Veire la font de Ans 1820

== Istòria ==

'''1820''' : dins lo [[Reiaume Merina]], lo rèi [[Radama Ièr|Radama I{{èr}}]] decidèt de renfòrçar lei liames amb lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]] en autorizant l'implantacion de missions [[protestantisme|protestantas]]. Aprofichèt aquela concession per obtenir l'ajuda necessària a la creacion d'una armada modèrna de {{formatnum:15000}} òmes (importacion de [[fusiu]]s, de [[canon]]s e de [[cavau]]s europèus).
<br/>
{{veire|Plan d'Iguala}}
'''1820-1821''' : en [[Mexic]], mandadís dau coronèu [[Augustin Ièr de Mexic|Augustin de Iturbide]] còntra l'insureccion independentista locala. Pasmens, Iturbide preferiguèt negociar un acòrd amb leis insurgents en febrier de [[1821]]. Dich [[plan d'Iguala]], prevesiá la formacion d'un Empèri de Mexic independent dirigit per lo rèi [[Ferrand VII d'Espanha|Ferdinand VII]] ò un prince de son ostau. Lo [[catolicisme]] demorava [[religion d'Estat]] e la [[Glèisa Catolica Romana|Glèisa]] gardava sei bens e sei privilègis. Enfin, l'egalitat juridica èra establida. Iturbide e Guerrero jonhèron sei tropas e, en aost, lei leialistas [[Espanha|espanhòus]] foguèron vencuts e obligats d'acceptar lo plan. En setembre, [[Augustin Ièr de Mexic|Iturbide]] venguèt president d'una [[regéncia]].
<br/>
'''1821''' : invasion e annexion dau [[Sultanat de Sennar]] per leis [[Egipte|Egipcians]] que rescontrèron gaire de resisténcia.
<br/>
'''1821''' : en [[Antartida]], descubèrta de l'[[Illa Alexandre]], pus importanta illa dau continent, per una expedicion [[Russia|russa]] menada per [[Fabian Gottlieb von Bellingshausen]] ([[1778]]-[[1852]]).
<br/>
'''1821''' : començament de la [[Guèrra d'Independéncia de Grècia]].
<br/>
'''1822''' : refús dau [[plan d'Iguala]] per lo rèi [[Espanha|espanhòu]] [[Ferrand VII d'Espanha|Ferdinand VII]]. [[Mexic]] foguèt alora sensa cap d'estat fins a la proclamacion d'[[Augustin Ièr de Mexic|Augustin d'Iturbide]] coma emperaire dau país per mantenir un [[monarquia|regime monarquic]]. Lei sièis províncias de la capitanariá generala de [[Ciutat de Guatemala|Guatemala]] jonhèron l'Empèri franc dau [[Lo Salvador|Salvador]] qu'assaièt de resistir mai foguèt finalament conquistat après una brèva campanha militara. Pasmens, lo foncionament autoritari dau regime suscitèt una oposicion importanta, rapidament renfòrçada per la crisi financiera de l'[[estat]] novèu.
<br/>
'''1823''' : aprofichant lo declin de la ciutat-estat [[Reiaume d'Oyo|d'Oyo]], [[Dahomey]] restabiguèt son [[independéncia]].
<br/>
'''1823''' : en [[Mexic]], capitada d'un [[còp d'estat]] organizat per lo [[coronèu]] [[Antonio López de Santa Anna]] còntra lo regime autoritari de l'emperaire [[Augustin Ièr de Mexic|Augustin I{{èr}}]]. Augustin foguèt obligat d'abdicar e de s'[[exili|exilar]]. Per remplaçar l'Empèri, una [[republica]] foguèt proclamada que deguèt rapidament faciar una instabilitat politica recurrenta fins ais [[ans 1870]]. D'autra part, dins lo sud, lei províncias d'America Centrala aprofichèron la situacion per proclamar son independéncia.
<br/>
'''1824''' : en [[Mexic]], temptativa d'[[Augustin Ièr de Mexic|Augustin I{{èr}}]] de reconquistar son tròne. Pasmens, foguèt capturat e fusilhat.
<br/>
'''1824''' : independéncia de [[Peró]] amb l'arribada de l'armada dau generau [[Simón Bolívar]] a [[Lima]]. Nomat dictator per lo Congrès perovian (10 de febrier), ataquèt amb l'ajuda dau generau [[Antonio José de Sucre|Sucre]] lei darrierei fòrças [[Espanha|espanhòlas]] d'[[America del Sud|America dau Sud]]. Sei [[Batalha de Junín|victòrias de Junín]] (6 d'aost) e de [[Batalha d'Ayacucho|Ayacucho]] (9 de decembre) li permetèron de rompre aquelei fòrças e d'acabar victoriosament la [[Guèrra d'Independéncia de Peró]].
<br/>
'''1824''' : abolicion de l'[[esclavatge]] per la [[Republica Federala d'America Centrala]].
<br/>
'''1825''' : en [[Japon]], renforçament de la politica [[isolacionisme|isolacionista]] dau país amb l'adopcion d'un decret ordonant a l'[[artilhariá]] [[japon]]esa de tirar sus totei lei [[naviri]]s estrangiers passant lòng dau [[litorau]] (→ [[1837]], [[1842]]).
<br/>
'''1826''' : sostengut per la populacion, lo sultan otoman [[Mahmud II]] ordonèt la dissolucion e lo chaple dei [[janissari]]s ({{formatnum:120000}} mòrts). L'objectiu èra de permetre la modernizacion de l'[[Empèri Otoman|Empèri]] en eliminant un important bastion conservator.
<br/>
'''1826''' : fondacion dins l'estat de [[Connecticut]] de la premiera societat de lucha còntra la consomacion d'[[alcòl]] (''Societat de promocion de la temperància''). Èra la consequéncia de la consumacion importanta d'[[alcòl]] au sen de la societat estatsunidenca dempuei l'[[independéncia]], especialament entre lei classas popularas <ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 153.</ref>. Aquelei societats anavan venir lo pielon dau premier periòde proïbicionista [[USA|estatsunidenc]].
<br/>
'''1826-1828''' : [[guèrra Russopèrsa de 1826-1828]]. Aprofichant l'interès de [[Russia]] per [[Grècia]], [[Iran|Pèrsia]] ataquèt en [[Caucàs]]. Pasmens, lo conflicte s'acabèt amb una victòria russa e la signatura dau [[Tractat de Turkmanchai]]. Pèrsia perdèt lei khanats d'[[Erevan]] e de Nakhichevan, deguèt pagar una indemnitat importanta e deguèt autorizar la circulacion liura dei marchands rus en Pèrsia e sus la [[Mar Caspiana]].
<br/>
[[Fichièr:Russians at navarino.jpg|thumb|[[Pintura]] representant la [[batalha de Navarin]].]]
'''1827''' : après la violenta reconquista [[Empèri Otoman|otomana]] d'[[Atenas]], lo [[Reialme Unit|Reiaume Unit]], [[França]] e [[Russia]] prepausèron una mediacion per reglar lo conflicte grèc. Puei, après un refús de part de [[Constantinòble]], realizèron una demonstracion de fòrça amb la destruccion de la flòta turca estacionada a [[Batalha de Navarin|Navarin]] (60 naviris turcs destruchs, {{formatnum:6000}} marins tuats) (→ [[1828]]).
<br/>
'''1828-1829''' : implicacion dirècta de [[França]] e de [[Russia]] dins la [[Guèrra d'Independéncia de Grècia]]. En particular, [[Russia]] ataquèt en [[Bulgaria]] ont una guèrra majora comencèt. Batuts, leis Otomans deguèron negociar e cedir ai Rus divèrsei territòris en [[Caucàs]]. En [[Grècia]], de negociacions comencèron tanben per organizar l'independéncia dau país (→ [[1832]]).
<br/>
'''1828''' : en [[Madagascar]], [[mòrt]] dau rèi [[Radama Ièr|Radama I{{èr}}]] que foguèt remplaçat per sa frema [[Ranavalona Ièra|Ranavalona I{{èra}}]]. Au contrari de son marit, adoptèt una politica conservatritz que son aisse principau èra lo mantenement de la societat e de la religion tradicionalas.
<br/>
'''1829''' : darriera temptativa [[Espanha|espanhòla]] de reconquistar [[Mexic]] amb un desbarcament dins la region de [[Tampico]]. Pasmens, l'expedicion foguèt batuda per lei fòrças dau [[generau]] [[Antonio López de Santa Anna|Santa Anna]]. Aqueu darrier poguèt organizar un còp d'Estat e prendre lo poder.
<br/>
'''1829''' : en [[Japon]], [[incendi]] d'[[Tòquio|Edo]] ({{formatnum:2800}} mòrts, {{formatnum:370000}} bastiments destruchs).