και της τάσης του να εξαπατά τους γύρω του. Ο Έντι Τσάπμαν (Eddie Chapman), ο μικροαπατεώνας που έδρασε ως διπλός κατάσκοπος κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, γνωστός ως πράκτορας ΖΙΓΚ-ΖΑΓΚ (ZIG-ZAG), θεωρούσε τον εαυτό του ηρωικό πατριώτη (πράγμα που ήταν), αλλά δεν έπαυε να είναι άπληστος, καιροσκόπος και άστατος, εξού και το κωδικό του όνομα. Ο Όλεγκ Πενκόφσκι, ο Ρώσος κατάσκοπος που διοχέτευσε στη Δύση καίριες πληροφορίες κατά τη διάρκεια της Κρίσης των Πυραύλων της Κούβας, είχε σκοπό να εμποδίσει έναν πυρηνικό πόλεμο, αλλά συγχρόνως ήθελε να του φέρνουν στο δωμάτιο τού λονδρέζικου ξενοδοχείου του πόρνες και σοκολατάκια ενώ απαιτούσε να συναντήσει την ίδια τη βασίλισσα.

Ο εξωτερικός κόσμος που έσπρωξε τον Όλεγκ Γκορντιέφσκι στην αγκαλιά του ΜΙ6 ήταν τόσο πολιτικός όσο και ιδεολογικός. Η ανέγερση του Τείχους του Βερολίνου και η συντριβή της Άνοιξης της Πράγας τον είχαν επηρεάσει βαθιά και είχαν γεννήσει μέσα του συναισθήματα αποστροφής έχοντας διαβάσει πλήθος έργα της δυτικής λογοτεχνίας, έχοντας γνωρίσει σε μεγάλο βαθμό την αληθινή ιστορία του έθνους του και έχοντας αποκτήσει μια ιδέα τού τι σημαίνει δημοκρατικές ελευθερίες, αντιλαμβανόταν ότι η σοσιαλιστική νιρβάνα που προέβαλλε η κομμουνιστική προπαγάνδα δεν ήταν παρά ένα τερατώδες ψέμα. Είχε μεγαλώσει σε έναν κόσμο τυφλής υπακοής σε ένα δόγμα. Αφ’ ης στιγμής απέρριψε εκείνη την ιδεολογία, όρισε σκοπό της ζωής του να την πολεμήσει με τον ζήλο του προσήλυτου· αποφάσισε να αντιταχθεί στον κομμουνισμό, με την ίδια βαθιά και ακλόνητη αφοσίωση που είχαν επιδείξει ο πατέρας του, ο αδελφός του και οι σύγχρονοί του υπηρετώντας τον. Ως δημιούργημα του συστήματος, καταλάβαινε την ανελέητη σκληρότητα της Κα-Γκε-Μπε από πρώτο χέρι. Η αμορφωσιά και η έλλειψη καλλιέργειας συμπορεύονταν με την πολιτική καταστολή. Ο Όλεγκ μισούσε το σοβιετικό υποκατάστατο της μουσικής και τη λογοκρισία των κλασικών γραμμάτων και τεχνών της Δύσης, με την παθιασμένη οργή ενός ζηλωτή. Είχε την απαίτηση η ζωή του να συνοδεύεται από μια διαφορετική, μια καλύτερη μουσική επένδυση.

Τα εσωτερικά κίνητρα του Όλεγκ, ωστόσο, είναι πιο ασαφή. Λάτρευε την έξαψη και την περιπέτεια. Αναμφίβολα επαναστάτησε εναντίον του πατέρα του, του πειθήνιου και ενοχικού οσφυοκάμπτη της Κα-Γκε-Μπε. Μια κρυφά θρησκευόμενη γιαγιά, μια αθόρυβη αντικομφορμίστρια μητέρα κι ένας αδελφός που πέθανε σε ηλικία τριάντα εννέα ετών υπηρετώντας τηνΚα-Γκε-Μπε, ίσως όλα αυτά τον επηρέασαν υποσυνείδητα, στρέφοντάς τον προς την ανταρσία. Έτρεφε ελάχιστο σεβασμό για τους περισσότερους συναδέλφους του, τους οποίους θεωρούσε καιροσκόπους υπηρέτες της Κα-Γκε-Μπε, αστοιχείωτους, ακαμάτηδες και κομπιναδόρους, που έπαιρναν προαγωγή χρησιμοποιώντας πολιτικά τερτίπια και κολακείες. Ήταν εξυπνότερος από τους περισσότερους ανθρώπους του περιβάλλοντός του, και το ήξερε. Οι σχέσεις του με τη (πρώτη) γυναίκα του είχαν ψυχρανθεί πλέον και δυσκολευόταν να αποκτήσει στενούς φίλους. Γύρευε εκδίκηση αλλά και αγάπη, γύρευε κάτι να τον γεμίσει.

Όλοι οι κατάσκοποι έχουν την ανάγκη να νιώθουν ότι τους αγαπούν. Μια από τις πιο ισχυρές δυνάμεις στην κατασκοπεία και στη συλλογή απόρρητων πληροφοριών (και ένας από τους κεντρικούς μύθους τους) είναι ο συναισθηματικός δεσμός μεταξύ του κατασκόπου και του επόπτη του, του πράκτορα και του καθοδηγητή του. Οι κατάσκοποι νιώθουν την ανάγκη να ξέρουν ότι οι άλλοι τους χρειάζονται, ότι αποτελούν κομμάτι της μυστικής κοινότητας. Θέλουν να ανταμείβονται, θέλουν να τους εμπιστεύονται οι άλλοι και να τους αγαπούν. Ο Έντι Τσάπμαν ανέπτυξε στενές σχέσεις τόσο με τους Βρετανούς, όσο και με τους Γερμανούς καθοδηγητές του. Ο Φίλμπι στρατολογήθηκε από τον Άρνολντ Ντόιτς (Arnold Deutsch), έναν εξαιρετικά χαρισματικό ανιχνευτή ταλέντων της Κα-Γκε-Μπε, τον οποίο χαρακτήρισε «θαυμάσιο άνθρωπο […] Από τον τρόπο που σε κοίταζε, ήταν λες κι εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε τίποτα πιο σημαντικό στη ζωή πέρα από εσένα και από την κουβέντα του μαζί σου». Η εκμετάλευση και η χειραγώγηση αυτής της δίψας για στοργή και επιβεβαίωση είναι από τα πιο σημαντικά προσόντα του καθοδηγητή. Όλοι οι πετυχημένοι κατάσκοποι πιστεύουν ότι η σύνδεση με τον καθοδηγητή τους υπήρξε βαθύτερη από έναν γάμο με γνώμονα το συμφέρον, τα πολιτικά οφέλη ή το κέρδος: μια αληθινή, μακροχρόνια επικοινωνία, μέσα σ’ ένα σύμπαν ψεύδους και εξαπάτησης…

Ben Macintyre

Ο Κατάσκοπος και ο Προδότης

Μετάφραση Παλμύρα Ισμυρίδου

Εκδόσεις Κλειδάριθμος 2019