Milito en Vietnam
| Milito di Vietnam | |||
| Franca soldato de exterlanda legiono patrolas regiono proxim la Reda fluvio, inter Hanoi e Haiphong. | |||
| Konflikto: | Kolda milito | ||
| Dato: | 1ma di novembro 1955 - 30ma di aprilo 1975 | ||
| Loko: | Vietnam, Laos e Kambodja | ||
| Rezulto: | Nord-Vietnamana vinko | ||
Reda Kmer |
↔ | Rejio Kambodja Kmer-republiko Rejio Laos | |
| Ho Chi Minh Lê Duẩn Võ Nguyên Giáp Văn Tiến Dũng Trần Văn Trà Nguyễn Văn Linh |
↔ | Ngô Đình Diệm Nguyễn Văn Thiệu Nguyễn Cao Kỳ Cao Văn Viên Lyndon B. Johnson Richard Nixon William Westmoreland Creighton Abrams | |
| ↔ | |||
| ↔ | |||
La milito en Vietnam esis milito qua duris dum cirkume 35 yari, sen irga interupto. Depos la duesma mondomilito, ol influesis da la kolda milito, inter Usa e Sovietia.
Nedependo-milito en Vietnam
[redaktar | redaktar fonto]Francia komencis okupar Indochinia dum la yari 1850a e kompletigis lua okupeso en 1893. Dum la duesma mondomilito Francia okupesis dal Naziisti en 1940, ed en septembro sam yaro Japoniani okupis Indochinia. Rapide la Franca autoritati che la regiono komencis kunlaborar kun Japoniani. Diversa movadi qui komence kombatis la Franci e pose la Japoniani unionis su por formacar Viet Minh, sub komando di la Komunista Partiso di Vietnam.
En 1941, Ho Chi Minh, qua rezidabis en Francia, Usa, Unionita Rejio e Sovietia retroiris a Vietnam. Ilu komandis 10.000 gerileri qui luktis kontre Japoniani. Tamen, ilu enkarcerigesis da Chiang Kai-shek pro esar komunista, ma pose liberigesis da la komunista Chiniani e retroiris a Vietnam en 1943.
En 1945, Japonian imperio falas. Vietminh okupas Hanoi. Demokrata Republiko Vietnam fondesas, e Ho Chi Minh elektesas kom prezidanto. Franca ed Angla trupi rivovenas en sudala Vietnam. En 1946, Francia e Ho Chi Minh subskribas en Hanoi traktato, quo agnoskas la nedependo di Vietnam en limiti di uniono inter Federacio Indochinia e Francia. On ne povas decidar pri general plebicito en lando, e Vietnamani atakas en Hanoi Franca trupi. En 1950, Usa promisas a Francia, Vietnam (administrata da Francia) ed altra Indochiniana stati nedireta militala helpo.
En 1954, la trupi di Vietminh, komandita dal generalo Võ Nguyên Giáp, vinkas Franci che Dien Bien Phu. Usa suportas financale Francia e pagas 80 % de spenso di Indochinia-milito. Dum konfero en Genève esas ligita armistico, ed esas decidita temporale dividor Vietnam alonge linio di 17ma nordala latitudo. Quankam Usa e Vietnam ne subskribas la pakto. On projetas organizar elekti ante la fino di agosto en yaro 1956, e pos elekti unionor sudala e nordala parto. Usa ligas por protektar Indochinia Sud-est-Azia-Pakto, e lua milital agadon jeras SEATO. Ho Chi Minh okupas itere Hanoi, quo divenas chef-urbo di Norda-Vietnam. En Suda-Vietnam Ngo Dinh Diem ganas povo kun helpo da Usa.
La kusto di ca milito por Francia esis 100 000 mortinti e 140 000 plusa homi vundita. La lando spensis cirkume 5 miliard Usana dolari, ed altra 2 milion dolari furnisita da Usa. Vietminh perdis 200 000 partizani.
Epoko di Usana partopreno
[redaktar | redaktar fonto]En 1955, Usa komencis edukar l'armeo di Suda-Vietnam. Diem afirmas ke pakto di Genève ne koncernas Suda-Vietnam, do on ne mustas organizar general elekti en Sud-Vietnam. Ye la sequanta yaro, lora vice-prezidanto di Usa Richard Nixon vizitis Saigon. En 1958, rebeli unesmafoye atakas emo proxim Saigon, ed ye la sequanta yaro, l'unesma Usana mentori mortas dum kombato che Bien Hoa.
En 1960 en Sud-Vietnam, agrokultivisti e membri di religionala minoritati e sekti objecionas kontre rejimo di Diem. Fondesas Nacionala Liberiginta Fronto (FNL) di Sud-Vietnam. Ye la sequanta yaro, vice-prezidanto di Usa Lyndon B. Johnson vizitas Saigon e promizas plusa helpo a Suda-Vietnam. Usa sendas plue e plue specala soldati, ed ante la fino dil yaro la quanteso di “mentori” esas plu kam 3 000. Depos 1955 Usa donabis helpo a Suda-Vietnam per 1 300 milioni dolari. En 1962, Usa kreis stabo en Saigon komandita da generalo Harkins por administrar militala helpo. Usa anuncas unesma oficala quanto di mortinti: dum 10 monati 46 Usana soldati mortabis.
Pos 1963, protesti kontre la rejimo di Diem augmentis multe, nome inter Budhisti. En Sud-Vietnam komencas serio di kombusto-suocidi. Diem deklaras militala stando, ma Usa oficale blamas lua politiko. Pose Suda-Vietnamana oficeri represas ed exekutas Diem, e samatempe Usa taceme aceptas l'agi. En agosto 1964, Usa asertis ke Norda-Vietnamana torpedo-bateli lansis atako kontre Usana kontre-torped-navi che gulfo di Tonkin. To esis pretexto por kontreagadi, ed Usana senato komisis prezidanto vasta yuri. En oktobro, Usa sendis 20 000 plusa soldati. Nord-Vietnam negis omna eventi koncerne la gulfo di Tonkin, e segun posa studii l'atako esis inventita.
En 1965, FNL atakis militala bazo di Usa en Pleiku. Prezidanto Johnson imperis bombardo di tota Norda-Vietnam. Ye la sam yaro, Johnson rielektesis prezidanto. En januaro 1966, Usa ja havis 190 000 soldadi en Sudal Vietnam. La bombardo di Norda-Vietnam duris, e la precipua emi esis la depozeyi di petrolo e la portuo di Haiphong. En septembro sam yaro, ja esis 308 000 Usana soldati en Suda-Vietnam, e kande la yaro finis, ja esis 400 000.
Kronologio 1967-1975
[redaktar | redaktar fonto]- 1967 - La milito expansis. Usa havis 450 000 soldati en Suda-Vietnam en julio; en agosto ja esis 525.000. Suda-Vietnam adoptis nova konstituco. Nguyen Van Thieu elektesis prezidanto, Nguyen Kao Ky esis lua vice-prezidanto.
- 1968 - Ye la 30ma di januaro eventis tale nomizita atako di Tet en tota Sud-Vietnam, e severa kombati eventis ank en Saigon. Usa e Norda-Vietnam tastis paco-posibleso, Usa cesis bombardar norde del paralelo 20, e negocii pri paco komencis en Paris. En Usa Johnson decidas ne pluse konkurencar por prezidanteso nam publika opiniono esis kontre lu. Richard Nixon elektesis prezidanto. Usa havis en Vietnam cirkum 543 000 soldati.
- 1968, 16ma di marto - Masakro di My Lai: Usana soldati mortigas plu kam 300 personi en My Lai. Omna viktimi esis civili, inkluzite bebei.
- 1969 - Nixon anuncas ke milito esos Vietnamizita, altre dicante Usa gradope retretos sua trupi e komencos helpar Suda-Vietnamani nur per pekunio, edukado ed equipado. Ho Chi Minh mortas. En Suda-Vietnam FNL fondas tempala revoluciono-rejimo.
- 1969 - La mondo saveskas pri la masakro di My Lai.
- 1970 - Kapitano Ernest Medina akuzesis pri milito-krimino pro la masakro di My Lai.
- 1970 - La milito expansis aden Kambodja, ma la quanteso di Usana soldati diminutis en Vietnam. La stabo di partizani ne esis trovita en Kambodja ed Usa retretis.
- 1971 - Usa atakis en Laos kontre Nord-Vietnamana trupi. En Sud-Vietnam la sola kandidato Thieu rielektesis prezidanto (per 94,3 % de voti). En Paris la negocio pri paco duris.
- 1972 - Usa diminutis la quanteso di sua trupi, ma aceleris bombardo en Nordo. En Suda-Vietnam plu kam 40 000 homi exekutesis dum “paciginta operaco” tendensante extirpar l'organizuro di FNL. Kontraste FNL atakis dum multa semani. Usa prolongis la bombardo en Norda-Vietnam per B-52 bombo-aeroplani. Omna portui e kanali esis minilizita de aero. En oktobro en Paris la paco esis obtenita, ma Usa forlasis ol en lasta momento. Nixon komencis itere bombardo en tota Norda-Vietnam en decembro.
- 1973 - Ye la 27ma di januaro en Paris la paco-pakto subskribesis da Usa, Sud-Vietnam e Nord-Vietnam. Usa e lua federiti retretis ek Vietnam dum du monati. Tamen, la kombati duris mem pos paco-pakto. La bombardo di Kambodja finis ye la 15ma di agosto ca yaro.
Lasta yaro: 1975
[redaktar | redaktar fonto]Ye la 10ma di marto 1975 Sud-Vietnamani lansis Kampanio 275, restrikta atakado kontre l'urbo Buôn Ma Thuột, ma l'armeo di Sud-Vietnam demonstris esar nekapabla por atakar, e l'atako krulis la sequanta dio. Kun la falio di ataki kontre Nord-Vietnamana e Viet Cong, refujanti komencis fugar vers Saigon sequanti la trupi en retreto. La neferma stando di voyi impedis rapida fugo.
Ye la 20ma di marto, Thieu imperis ke Hue rezistas, ma en 31ma di marto Hue falis. En 7ma di aprilo tre Nord-Vietnamana divizioni atakis Xuan Loc, 64 km este de Saigon. En 29ma di aprilo Usa anuncis la retreto di tota militisti e oficiri di Usan ambasadeyo da helikopteri. Centi di Sud-Vietnamani en desespero anke invadis l'helikopteri por fugar de lando. Fine, ye la 30ma di aprilo la lasta Usana soldato foriras Saigon, Suda-Vietnam.
Kusto di la milito:
- depos 1965, c. 1 milion Vietnamana civili mortis e 3 300 milioni vundesis.
- depos 1961, Usa perdis 45 941 soldati dum kombati, 10 300 altre e 300 635 lezis. 4 900 helikopteri, 3 700 aeroplani destruktesis. La milito kustis por Usani 146,5 miliardi dolari.
- 5 225 soldati de Usana federiti (Australia, Nova Zelando, Thailando, Suda-Korea) mortis.
- Sud-Vietnam perdis 183 528 soldati, 499 026 esis vundita.
- Nord-Vietnam e FNL perdis 924 048 soldati.