εφημ. Documento, 19/1/2025

Ο θεσμός του Προέδρου της Δημοκρατίας είναι ένα ιστορικό κατάλοιπο της βασιλευόμενης. Υπό το προηγούμενο Σύνταγμα του 1952 (ή και πρωτύτερα) υπήρχε ο μονάρχης ως αρχηγός του κράτους που παρενέβαινε συνταγματικά και πολιτικά ενώ τώρα υφίσταται ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ως τυπικός ρυθμιστής του πολιτεύματος.

Ο δήθεν υπερκομματικός χαρακτήρας του θεσμού και το υπερβολικό κύρος με τον οποίο τον ντύνει η κυρίαρχη ιδεολογία δεν έχουν καμιά σχέση με την πραγματικότητα. Στον κόσμο των κοινωνικών αντιθέσεων στον οποίο ζούμε και στην κυριαρχία της πολιτικής και των συστημικών πολιτικών κομμάτων, ο θεσμός δεν μπορεί παρά να είναι αναπόσπαστο κομμάτι του.

Στην αρχική του εκδοχή, αυτή του 1975, το Σύνταγμα εξόπλιζε με υπερεξουσίες τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Του έδινε για παράδειγμα τη δυνατότητα να διαλύσει τη Βουλή ή να παύσει την κυβέρνηση ή να κηρύξει κατάσταση πολιορκίας, να άρει τις συνταγματικές ελευθερίες και να επιβάλλει ουσιαστικά ένα στρατιωτικό καθεστώς. Γιατί συνέβαινε αυτό; Επειδή η κυρίαρχη τάξη μετά την πτώση της δικτατορίας φοβόταν την ορμητική άνοδο της λαϊκής οργής και του λαϊκού κινήματος. Ανησυχούσε ότι θα μπορούσε να αναδειχθεί μια κοινοβουλευτική πλειοψηφία και μια κυβέρνηση ριζοσπαστική η οποία θα επιχειρούσε βαθιές αλλαγές, όπως για παράδειγμα απομάκρυνση από το ΝΑΤΟ, έξοδο από την ΕΟΚ, εθνικοποίηση των στρατηγικών τομέων της οικονομίας. Ήθελε επομένως να υπάρχει μια ακόμη δικλείδα ασφαλείας (εκτός από το βαθύ κράτος των σωμάτων ασφαλείας και των ενόπλων δυνάμεων) που, αν χρειαστεί, να συγκρουστεί με τη Βουλή και να ανατρέψει οποιοδήποτε τέτοιο εγχείρημα.

Οι υπερεξουσίες αυτές δεν χρειάστηκε να εφαρμοστούν, καθώς η πορεία των πραγμάτων δεν πήρε τέτοια επικίνδυνη τροπή για το καθεστώς. Τόσο πριν όσο και μετά την εκλογή του ΠΑΣΟΚ το 1981, ο ηγέτης του φρόντισε να παρέχει εγγυήσεις (τόσο στον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κ. Καραμανλή όσο και στην πρεσβεία των ΗΠΑ) ότι δεν πρόκειται να εφαρμόσει το ριζοσπαστικό πρόγραμμά του, που περιελάμβανε το σύνθημα “ΕΟΚ και ΝΑΤΟ το ίδιο συνδικάτο”, την “κοινωνικοποίηση” στρατηγικών τομέων της οικονομίας, την υιοθέτηση νέου Συντάγματος μέσα από διαδικασία Συντακτικής Συνέλευσης.

Στη συνέχεια, και ορθά, κατά την αναθεώρηση του 1986 οι υπερεξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας αφαιρέθηκαν. Το πολίτευμα όμως μετατράπηκε σε πρωθυπουργοκεντρικό. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας παρέμεινε σε ένα τυπικό και συμβολικό ρόλο, να απολαμβάνει ένα ψευδεπίγραφο κύρος και μια καθόλου ευκαταφρόνητη χορηγία η οποία φαντάζει προκλητική, ειδικά στις μέρες της νεοφιλελεύθερης, μνημονιακής φτώχειας, όταν για παράδειγμα οι απόφοιτοι των πανεπιστημίων μας δεν μπορούν να στήσουν τη ζωή τους εξαιτίας των μισθών πείνας.

Ούτε θα πρέπει να αναζητάμε στο θεσμό του Προέδρου της Δημοκρατίας τα δήθεν αντίβαρα στον κυβερνητικό αυταρχισμό και στις αντισυνταγματικές πρακτικές του. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας εκδίδει και δημοσιεύει τους νόμους, υπογράφει το (κυβερνητικό) διάταγμα διορισμού της ηγεσίας της Δικαιοσύνης κλπ, όπως επιτάσσει το Σύνταγμα. Αν η κυβέρνηση καταπατά το Σύνταγμα, όπως πχ. με το άρθρο 16, μόνος θεματοφύλακας των δικαιωμάτων είναι ο λαός και οι αγώνες του.

Κατά συνέπεια η εκλογή του Προέδρου της Δημοκρατίας βρίσκεται πολύ μακριά από τα πραγματικά προβλήματα της κοινωνίας μας. Η φτώχεια, η κραυγαλέα κοινωνική ανισότητα και αδικία, η εμπλοκή της χώρας ολοένα και βαθύτερα στους διάφορους πολέμους, η κυριαρχία μιας ασύδοτης και ανάλγητης ολιγαρχίας του πλούτου, αυτά είναι τα ουσιαστικά διακυβεύματα της εποχής μας.

στο συλλ. τόμο Το υπαρξιακό πρόβλημα της χώρας στην τροχιά του 21οου αιώνα,

Αθήνα, εκδ. Α/συνέχεια, 2024, σελ. 95-100

Διανύουμε μια περίοδο την οποία θα μπορούσαμε να ονομάσουμε περίοδο της σιδερόφραχτης δημοκρατίας¹. Η δημοκρατία στη χώρα μας αλλά και ευρύτερα στον κόσμο μεταλλάσσεται. Η αστική δημοκρατία, όπως διαμορφώθηκε μετά το β’ παγκόσμιο πόλεμο έχει πάψει σε μεγάλο βαθμό να υπάρχει.

Υπήρξε μια πρώτη περίοδος προετοιμασίας (περίπου 1990-2010), κατά την οποία σημειώθηκε μια σχετικά αθόρυβη νομοθετική παραγωγή στη λογική της βήμα προς βήμα συρρίκνωσης της δημοκρατίας. Ενδεικτικά παραδείγματα είναι η αντιτρομοκρατική νομοθεσία, η Συνθήκη Σένγκεν, η Europol που αλλοίωσαν το δημοκρατικό κεκτημένο στο ποινικό δίκαιο.

Στην Ελλάδα κομβικό ρόλο έπαιξαν η Συνθήκη του Μάαστριχτ και στη συνέχεια η συναινετική (από ΠΑΣΟΚ και ΝΔ) αναθεώρηση του Συντάγματος του 2001 με την προσθήκη της ερμηνευτικής δήλωσης στα άρθρα 28 και 80. Τέθηκαν έτσι δομικοί περιορισμοί στη δημοκρατία. Το 80% περίπου των νόμων που ψηφίζονται στη Βουλή είναι υλοποίηση κατευθύνσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η καθεαυτή περίοδος οικοδόμησης της σιδερόφραχτης δημοκρατίας ξεκινά με το ξέσπασμα της οικονομικής κρίσης, συνεχίζεται και εντείνεται με την πανδημία και ιδίως μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία και την προοδευτική στρατιωτικοποίηση.

Τα βασικά χαρακτηριστικά της σιδερόφραχτης δημοκρατίας

Τα βασικά χαρακτηριστικά της σιδερόφραχτης δημοκρατίας είναι:

Πρώτο: εντείνεται το φαινόμενο της παραβίασης των νομοθετικά κατοχυρωμένων δικαιωμάτων και ελευθεριών, όπως η παράνομη διάλυση συναθροίσεων, η παράνομη αστυνομική βία, η παραβίαση του Συντάγματος (βλ. άρθρο 16). Ο κύριος όμως μηχανισμός ήταν η επιβολή της εποπτείας και των Μνημονίων, τα οποία συγκρότησαν ένα οικονομικό παρα-Σύνταγμα και σήμαιναν στην πράξη την παραβίαση πολλών άρθρων του Συντάγματος. Το ίδιο το Κοινοβούλιο τέθηκε ουσιαστικά στο περιθώριο αφού οι εποπτεύοντες θεσμοί (ΕΕ, ΔΝΤ) επέβαλαν τις νομοθετικές ρυθμίσεις, που η πλειοψηφία του απλώς επικύρωνε. Στην ίδια λογική βρισκόταν η ακύρωση από την τότε κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ του αποτελέσματος του δημοψηφίσματος του Ιουλίου 2015.

Δεύτερο: ο de jure περιορισμός των ελευθεριών. Νέες νομοθετικές αλλαγές επήλθαν για τον περιορισμό των συναθροίσεων, της απεργίας, της ελευθερίας του τύπου, την αύξηση των εξουσιών της αστυνομίας, τον περιορισμό της ελευθερίας έκφρασης, την παρακολούθηση των επικοινωνιών των πολιτών.

Τρίτο: η ακόμη μεγαλύτερη ενίσχυση της εκτελεστικής εξουσίας ή και εξωθεσμικών κέντρων σε βάρος του Κοινοβουλίου². Αυτή η μετατόπιση πραγματοποιείται είτε με νομοθετικές αλλαγές είτε άτυπα στην πράξη.

Μια σύγχρονη μορφή περιορισμού των εξουσιών του Κοινοβουλίου στα κράτη μέλη της ΕΕ είναι η υιοθέτηση του λεγόμενου “χρυσού δημοσιονομικού κανόνα”. Στη Γερμανία, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Ελβετία έχει ήδη ενσωματωθεί στο Σύνταγμα, ενώ για τις λοιπές χώρες ισχύει μέσω του ευρωενωσιακού δικαίου³. Τα Κοινοβούλια έχουν κατά κάποιο τρόπο δεμένα τα χέρια ώστε να μην υιοθετήσουν επιλογές εκτός του νεοφιλελεύθερου πλαισίου. Στην ίδια λογική η νομοθεσία παρέχει στις κεντρικές τράπεζες υπερεξουσίες και απόλυτη αυτονομία από το Κοινοβούλιο ακόμη και από την κυβέρνηση.

Τέταρτο: η μετατόπιση του πολιτικού και κομματικού συστήματος προς περισσότερο συντηρητικές κατευθύνσεις. Τα παραδοσιακά αστικά κόμματα ενσωματώνουν στον πολιτικό τους λόγο και πράξη στοιχεία και πρόσωπα της ακροδεξιάς. Η σοσιαλδημοκρατία έχει προ πολλού μετατοπιστεί κατά βάση στις θέσεις του νεοφιλελευθερισμού. Σε κάποιες περιπτώσεις ενσωματώνει ακόμη και στοιχεία της ρατσιστικής πολιτικής της ακροδεξιάς όπως για παράδειγμα στη Βρετανία και στη Δανία. Η συνολική αυτή μετατόπιση οδηγεί μεγάλο μέρος των ψηφοφόρων στην αποχή από τις εκλογικές διαδικασίες, αφού πλέον τα βασικά κόμματα δεν φαίνεται να έχουν ουσιώδεις διαφορές⁴.

Πέμπτο: η ένταση των παρεμβάσεων των ισχυρών χωρών στις πιο αδύναμες με σκοπό τον καθορισμό των εσωτερικών και διεθνών εξελίξεων. Οι παρεμβάσεις αυτές εκτυλίσσονται κατά κανόνα με τη συνεργασία τμήματος τουλάχιστον της άρχουσας τάξης των αδύναμων χωρών. Επιβάλλουν συγκεκριμένες πολιτικές και στην πραγματικότητα συνιστούν άρνηση ή και εξάλειψη της δημοκρατίας.

Οι παρεμβάσεις των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων μπορούν να ομαδοποιηθούν σε δύο μεγάλες κατηγορίες:

Α. Η πρώτη κατηγορία συνιστά έμμεση επιβολή μέσω πιέσεων από τις κυβερνήσεις των ισχυρών κρατών, από διεθνείς ενώσεις όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, από διεθνείς πιστωτικούς οργανισμούς, με τη βοήθεια και των διεθνών κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης⁵.

Β. Η δεύτερη συνιστά άμεση επιβολή με κλασικού τύπου στρατιωτικές παρεμβάσεις, με την υπόθαλψη στρατιωτικών ή άλλης μορφής πραξικοπημάτων, με οικονομικές κυρώσεις και οικονομικό πόλεμο.

Επομένως, η αστική δημοκρατία αφυδατώνεται, τα περιθώρια επίδρασης του λαού εξανεμίζονται. Ωστόσο, η σιδερόφραχτη δημοκρατία διατηρεί τον κοινοβουλευτικό μανδύα και τον ελεγχόμενο πολυκομματισμό. Αυτός της παρέχει ευρύτερες δυνατότητες νομιμοποίησης, η οποία είναι αναγκαία ειδικά στις χώρες της δύσης με δημοκρατική παράδοση.

Ο φασισμός ξανάρχεται;

Εκτός από τη σιδερόφραχτη δημοκρατία, η κατάργηση κάθε δημοκρατίας παραμένει στη φαρέτρα των κυρίαρχων τάξεων. Αν ο κίνδυνος για τη σταθερότητα του συστήματος αυξηθεί, το φάσμα της κατάργησης της δημοκρατίας θα επανέλθει. Αυτό ισχύει και για την Ευρώπη. Εξάλλου, κλασικού τύπου στρατιωτικά πραξικοπήματα σημειώνονται στη σύγχρονη ιστορική περίοδο⁶.

Μια παραλλαγή ανατροπής μη αρεστών, εκλεγμένων κυβερνήσεων είναι ο λεγόμενος “πόλεμος τέταρτης γενιάς”⁷. Η ουσία του συνίσταται σε ένα συνδυασμό δημοκρατικοφανών πρακτικών όπως οι διαδηλώσεις, η έντονη προπαγανδιστική προετοιμασία με τη βοήθεια των κυρίαρχων μέσων ενημέρωσης, το οικονομικό σαμποτάζ στο εσωτερικό, ο διεθνής οικονομικός αποκλεισμός. Στο τέλος αυτά δένονται με την πραξικοπηματική, βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης που επιτυγχάνεται από παραστρατιωτικού τύπου πυρήνες. Αυτοί έχουν συνήθως τη συνδρομή ή την ανοχή των σωμάτων ασφαλείας και λοιπών κρατικών μηχανισμών ή τουλάχιστον μέρους τους. Διαφορετικά δεν θα μπορούσε να γίνει εφικτή η κατάληψη της εξουσίας. Παραδείγματα αποτελούν οι λεγόμενες “πορτοκαλί επαναστάσεις” στη Σερβία (2000), Γεωργία (2003), Ουκρανία (2004).

Ο στόχος της σιδερόφραχτης δημοκρατίας

Με εργαλείο τη σιδερόφραχτη δημοκρατία οι κυρίαρχες τάξεις επιχειρούν να απαλλαγούν από όλο το φορτίο των κατακτήσεων των λαών τόσο στο επίπεδο των κοινωνικών δικαιωμάτων όσο και στο επίπεδο της δημοκρατίας. Έχουν ανάγκη κάτι τέτοιο εξαιτίας της οικονομικής κρίσης. Πρέπει να κάμψουν κάθε αμφισβήτηση των μέτρων ριζικής αναδιανομής του πλούτου σε βάρος των ασθενέστερων.

Μια τέτοια γιγάντια αντιστροφή καθίσταται εφικτή εξαιτίας του αρνητικού συσχετισμού δύναμης για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Στόχος των κυρίαρχων τάξεων είναι η απαλλαγή από το σύνολο των κατακτήσεων του 20ού αιώνα, οι οποίες υπήρξαν καρπός της συγκρότησης και ανόδου του εργατικού κινήματος, των επαναστάσεων του αιώνα αυτού και της μεγάλης αντιφασιστικής νίκης των λαών το 1945.

Η κρίση που έρχεται

Η εμπέδωση της σιδερόφραχτης δημοκρατίας θα έχει ως συνέπεια την ακραία εξάπλωση της εξαθλίωσης, των πολέμων, των κοινωνικών ανισοτήτων, την αλόγιστη καταστροφή του περιβάλλοντος. Θα οξύνει δηλαδή την οικονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική κρίση. Θα φέρει την ανθρωπότητα στο χείλος της καταστροφής.

Είναι προφανές ότι αλλού λιγότερο και αλλού περισσότερο εμφανίζονται τα στοιχεία μιας βαθιάς πολιτικής κρίσης. Η οικονομική και περιβαλλοντική κρίση σημαίνουν την καταβύθιση του βιοτικού επιπέδου και τη δημιουργία αφόρητων συνθηκών ζωής για τα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα. Η διαχείρισή της από τις κυρίαρχες δυνάμεις οδηγεί σε απαξίωση του πολιτικού συστήματος, σε αδυναμία των κυρίαρχων τάξεων να συνεχίσουν να κυβερνούν με τον τρόπο που συνέβαινε μέχρι τώρα⁸. Από την άλλη, οι κυριαρχούμενες τάξεις υφίστανται μια δραματική επιδείνωση των συνθηκών ζωής τους και αναζητούν διέξοδο.

Ακόμη και ακραιφνείς υποστηρικτές του καπιταλιστικού συστήματος προβλέπουν τεκτονικές αναταράξεις. Σε συνθήκες βαθιάς πολύπλευρης κρίσης, οι κοινωνικές αναταραχές, οι εξεγέρσεις, ακόμη και οι επαναστάσεις έρχονται στο προσκήνιο. Έως και το ΔΝΤ προβαίνει σε τέτοιες εκτιμήσεις και προβλέψεις. Ήδη υπάρχουν πολλές ενδείξεις κοινωνικής και πολιτικής κρίσης σε διάφορες χώρες του κόσμου, και στην Ευρώπη⁹.

Δημοκρατία χωρίς δυνάστες

Η αντιστροφή της ζοφερής κατάστασης, της ριζικής αναδιανομής του κοινωνικού πλούτου σε όφελος των ασθενέστερων κοινωνικων τάξεων πρέπει να συνοδεύεται από τη διεκδίκηση μιας δημοκρατίας νέου τύπου, χωρίς δυνάστες: είτε εσωτερικούς (δηλαδή την εγχώρια ολιγαρχία), είτε εξωτερικούς (δηλαδή το ΝΑΤΟ και την ΕΕ).

Απαιτείται ένα σχέδιο για μια δημοκρατία χωρίς δυνάστες, που θα συμβάλλει στην αλλαγή του συσχετισμού των δυνάμεων. Θα μπορούσε να συνοψιστεί στο αίτημα για Συντακτική Συνέλευση για ένα νέο Σύνταγμα και διεκδίκηση μεταβολών στους παρακάτω άξονες:

1. Κατάκτηση της εθνικής ανεξαρτησίας καθώς χωρίς αυτήν η έννοια της δημοκρατίας καθίσταται φενάκη. Αυτό σημαίνει απελευθέρωση από τα δεσμά του ΝΑΤΟ και της ΕΕ, αυτού του αποδεδειγμένα πλέον “λάκκου των λεόντων”.

2. Απαλλαγή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας από την επιρροή του πλούτου και τους μηχανισμούς νόθευσης της λαϊκής βούλησης. Ουσιαστικοποίησή της με την εισαγωγή θεσμών άμεσης δημοκρατίας, μαζί και της ανακλητότητας. Ανάδειξη της Βουλής σε πραγματικό κέντρο εξουσίας. Αποκατάσταση και διεύρυνση των λαϊκών ελευθεριών.

3. Εκδημοκρατισμός των μέσων μαζικής ενημέρωσης που ελέγχονται από ελάχιστους ολιγάρχες διαμορφώνοντας έτσι τις πολιτικές και πολιτιστικές αντιλήψεις της κοινωνίας. Αποκλεισμός τους από τα μέσα ενημέρωσης.

4. Ριζική αναδόμηση και εκδημοκρατισμός στις ένοπλες δυνάμεις, στα σώματα ασφαλείας, στη δημόσια διοίκηση, στη Δικαιοσύνη, προκειμένου να διασφαλιστεί η θωράκιση της δημοκρατίας από υπονομευτικές και πραξικοπηματικές ενέργειες. Συγκρότηση νέων, επαναστατικών δημοκρατικών, λαογέννητων θεσμών¹⁰.

Μια τέτοια δημοκρατία χωρίς δυνάστες, γνήσια λαϊκή, θα αποτελέσει το όχημα για ριζικές οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές. Οι θεμελιωδέστερες αυτών θα πρέπει να είναι η εθνικοποίηση των στρατηγικής σημασίας επιχειρήσεων, η χάραξη ενός οικονομικού σχεδίου φιλολαϊκής ανάπτυξης φιλικού προς το περιβάλλον, η ριζική αναδιαμονή του κοινωνικού πλούτου¹¹.