Sègle I apC
../.. | sègle II abC | sègle I abC | sègle I apC | sègle II apC | sègle III apC | ../..
Istòria
[modificar | Modificar lo còdi]2 : negociacions entre Romans e Parts a prepaus d'Armenia. Lo sobeiran part Fraates V acceptèt de reconeisser la senhoriá romana sus la region.
2 : en China, creacion d'un sistèma de retirada per lei foncionaris.
4 : conclusion de divèrseis acòrdis de patz entre l'Empèri Roman e divèrsei tribüs germanicas. Regardant sa succession, August adoptèt lo generau Tibèri coma eiretier.
4 : assassinat dau rèi Fraates V e de sa maire. Foguèt remplaçat per Orodes III (→ 8).
4 : invasion chinesa dau reiaume de Silla. Foguèt arrestada a l'entorn de la capitala.
8 : dins l'Empèri Part, assassinat dau rèi Orodes III, probablament en causa de son autoritarisme, que foguèt remplaçat per Vonones Ièr (→ 12).
9 : còp d'Estat en China dau regent Wang Mang que reversèt la dinastia Han e se proclamèt emperaire (→ 11).
9-11 de setembre de 9 : importanta desfacha romana a Teutoborg. Lei Germans capitèron de destrurre plusors legions entraïnant l'aplant dei projèctes romans de conquista d'Alemanha (→ 15).
11 : vengudas deis aigas grèvas dau Fluvi Jaune amb un desplaçament dau fluvi de plusors centenaus de quilomètres vèrs lo sud. Aquò entraïnèt la destruccion de zònas agricòlas, la mòrt de plusors centenaus de miliers d'abitants e afebliguèt lo poder de Wang Mang (→ 17 e 70).
12 : reversament dau rèi part Vonones Ièr per Artaban II.
14 : mòrt de l'emperaire August que foguèt remplaçat per Tibèri.
15-16 : en Germania, de combats opausèron lei Romans a divèrsei pòbles locaus (Marses, Chattes...). Permetèron a Roma de participar tota la riba occidentala de Ren e de menar d'incursions vèrs l'èst. La batalha d'Idistaviso entraïnèt de pèrdas importantas dins leis armadas germanicas.
17 : revòutas en China causadas per lei recòltas marridas (→ 23).
17-18 : incursions numidas dins lei províncias africanas de l'Empèri Roman. Foguèron rebutadas (→ 22).
19 : enebiment dei cultes judieu e caldèu en Itàlia. Lei fidèus foguèron obligats de s'enrotlar dins l'armada ò de quitar la region. De luòcs de culte foguèron cremats.
21 : revòuta de Gàllia en causa d'impòsts jutjats tròp importants. Menat per dos Gallés romanizats, lo movement foguèt reprimit.
22-24 : guèrra novèla entre Romans e Numides en Africa. Lo cap numide Tacfarinas i foguèt tuat
23 : desfacha de l'emperaire Wang Meng a la batalha de Kunyang. Deguèt se retirar dins sa capitala onte foguèt assassinat. Lo clan Liu nomèt un emperaire fantòche per ocupar lo poder mai poguèt gaire impausar son autoritat en fòra de la capitala (→ 24).
24-37 : en China, guèrra civila entre divèrsei clans qu'assaièron de venir independents ò d'obtenir lo poder imperiau. Lo venceire ne'n foguèt Han Guang Wudi que capitèt de tornar unificar lo país e de restaurar la dinastia Han (→ 42).
v. 30 : execucion dau cap religiós Jèsus de Nazaret. Pasmens, sei partisans subrevisquèron a sa mòrt e capitèron d'estructurar sa sècta que prenguèt mai e mai d'importància per venir lo cristianisme.
31 : dins l'Empèri Roman, arrestacion e execucion dau prefècte dau pretòri Sejan que dirigissiá l'Empèri per Tibèri. Macron lo remplacèt.
33 : crisi economica grèva au sen de l'Empèri Roman. Tibèri deguèt ordonar un important plan de despensas publicas e o completar amb una partida de sa fortuna personala per restablir pauc a pauc la situacion (→ 36).
34-35 : crisi entre Romans e Parts per lo contraròtle d'Armenia. Tibèri liberèt un pretendent au tròne e suscitèt de revòutas dins lo territòri dau rèi Artaban II que deguèt rapidament abandonar seis ambicions sus la region (→ 38).
36 : crisi economica novèla en Itàlia après un incendi que destruguèt una partida de Roma. Tibèri tornèt capitar de redreiçar la situacion amb l'organizacion d'una ajuda alimentària e de despensas publicas novèlas (→ 42).
37 : mòrt de l'emperaire roman Tibèri que laissèt un tesaur de 2,7 miliards de sestèrcis. Foguèt remplaçat per Caligula que despensèt aquela sòma en mens de 6 mes e instaurèt un regim despotic.
38-41 : agravament dei trèbols intèrnes au sen de l'Empèri Part que conoguèt un periòde caòs important amb de revòutas sostengudas per lei Romans. La situacion s'amaisèt après la mòrt d'Artaban II e son remplaçament per son fiu Vardanes (→ 47).
39 : en Vietnam, revòuta dei sòrres Trung còntra la preséncia chinesa. Necessitèt la mobilizacion de mejans militars importants per tornar establir lo poder imperiau sus lo país. Per empedir una insureccion novèla, lo govèrn decidiguèt de sinizar leis elèits locaus.
41 : assassinat de Caligula per sa garda personala. Foguèt remplaçat per Claudi.
42 : revòuta dau prince chinés Lu Fang. Vencut, foguèt obligat de se retirar dins l'estèpa. Aquò foguèt la darriera temptativa d'usurpar lo poder de Han Guang Wudi.
42 : après lei crisis de 33 e de 36, l'emperaire Claudi ordonèt la construccion d'un pòrt modèrne a Òstia per melhorar l'avitalhament de la capitala (→ 52).
43 : començament de la conquista romana de Britània amb la batalha de Medway que permetèt ai legions de s'installar dins lo sud-èst.
46 : estimant l'Empèri tròp feble per intervenir en Asia Centrala, l'emperaire chinés Han Guang Wudi refusèt d'i mandar de tropas. Aquò entraïnèt donc la somission dei principats situats lòng de la Rota de la Seda ai Xiongnu (→ 47).
47-48 : aprofichant la mòrt dau cap dei Xiongnu, lei Chinés capitèron d'entraïnèron una guèrra civila entre lei pretendents a la succession. Ges de clan s'impausèt. Lei pus pròches de la frontiera decidiguèron de s'aliar amb China e lei pus alunchats demomèron independents. Aquò permetèt donc ai Chinés de renfòrçar la proteccion de sei limits septentrionaus.
47 : en Pèrsia, assassinat de Vardanes Ièr que foguèt remplaçat per Gotarzes II (→ 49).
48 : recensament generau de l'Empèri Roman que trobèt 5 984 072 ciutadans.
49 : en causa dau proselitisme crestian, expulsion dei judieus de Roma.
49 : revirada d'una temptativa de còp d'Estat, sostenguda per lei Romans, còntra Gotarzes II dins l'Empèri Part (→ 51).
50 : en Britània, victòria romana de Caer Caradoc que permetèt a Roma de pacificar la màger part dau sud de l'illa.
51 : perseguida de l'instabilitat a la tèsta de l'Empèri Part amb lei mòrts de Gotarzes II e de son successor Vonones II. Foguèron remplaçats per Vologés.
52 : acabament de dos aqüaductes (Aqua Claudia e Anio Novus) destinats a melhorar l'avitalhament de Roma.
54 : mòrt de l'emperaire Claudi, probablament un assassinat organizat per sa femna Agripina, que foguèt remplaçat per Neron.
57 : mòrt de l'emperaire chinés Han Guang Wudi que foguèt remplaçat per son fu Han Mingdi.
58-63 : après un lòng periòde tensions, principalament a prepaus dau contraròtle d'Armenia, començament d'una guèrra entre Romans e Parts. Après de negociacions, la region demorèt dirigida per un prince part plaçat sota protectorat roman. Aquò permetèt de restaurar la patz dins la region fins a 114.
59 : assassinat d'Agripina a l'iniciativa de l'emperaire Neron. Aquò li permetèt de venir l'unic cap de l'Empèri Roman mai minèt grèvament sa popularitat.
60-61 : en Britània, revòuta de la rèine Budicca còntra Roma. Pasmens, maugrat quauquei succès iniciaus, lo movement foguèt esquichat per lo generau Gaius Suetonius Paullinus e la repression saunósa.
62: trèbols populars importants dins la capitala romana en causa de la repudicacion de sa femna, Claudi Octàvia, per Neron. Òr, Claudia Octàvia, èra populara e sostenguda per la populacion. Sa mòrt sobda (9 de junh) foguèt donc la causa d'esmogudas.
64 : incendi de Roma.
65-66 : a Roma, descubèrta de la conjuracion de Pison, un complòt organizat per una partida de l'elèit roman per eliminar Neron. Entraïnèt una repression murtriera (→ 68).
65 : per mantenir la division entre lei Xiongnu dau Nòrd (enemics de l'Empèri) e aquelei dau Sud (aliats de l'Empèri), l'emperaire chinés Han Mingdi decidèt d'establir una garnison a Duliao, a la frontiera entre lei doas confederacions. L'an seguent, durbiguèt una escòla de foncionaris superiors duberèta ai Xiongnu dau Sud.
66-69 : après de trèbols opausant pagans e judieus a Alexàndria e Jerusalèm, revòuta generala en Judèa. Lei Romans i mandèron una importanta armada, comandada per Vespasian, que ganhèt plusors combats malaisats e deguèt arrestar son ataca après la mòrt de Neron (→ 68 e 70).
67 : expedicion chinesa en direccion d'Afganistan per i trobar de tèxtes bodistas comprenent de paraulas supausadas de Boda. Aguèt un ròtle important dins la difusion dau bodisme en China.
68 : après una revòuta militara dirigida per lo generau Vindex, l'emperaire Neron ordonèt l'execucion de plusors caps militars. Aquò entraïnèt d'insureccions militaras dins tot l'Empèri. Gràcias a l'ajuda de la garda personala de Neron, lo generau Galba capitèt de prendre lo poder mai demorèt contestat per d'autrei rivaus (→ 69). Neron se suicidiguèt.
69 : au sen de l'Empèri Roman, crisi militara amb de combats entre lei quatre pretendents au tròne imperiau (annada dei quatre emperaires). Vespasian ne foguèt lo venceire definitiu en decembre.
70 : mau estabilizadas après la catastròfa de 11 apC, lei levadas dau Fluvi Jaune foguèron rompudas un còp de mai per una venguda deis aigas. Lo corrent d'aiga tornèt trobar son liech au nòrd de la Peninsula de Shandong entraïnant de destruccions considerablas dins lei zònas agricòlas.
70-73 : represa de la guèrra en Judèa. Menats per lo generau Titus, lei Romans prenguèron Jerusalèm que foguèt pilhada. Lo Temple foguèt destruch. Puei, lei legions eliminèron lei darrierei pòchis de resisténcia coma la fortalesa de Messara que resistiguèt fins a 73.
73 : illustrant lo redreiçament de sa poissança, la dinastia Han ordonèt de menar una campanha còntra lei Xiongnu dau Nòrd que foguèron batuts a Yiwulu. Aquò permetèt pauc a pauc ai Chinés de restaurar pauc a pauc son influéncia sus lei principats de la Rota de la Seda (→ 76).
74 : extension dau drech latin e dau ciutadanatge roman a l'ensemble deis abitants de la Peninsula Iberica.
75 : mòrt de l'emperaire Han Mingdi que son rèine marca l'apogèu de la segonda partida de la dinastia Han. Foguèt remplaçat per son fiu Han Zhangdi que contunièt la politica de son paire.
75-80 : construccion dau Colisèu.
76 : important desacòrdi a la cort chinesa entre lei partisans de l'aplant deis operacions en Asia Centrala e aquelei desirós de lei perseguir. L'emperaire sostenguèt lo premier grop mai lo generau Ban Chao refusèt d'arrestar seis operacions e foguèt finalament autorizat de menar de campanhas novèlas per protegir mai la Rota de la Seda.
77-84 : campanhas romans dins lo nòrd de Britània. Enregistrèron plusors victòrias mai mau capitèron de sometre lei pòbles locaus. Pauc a pauc, la situacion s'estabilizèt amb un sud e un centre roman e un nòrd demorat cèlta.
79 : mòrt de Vespasian que foguèt remplaçat per son fiu Titus. Brèu, lo rèine de l'emperaire novèu foguèt marcat per de catastròfas grèvas coma la destruccion de Pompei per Vesuvi (24 d'aost).
80 : incendi de Roma e epidemia de « pèsta » dins la vila (→ 81).
81 : mòrt de l'emperaire Titus que foguèt remplaçat per son fraire Domician. Aqueu darrier contunièt la politica de sei dos predecessors mai li donèt un aspècte pus autoritari car demandèt mens l'ajuda dau Senat.
85 : crisi economica dins l'Empèri Roman. Foguèt lentament reglada per una demenicion dau taus d'argent dins lo denier (de 98% a 93,5%).
88 : en China, decès de l'emperaire Han Han Zhangdi que foguèt remplaçat per son fiu Han Hedi. Encara enfant, aqueu darrier foguèt plaçat sota lo contraròtle d'una regéncia formada per sa maire e de seis oncles Dou Xian, Dou Du, Dou Jing e Dou Gui. Franc dau darrier, lei regents èran corromputs e autoritaris, çò qu'agravèt lo declin de la dinastia Han, perceptible dempuei la fin deis ans 70 (→ 76).
89 : importanta victòria d'una armada menada per lo regent Dou Xian que capitèt de destrurre lo darrier estat xiongnu menaçant China. Dos ans pus tard, lo regent completèt son succès amb una segonda victòria còntra de tribüs assaiant de formar una confederacion.
90 : tensions grèvas entre l'Empèri de China e l'Empèri koshan que son cap voliá negociar un maridatge amb una princessa chinesa. Après un refús, assaièt d'atacar lei Chinés dins lo Bacin de Tarim onte foguèt batut per lo generau Ban Chao. Deguèt donc acceptar de restaurar de relacions bònas amb China.
92 : en China, còp d'Estat organizat per l'emperaire Han Hedi per restaurar son autoritat. Ordonèt lo suicidi de la màger part dei regents e assaièt de luchar còntra la corrupcion au sen de l'administracion. Pasmens, mancava d'autoritat per impausar sa volontat.
96 : assassinat de Domician per un grop de pretorians (18 de setembre). Foguèt remplaçat per Nerva, proclamat emperaire per lo Senat. Per estabilizar son poder e melhorar sa popularitat dins l'armada, l'emperaire autorizèt l'execucion deis assassinats de Domician.
97 : a l'iniciativa dau generau Ban Chao, una mission diplomatica chinesa foguèt mandada vèrs l'Empèri Roman. Mau capitèt d'arribar fins a Roma mai visitèt l'Asia Occidentala e l'Euròpa Orientala.
98 : mòrt de l'emperaire Nerva que foguèt remplaçat per Trajan.
Sciéncias e tecnicas
[modificar | Modificar lo còdi]v. 1 : premiera extraccion de sau gràcias a de procès d'ebullicion e d'injeccion d'aiga.
20 : en China, descripcion pus anciana coneguda a l'ora d'ara d'un molin d'aiga. En revènge, coma lo tèxte sembla d'indicar una utilizacion ja importanta d'aquela tecnologia, sa data d'invencion per leis engenhaires chinés es totalament desconeguda.
v. 25-50 : redaccion de l'enciclopedia medicala De arte medica per lo mètge roman Cels. Resumís lei conoissenças medicalas dau periòde.
v. 45 : escritura per lo sabent roman Columella dau premier tractat sus lei malautiás animalas.
v. 50 : aparicion de naviris de ramas en China.
v. 50 : en China, premier tractat sus la navegacion.
v. 50 : en China, aparicion de l'aviron autooscillant.
v. 50 : descripcion de la premiera grua d'engranatges per Eron d'Alexàndria.
v. 50-70 : premiera compilacion de la farmacopèa grècoromana per lo mètge Dioscorid.
v. 70 : dins l'Empèri Roman, remplaçament dau vèire colorat per lo vèire incolòr.
v. 75 : per facilitar la pesada, invencion de la bascula per lei Romans.
v. 75 : premier tractat d'oftalmologia escrich per Demostèn Filalèl.
77 : acabament de l’Istòria Naturala de Plini l'Ancian. Èra una compilacion dau saber dau periòde dins lei domenis dei matematicas, de la fisica, de la geografia, de l'etnografia, de l'antropologia, de la fisiologia, de la zoologia, de la botanica, de la farmacologia, de l'esplecha miniera e de la mineralogia.
v. 80 : premiera descripcion d'una maquina de vapor per Eron d'Alexàndria (eolipil).
Decès
[modificar | Modificar lo còdi]- Artaban III, rèi part.
- August, emperaire roman.
- Budicca, rèina cèlta.
- Caligula, emperaire roman.
- Cels, mètge roman.
- Claudi, emperaire roman.
- Columella, sabent roman.
- Dioscorid, mètge roman.
- Domician, emperaire roman.
- Eron d'Alexàndria, engenhaire e matematician roman.
- Fraates V, rèi part.
- Galba, emepraire roman.
- Gotarzes II, rèi part.
- Han Guang Wudi, emperaire chinés.
- Han Mingdi, emperaire chinés.
- Han Zhangdi, emperaire chinés.
- Jèsus de Nazaret, fondator dau cristianisme.
- Neron, emperaire roman.
- Nerva, emperaire roman.
- Oton, emperaire roman.
- Plini l'Ancian, militar e naturalista roman.
- Sejan, prefècte dau pretòri roman.
- Gaius Suetonius Paullinus, generau roman.
- Tibèri, emperaire roman.
- Titus, emperaire roman.
- Vardanes Ièr, rèi part.
- Vespasian, emepraire roman.
- Vitellius, emperaire roman.
- Vologés Ièr, rèi part.
- Vonones II, rèi part.
- Wang Meng, emperaire chinés.