D'Tegschd vun Worms oagugge

{{Infobox Gemeinde in Deutschland
|Art               = Stadt
|Wappen            = DEU Worms COA.svg
|lat_deg = 49 | lat_min = 37| lat_sec = 59
|lon_deg = 08 | lon_min = 21| lon_sec = 39
<!--
|Breitengrad       = 49/37/59/N
|Längengrad        = 08/21/39/E
-->
|Lageplan          = Rhineland-Palatinate WO.svg
|Lageplanbeschreibung = Lage von Worms in Rheinland-Pfalz
|Bundesland        = Rheinland-Pfalz
|Höhe              = 100
|Einwohner         =  80296 
|Fläche            = 108.73
|PLZ               = 67547–67551
|Vorwahl           = 06241,<br />''06242, 06246, 06247''
|Kfz               = WO
|Gemeindeschlüssel = 07319000
|Adresse           = Marktplatz 2<br />67547 Worms
|Website           = [http://www.worms.de/ www.worms.de]
|Bürgermeister     = [[Adolf Kessel]]
|Bürgermeistertitel= Oberbürgermeister
|Partei            = [[CDU]]
}}
[[Dadai:Kaiserdom Worms IMG4594b.jpg|thumb|250px|Woʳmsa Kaisadom Sangd Peda]]
'''Woʳms''' (a ''Woams'') is e [[Schdadt]] midd 80.000 [[Einwohner|Oiwohna]]<ref>{{Indaneddkwäll| url=http://www.statistik.rlp.de/fileadmin/dokumente/berichte/A1013_201242_vj_K.pdf| autor=Schdadisdisches Landesamdd Rhoiland-Palz | zugriff=2013-03-28 | titel=Bevölerungsvoränge sprache=standarddaitsch}}</ref> om [[Rhein|Rhoi]] onde närdlisch Grenz zur [[Pfalz (Region)|Palz]], Zendrum un [[Residenz]] vum alde [[Burgundaraisch]], Dreh- un Ongelpungd vunde [[Niewelungesaach]], Ord vun siwwe [[Raichsdaach]]e zwische 829 un 1545, Schdadt vum ewsche Londfriede (1495) un Reformadzionsschdadt (1521: Mardin Ludda vor Kaisa un Raisch), middlaschd vunde drai rhoinsche Kaisadomschdädt, ehemalscha Bischofssidz vum Bischdum Woʳms, Zendrum vun Wonnegau un Ried.
Worms is es äänzisch daitsch Midglied im „Most Ancient European Towns Network“ (Ärwedsgrais vunde äldschde Schdtädt vun [[Europa|Oiropa]]), Grindungsmidglied vum Bund vunde Luddaschdädt un vunde Ärwedsgemoinschafd vunde Niewelungeschdädt.

== Laache un Vakea ==
[[Dadai:Karl-Bittel-Park, Ochsenklavier.jpg|thumb|250px|Es 'Ogseglawia' waa än Ärsadz fär ä Brig]]
Woʳms liehd zwische Wonnegau un Ried om Rhoi. Lingsghoinisch diregd om Schdroom wärds vun Prim, Ald- (Eis-)bach un Eckbach dorschflosse. Iwa de Rhoi hod Worms Vabindung vorallem zur Nordsee, awwa aa zum Schwaaze Meer.

Die B9 lääfd vun Nord noo Sied dorsch Daitschlond: vun Naimegn (Holland) de aal Reemaschdrooße folschnd om Rhoi long dorsch [[Woʳms]] noo [[Lauterburg|Laudabursch]]. Die B 47 vabind Worms mid [[Pfälzerwald|Pälzawald]] (15 km) un [[Odenwald|Orewald]] (25 km). Die A 61, wu Woʳms im Wesde schnaid, wärd äbbes siedlisch bai [[Frankenthal|Frongedahl]] vunde A6 gschnidde.

In Woʳms hots drai Baheef: De Haubtbahoof liggd midde in de Stadt unn do halte faschd alle wischdische Zieg vun [[Mannheim|Monnem]] odda [[Ludwigshafen|Ludwichshafe]] nooch [[Mainz|Määnz]]. De Bahoof Woʳms Brick is en klääne Haldepungd in de Näh vum Rhoi an de Schdregg vun Woʳms riwwer noch [[Bensheim|Bensm]]. Unn de Bahoof Peddaschm liggd an de Neweschregg vun Woʳms noch [[Alzey]] unn waida noch [[Bingen|Binge]]. 

Iwwa Peddaschm ziehd sisch Woʳms waid noo Oschde hie, när nuch ä glä, glä bißje waida, un in Bockrem fongd die Woischdrooß oo.

Im Norde vunde [[Metropolregion Rhein-Neckar|Medropolregion Rhoi-Negga]] gelesche ises när 50 km siedlisch vun Määnz un dodemid fasd schun inde [[Medropolregion Rhoi-Mõõ]] - je noo Definizion wärds sogaa schun dezugezähld un bild so die Brigg.

Die aal Schdadtmaua is noch in Fragmende ärhalde: Woʳms hod zwische Dom un Fischadoor geleje un zwischnm haidsche Balinaring unde Scheenauaschdrooß - es Luddadengmol (es weldwaid greeschde!) liehd vor de Schdadtore, eeweso die Liebfrauekärsch, wu vunde Woilaach Liebfrauemilsch umgewwwe is.

== Gschichd ==
=== Vunde Oofäng zur Bliede ===
Bsiedeld worn is Woʳms voa uugfea 7.000 Joa, also so um die 5.000 v.Chr.
[[Dadai:Biergarten in Worms 2011.JPG|thumb|250px|Biagaade am Diagaade]]

Jingar Funde aus de Friehbroasezaid sin om "Adlabärsch" ({{Coordinate|NS=49/36/40/N|EW=8/21/59/E|type=landmark|region=DE-RP|text=/|name=Adlerberg}}), änärem kaam sichdbare Hubblsche im Siede vun Woʳms, zwische B 9 un Schnellschdrooß, zwische Fluchbladz un Hammelsdamm, newwa de Roalach. Vun dänne Funde aus de Zaid um 2.300 bis 1.800 v.Chr. hod die Adlabärschkuldur ian Noome.

De äldschd ärhaldene Nome - Borbetomagus - hod soin Urschbrung im Keldische, als Civitas Vangiorum is Woʳms es Vawaldungszendrum vunänärem reemische Vawaldungsbeziarg gewesd - un Vangione hän swich die Wormsa nuch bis 15dubbag genännd, im Wonnegau ("Wangengau") hods sisch ärhalde. 

Vum 4. Jh bis um 430 hod es Burgunderaisch dominiad - 420 waa de Gundaha Keenisch in Woʳms - bises 436 vunde Hunne (als reemische Hilfsdrubbe) zärschlaache worn is - Urschbrung vunde Niewelungesaach.

Um 435 soll Woʳms als "Wormatia" Bischofsidz worn sai, gonz sischa awwa waas des noch voa 614 (Synode in Lutetia/Paris).

600 hod es Brunichildis doo g'härrschd un schbäda hodde Scharlemanje do soin Windasisz ghed.

Ufm Hofdaach zu Woʳms hodde Oddo de Grooße 961 soin siwwe Joa alde Buu zum Midkeenisch ärhoowe. Via Joa schbäda waara vun Idalie zurigg un hode Jooresdaach vun soinäre Kaisagreenung in Woʳms gfaiad. Des waa im Fäwrua, im Auguschd hodda - aach in Woʳms - ä naii Vadredung organisiad, waila wirra fodgemachd hod.

Es nägschd Joa hodde Oddo vun Woʳms es naachlnai Härzochdum Kärnde griehd, des wu devoa än Dääl vun Bayan gewesd waa.

=== Machd un Härrlischkaid — un Unnagong ===
Saalia un Schdaufa waan allgaa feschd midde Schdadt vabunde, 1074 gaabs Zollfraihaid un 1184 vum Barbarossa die Fraii Raichsschdadt - un än Joahunnade dauande Schdraid mim Bischof iwwa die fagdisch Härrschafd inde Schdadt. Aach de Palzgraf hädd sich gean feschda edabliad un won däm soi Bruda Bischof waa, iss eng worn färde Schdadtrad un die Birscha. Drodzdäm hod sich die Schdadt bis waid ins 15. Joahunnad gonz owwe halde gekännd. 
[[Dadai:Martin Luther vor Karl V und Dr. Eck auf dem Reichstag zu Worms.jpeg|thumb|250px|Madin Ludda voa Kaisa un Raischdaach]]

1122 kam mim Woʳmsa Konkordad es voalaifisch End vum Inwesdiduaschdraid - awwa schun 1076 hodde Haini IV in Woʳms de Pabschd Gregoa VII abgsedzd - där hod sisch awwa ned so ääfach absedze geloßd un Bann un Canossa waan die Folsche.

1495 gabs wirra mol än Raichsdaach, de Maximilian hoddi Raichsschdaia ingfiad, de "Eewich Londfriede" un es Raischskammagerichd.

1512/13 händi Birscha de Ufschdond geprobd un 1515 - 1519 lach die Schdadt in Fehde mim Frons vun Sickinge un äm Gödz vun Bärlischinge.

Donn kam 1521 sella Raischsdaach zu Woʳms, uf däm wo daß de Maadin Ludda voa Kaisa un Raisch soi 95 These vadaidischd hod ("Hia schdeehn ich, ich konn ned onnaschd, Godd soll mär hälfe! Amen.") Woʳms wurd evangelisch un ääns vunde Zendre vunde Reformadzion: 1524 hännse doo die ärsch evangelisch Mess gedruggd, Kadholige ware bis 1792 vum Schdadtrad ausgschlosse, awwa de Bischof hod soviel Sondaräschde ghad, doßde Schdadtrad ziemlisch oigeängd waa. Woʳms hod mid die ärschde evangelisch Kärsch ghad, awwa de Dom un all Kärsche, wu ned de Schdadt ghead hän, sin kadholisch gebliwwe.
[[Dadai:Worms Sebastian Muenster.jpg|thumb|250px|Woʳms 1550, Schdich Seb. Minschda]]
1689 is donn de fronzeesisch Mordbränna Mellag mim Lije-Lui soine Trubbe kumme un hod die gonz schee Schdadt abgfaggld.

=== Naizaid ===
Fronzeesisch Rewoluzion, Napoleon, Republik un Kaisaraisch, Befraiungsgriesch un "Naiordnung" - mär hod die Palz un iane Medropole - un Woʳms ''waa'' ääni devun! - zärschdiggld un zärleeschd, nai zammegebabbd un wirra kabudgeschmiß...

1815 is Woʳms bai Hesse geland, ärschda als Zendrum vum Grais Woʳms inde Prowinz Rhoihesse (des is lingsrhoinisch selles Gebied vunde Kurpalz un vun Länna vun pälzische Bischdima, wo noo Hesse kumme is), donn als Schdadtgrais Woʳms midmä räschdsrhoinische Zibbl bis Bärschdadt.

Om 21. Fewrua un 18. Mäz 1945 hän die Englänna undi Ammis die Schdadt zammegebombd bis faschd kään Schdää mea ufm onnan waa. Kaum äbbes vunde alde Bausubschdanz is iwwarischgebliwwe. Noch inde sechzscha Joa gabs fär uns Kinna kää greeßa Oowendaia als wie womma in ä "Bombegrundschdig" hän oidringe gekännd. Awwa noch ehcha als daß alles wirra ufgebaud waa, hodmär schun Naibaugebiede inde Voaorde ausgewiese un aach gonz naii Siedlunge gebaud. 
[[Dadai:Worms- Festplatz- Backfischfest 2010 5.9.2010.jpg|thumb|250px|Es Baggfischfeschd]]
Zu bleed, fär sisch Schodd zsischan - die sin donn bekanndlisch noo Määnz gonge... - is Woʳms induschdrieell ins Hinnadräffe kumme. Die Heylsche Läddafabrigge - voam Griesch än bedaidende Induschdriezwaich - sin die Bach enunnagonge un es hod long gedauad, bis Woʳms wirra än õõgemässe Maaß on Induschdrie griehd hod.

Haid hod Woʳms än topmodärne Kondäänahafe un zunehmend mea Logischdigbedriewe, jedi Meng [[#Induschdrie un Gewärbe|Induschdrie.]] Drozdäm hods dorch die Oigmäändunge aach noch viel, viel Grienfläche, voallm Wingad. Awwa glaischzaidisch wagse die Voaorde anänonna un zwische de ejemaalisch Schdadtbebauung unde Voaorde is dääls aach bald alles zugebaud - inglusiwe des grooß Gebied vunde Bärrägs, wu sisch die Amis ausgebrääd ghad hän. När die aißaschd Peripherie, Iwwaschm, Rhoidäärkm, Oowerum, Peddaschm (graad noch so), Hepprum un Wiesopperm sin wägglisch baulich gsien noch aischni Därfa.  

Doodebai is donn aach glai so monsch Sind aus de Fuchzscha un Sechzscha wirra augebieschld worrn- die Amdszaid vum Owwabojamääschda Michael Kissel hod ausgeschroche guude Auswirkunge uffs Schdadtbild. Un des ziehd sich iwwa 20 km om Rhoi hie un is so long wie brääd.

[[Dadai:Worms 01.jpg|thumb|250px]][[Dadai:Hagendenkmal.jpg|thumb|250px]][[Dadai:Worms Stadtmauer Torturm 2005-05-27a.jpg|thumb|250px|Schdadtmaua un Toatuam]][[Dadai:Rathausturm Worms 2009.jpg|thumb|250px|Radhaus mid Uatuam]][[Dadai:Wormser Dom Seitenansicht.jpg|thumb|250px|Dom, Siedpordal newwa de Nigolauskabell.jpg]][[Dadai:Lutherdenkmal in Worms - JD.JPG|thumb|250px]][[Dadai:Worms Martinspforte.jpg|thumb|250px|Haus Maddinspoad]]

== Schdadtrundgong ==
=== Vum Rhoi zum Maagdbladz ===
Wannde noo Woʳms kimmschd, is es ärschd, wusde siehsch, de Dom: kimmschde aus de Eewene, donn iwwarachda uf soim Hiechl eh die gonz Schdadt, kimmschde ausm Hiechllond, donn siehschde Woʳms vunärem Hiechl aus un hoschd wieda än fraie Bligg zum Dom. När wannsde ausm Ried kummsch, donn schbärre ärschd die Bääm un donn die dobbld Brigg die Sichd un noch voam Dom siehschde de neoromanische Niewelungetuam ufde aal Brigg. Vun däm hodsämol Schdigga zwää ghad, awwa dän ääne hän die Ändsiechakrobade vunde Wehrmachd pladd gemächd, wiese baim Riggzuuch am 20. 03. 1945 die schee Brigg gschbrängd hän. In dänne Täam waan die Kasseschduuwe fär die Maut un schbäda die Grenzkondroll unnagebrung.

Uf de Hee vunde Brigg siehschde donn glai de Dom im Zendrum. Un Du siehsch unne die Rhoioolaach mim Haachdengmol. Des isä Galvanoblasdig, wuse 1905 ufde Bojawääd ufgschdelld hän<ref>Des waa sellemols schun än pääkähnlisches, großes Gebied fär des, wo mär haid "Nahärhohlung" nänne duud.</ref>, ä Schdifdung vum Cornelius Wilhelm von Heyl zu Herrnsheim un noom Ändwurf vum Johann Hirt. Un där hod dodebai än Fehla gemachd, wo ma ned glaawe solld, doßs meechlisch is - un fär dän wusde aach kää Quelle findsch - dän wusde awwa glai vaschdeehschd, wannsde där des Bildsche mol ooguggschd: So, wie där Buu do schdehd, es räschd Bää voagsedzd, de Schild mim Schadz druf vorn unne mid de ling Hand ghalde un hinne midde räschd Hand owwe gschdidzd fär hochzedrigge, wärfd där des Glumb doch gonz klaa noo lings vorn, wora aach hiegugge duud. Wonnsde jezad ämol vasuchschd, des selwad zu duun, wärschde glai sien wiesde uf de Noos laihsch, wonnsde ned gonz schnell es ling Bää än große Schridd voa bringschd. Des konna do owwe in däm Bood awwa ned, waila dodefär ins Wassa mißd - also fliehda koppiwwa enoi!

Waida gehds unnam ledschde vabliwwene Niewelungetuam dorsch indie Schadt, awwa ned ohne än Bligg noo lings zu ejemaalsche humanisdische Gymnasium, äm scheene un rebräsendadive Neorenässõsbau vun 1905. Indie Schdadt gehds gradaus die Rhoischdrooß long zum Rhoidooabladz, vorbai on hisdorisdische un Juuchndschdilhaisa zum ärschde Bligg uf die aal Schdadtmaua. Die muschd alladings egschdra ablaafe, wail doß des än greeßare Komblex vun unnaschiedlisch große Äänzlschdigga is, die wu nuch guud ärhalde sin un vunde Reeambaude bis zude hoch- un schbädmiddlaldalische ledschde Ärwaidarunge raische. Desdewesche mächsde jezad lings enunna, die Ludwichschdrooß long bis halbad zum ehemalsche Aich'omd, wosde noo räschds die Peedaschdrooß enuff ziehsch. Glai wannsde unna de Maua dorch bischd, siehschde lings es nai Niewelungemuseum. Ebbes waida graizde die Reemaschdrooß mid iane viele scheene alde Haisa unde Zufahrd zur Pauluskärsch unäm Dominikaanakloschda. Noch ebbes waida ufde Peedasschdrooß kimmde Maagdpladz midde Schdadtvawaldung unde Draifaldichkaidskärsch. Gradaus de Buggl enuf is lings de Schloßpladz mim Heylsche Schdadtschloß voam Dom. Doo waa frija es Keenischinne-Pordal.

=== Waida zum Dom ===
Mär mache awwa gaaned ärschde Hichl hooch, sunnan blaiwe ärschd noch äwäng unne am Maagdpladz. Do schließd sisch ans Radhaus noo NO die Draifaldichkaidskärsch oo un däälde Maagdpladz in zwää Hälfde. Schainbaa zumindschd: Wonn Maagd is, kännd mär aach zwische de Kärsch unde Schdrooß Schdänd ufschdälle, un uf de onna Said vunde Kärsch aach ä bißje, awwa opdisch is die Dääliung doo. Womma ned ä klääni Zaidrais mache: owwam Maagdpladz gehn räschds die Kämmra- un lings, noo'm Naimaagd, die Valgebärchschdrooß ab. Haid siehds aus, als wäa des ää äänzisch dorschgejend Schdrooß, wonn aa mid aarsch unnaschiedliche Bebauunge. Awwa des ewwe schdimmd ned: des sin zwää Schdrooße un zää Plädz un waas fria aach gewäsd un soo muß mär sisch des aach haid nuch voaschdelle: die Adlaabotheeg, wu am Naimaagd schdehd, waa als lings owwe vum Naimaagd un Naimaagd un Maagdpladz ware voll mid Schdänd un Bude. Unne awwa hän die Birscha sisch iane drai wichdischsde Haisa hiegschdelld, wischdich fär die evangelisch fraii Raichsschdadt gejede kadholisch Bischof un soin kadholische Dom: es Radhaus, die Minz un - dezwische un bis iwwa die Midd vum Maagdpladz raischnd - die prodesdandisch Draifaldischkaidskärsch als bildhafde Ausdrugg dodefär, wie Godd ämidde unna soim Volg is.

Die ooschließend Minz waa die schdännisch Prowokadzion färe de Bischof gewäßd: Nadialisch hode [[Kurfärschd]], de [[Palzgraf]] bai Rhoi, soi aischn Minze ghad. Un de Bischof vun Woʳms nadialisch aach. Un zum Zaische vun iane Suwaränidääd als Fraija Raichsschdadt hod die Schdadt Woʳms nadialisch aach ia aischn Minze gebrääschd. Inde Minz. Gejeiwwa vum Bischof. Dea hod donn als glai die Luuge dischd gemachd - in soim Palä un erundum Woʳms erum. Es waa ä indressand Konschdelladzion: De Bischof gfange in soim Palä, umgäwwe vunde Schdadt Woʳms. Un die Schdadt Woʳms umgäwwe vum Bischof soim Hochschdifd. Un iwwam Rhoi, dribbdebach, hodde Kurfärschd druf gewaad, doß ääna - Schdadt odda Bischof - än Fehla mache dääd...

- Vunde Minz iwwa de Naimaagd un um die Apodheek erum kimmschde die Andreasschdrooß hoch zum Dompladz mim Dom unde Schdadtmaua, em Graizgong un all dänne Ardefagde, wu doo nuch zseje sin, ned z vagesse - um närämol ää äänzlnes vun all dennä Kunschdwärg un sunschich Sejnswirdischkaide dord znenne - dän härrlische Hochaldaa, dän wu de (Hannes) Balthasar Neumann gschaffe hod im Ufdraach vum Palz-Naiburschas Fronzl (Franz Ludwig von Pfalz-Neuburg (Färschdbischof vun Breslau, Kurfärschdärzbischof vun Trier un Määnz, Bischof vun Woʳms, Hochmääschdar vum Daidsche Oádde, Färschdprobschd vun Ellwonge un Raichsärzkonzla vum Hailisch Reemische Raisch vun de Daitsch Nadzion - un Bruda vum Pälza Kurfärschd).

=== Um de Dom erum ===
Vum Dom aus mache mär iwwa die Andreasschdrooß un onde Machnuskärsch voabai zum Schdadtmuseum un waida dorsch die Maua zu ääm vunde äldeschd Wingad in un um Woʳms: äm Abhong voa de Maua. Unne volsch mär de Maua noo NW bis on die Egg, wo glai gecheiwwa de aal Juddefriedhof "Hailischa Sand" laihd, de äldschd Juddefriedhof in gonz Oiropa. Doo mechsde donn räschds enunna zwischem Friedhof unde Maua die Schdrooß long iwwa die Graizung un waida de Luddaring long. Voade negschd Graizung is lings die Haabdschdell vunde Schbaakass - des is es eeemalisch Schdadtpalää vunde Heyls<ref>[https://web.archive.org/web/20041224050447/http://www.heylshof.de/heylshof01.html Kunsthaus Heylshof] ufde Said vunde "Stiftung Freiherr Cornelius Wilhelm und Freifrau Sophie von Heyl zu Herrnsheim" (dt.)</ref> - uf de räschd Schdrooßesaid is glai hinna de Maua de Heylshof, es Schdadtschleßje (gugg owwe). Des Palä häd aischndlich ä schee bequem un rebräsendadiv Wohnhaus gäwwe gesolld, wails Schleßje zu glää worn is, awwa 1883 hän die vun Heyl dänne vun Dalbärsch es Schloß zu Hännsm abkaafd un so ises Palä die mehrschd Zaid fär Gäschd un Fäschd genizd worn. Im Griesch zärschdeead un mea nooddärfdisch heagerischd hods schließlisch die Schbaakass iwwanumm...

Iwwa die Graizung kimschd ufde Luddapladz mim greeschde Luddadengmal vunde gonz Weld, gewidmed äm Maddin Ludda un soinäre Reformadzion - mim Reformadzionsdengmol in Genf, des wo när ä Maua mid Reliefs is, kommas ned vaglaische, wail daß des när fär die Genfa Reformadzion un därre iane Weldwirgung gschaffe is un vum Ludda noch kää klää Bildsche zaischd. Ufm Luddadengmol awwa schdehd de Ludda inde Midd hooch owwe, drumerum hogge Jan Hus, Girolamo Savonarola, Petrus Waldus un John Wycliff. Es Haubdpodeschd is umgäwwe vunäräm Maiasche ufde drai Saide vunärem offene Quadrad, wo ufde Egge un Ende Philipp Melanchthon, Johannes Reuchlin, Philipp de Großmiedische un Friedrich de Waise schdeje undezwische hogge die Allegorije vun Augsbursch, Machdebursch un Schbaya. Inde zinnebeweeade Maua selbad sin unna de Zinne die Wabbe vun Schdädte, wo sisch de Reformazion oogschlosse hän. So, mid Zinnemaua un äm Haubdposchdamend als Bärschfried is die gonz Oolach zuglaisch ä Sinnbild fär äm Ludda soi Lied "Ä feschdi Bursch".

=== Vum Dom zum Rhoi ===
Als waida die Õõlaach lang gehds iwwa die Schdrooß, die wo räschds zum Owwamaagd gehd. Es Egghaus is än rebräsendadive Grindazaidbau, wo die Pälzisch Bong drin waa - glai newwedrõõ hänses Gfängnis hiegeplazd, doß mär die Raiwa glai inbuchde konn. - Jezad gehds zum Ludwichsbladz, wo äm Großhärzoch soin Obelisk erum schdehd. Doo schdehsde grad uf die Maddinskärsch mim Maddimnsschdifd. Selles waa long Zaid ääns vunde drai Woʳmsa Krongehaisa, es kadholisch, es onna waas Hochschdifd (evangelisch) un es dridd waa es Schdadtkrongehaus. 

Alsford gradaus schlabbschde dorsch die Maddinsgaßbis zur Graizung un am Haus Maddinspoad vorbai driwwa wech, die Juddegaß long. Es Juddeväddl is ausm Middlalda, die Kella sin nuch ärhalde, noom Melagg soinäre Morbännarai ises im Barogg wirra ufgebaud worrn. 1945 isses zabombd worn, inde 50a wirra ufgebaud un inde 70a ärgänzd worn. Doo, im Juddeväddl, schdeje aach die wiedaufgebaude Synagooch un es jiddisch Museum, es Raschihaus, die wo aach wirra ufgebaud sin. 

Jezad schwängschde emol erum noo lings, woosde dorsch die Maua in die Oolaach kimmschd un dord gemiedlisch waida enunna zum Rhoi schbaziere konnschd. Dodebai loßde die Maua unne om Egg (wo die nai (hochmiddlaldalisch) on die aal (friehmiddlaldalisch bis reemisch) Maua gschdoß is) hinna Där un machschd iwwa die Graizung un nochä Gaß waida zur Fischawääd. Doo duud baim Backfischfeschd de "Bojemääschter vun de Fischerwääd"  residiere. Die Fischerwääd long bischde om End schun faschd wirra ufde Rhoischdrooß un hosch Doin Schdadtrundgong abgschloß - awwa wonn aach ä jeed dridd Haus ufde Lisd vunde Kulduadenkmäla in Woʳms gschdonne hod, hoschde doch noch ned mea als wi än Zehndl vun alle Sejenwirdischkaide gsiehn!

=='s Wabbe ==
[[Dadai:DEU Worms COA.svg|thumb|250px|Es haidisch Wabbe]]
Es Wabbe is blasoniad als 'uf roodm Grund än silwane Schlissl schräsch räschds gschdälld un än goldne finfzaggische Schdäan owwe lings'. 

Soi Uaschbring hod des Wabbe im Woʳmsa Peedasdom: de hailisch Aposchdl Pedrus is ned när de Padron vum Dom, sunnan aach dea vunde Schdadt, desdeewesche wara mid soim Zaische - em Schlissl - schun vun Õõfang õõ im Sieschl.

Die Wabbe vum Bischdum un'm Schdifd waan folschlich aach de schräsch räschds gschdällde silwane Schlissl, awwa uf schwaazm Grund un owwe lings wie unne räschds je via Graize färs Schdifd un Raude orra zum Schlissl paralelle Schindle färs Bischdum, dääls aach als "Schbange" indabrediad.

In de Schdad iam Wabbe is said 1500 när noch de Schlissl ufm roode Grund gwäßd, ohne die Aposdlfigua. 1890 is donn de Schdäan dezukumme.

== Bildung un Kuldua ==
In Woʳms hods 
* 1 FH, 
* 3 Gymnasie, 
* 1 Indegriad Gsamdschul
* 2 Realschule
* 4 Haubdschule
* 14 Grundschule
* 1 Sondaschul
* 1 Musigschul
* 1 Vhs

De "Woʳmsa" is es ärwaidade un renowiade Theada (Gasdschbiele), im klääne Theada schbield die Volgsbiehn un äämol im Joa gäbds die Niwelungefesdschbiel voam Dom.

Voam Niwelungemuseum, äm Raschihaus mim jiddische Museum unäm Kunschdhaus Heylshof is es Schdadtmuseum im Andreasschdifd zu nenne.

Said 2001 hot Woʳms aa widda än Kunschdvaroi mid ca. 250 Midglida, der in de Renzschdrooß, in de Näh vum Haubdbahnhof eischene Rääm hot.

Außam Baggfischfesd gäbds noch än Dudzend onna Volgsfeschde, Musigvaooschdaldunge, Kunsdausschdellunge etc. - un nadialich all die tradizionelle Feschde un Feschdlcha in de oigmäänd Ärdä.

== Induschdrie un Gewärbe ==
In Woʳms gäbds 2.100 Bedriewe mid - anno 2001 - 26.600 Midärwaida.

Produgzion gäbds inde Beraiche Schemie un Plasdig, Metallva'arwaidung un Maschinebau, EDV-Geräde un Holzvaarwaidung.

Schdaag gewagse sin inde ledsche Joa Dienschdlaischdung und Hannl, bsunnaschd aach Logisdig.

Dä tradizionell Woibau in und um Woʳms is dorsch die Woʳmsa Liebfrauemilsch innanadzional bekonnd. Woʳms is mit 1.490 ha Reebfläsch die driddgreeschd Woibaugmäänd in Rhoinlond-Palz und greeschd Woibaugmäänd im greeschde Woibaugebied Rhoihesse. Außadäm gäbds in Woʳms ää vunde greeßde Mälzaraie vun Oiropa.

== Bolidig ==
Tradizionell - wonn aach ned imma - schdärgsdi Fragzion im Schdadtråd is die SPD. 
{| class="wikitable"
|-class="hintergrundfarbe8"
! align="left" | Partei/Liste || 1999 || 2004|| 2009 || Bemärgunge
|- align="center"
| align="left" | [[Sozialdemokratische Partei Deutschlands|SPD]] || 23|| 19 || 20 || 
|- align="center"
| align="left" | [[Christlich Demokratische Union Deutschlands|CDU]]|| align="center" | 22 || 21 || 17 || 
|- align="center"
| align="left" | [[Griine]] || align="center" | 3 || 4 || 4 || 
|- align="center"
| align="left" | [[Freie Demokratische Partei|FDP]] || align="center" | 2 || 3  (2) || 6 || 2004: ääna ausgedrede
|- align="center"
| align="left" | [[Freie Wähler|FWG]]<br>[[Wormser Bürgerforum|Forum]] || align="center" | 2 <br> . || &nbsp;2&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;März&nbsp; 09&nbsp; <br> 3&nbsp;&nbsp;&nbsp;fusioniert || 3 || 
|- align="center"
| align="left" | [[Die Linke|Linke]] || align="center" | || || 2 || 
|}

De Schdadtråd wärd uf 5 Joa gewähld, de Owwabojamääschda uf 8 Joa un so konns in däm soine Regiarungsperiod laischd drai unnaschiedlisch Zammesedzunge im Schdadtåd gäwwe - un dodemid aach die Meahaid, sowaid mär vun soännäri iwwahaabd rädde konn: grad inde Kommunalbolidig hods die Vawaldung mid schdännich wägselnde Meahaide zu due. Es waa de schbädere ärschde Bunneskonzla Dr. Adenaua, där wu als Kölna Owwaborjamääschda in ännare Abschdimmung di Kommunischde mid ins Bood ghold ghad hod un donn de ämpörde Schurnallje gsaad hod: "Wat wollnse aijendlich, maine Härrn? Soll ich de Härrn Kommunisten etwa vabieten, sich richtich zu äntschaiden??!!!"

Des schweere Åmd hod said 2003 de '''Michael Kissel''' inne - un där waa es Beschd, was Worms hod bassiere gekännd: än ald Woamsa Urgeschdoi, in Woʳms gebore un ufgewagse, schun vun Kinnhaid õõ on Bolidig, bsunnaschd Kommunalbolidig, indressiad un vum Vadda (Schdadtråd) voabelaschded, hodda soin Beruf ärschd vunde Pike uf gläand, eh doßa uf Londeseewene raichi Ärfahrung gsammeld un hilfraichi Vabindunge oogebänneld hod, bvoa doßa 9 (!) Joa Vabandsbojamääschda inde Nachbaagmää [[Monsm]] waa.

Woʳms hod sich unna soinäre tadgräfdiche, awwa bsonnene Laidung enorm eraus gemachd un is ufgebliehd wie selde zuvoa: wea die Schdadt inde 70a valoß hod un donn allemol noogugge kumme is, där hod sich ä jeds mol mea geäjad iwwa dän als diefere Doanreesjeschloof un so monche iiwle Schnidza inde Bebauung un äm Vakea - jezad frääd mär sich uf jedn Besuch vun naijem, wail die Schdadt als mea ufwachd un sich als mea harmonisch gschdalde duud. Kää Wunna, doß ''där'' Owwabojamääschda 2011 aach glai noch fär ä zwäddi Åmdszaid gewäähld worn is. 

== Oomärgunge un Äänzlnoowais ==
<references />

== Lings un Quelle ==
* {{Commons|Worms|Woʳms}}
* {{Wikisource|Worms|Woʳms}}
* [http://www.worms.de/ Offiziell Websaide vunde Schdadt Woʳms]
* [https://web.archive.org/web/20100324182151/http://www.eichfelder.de/worms/ Gschichd vunde Schdadt Woʳms] uf eichfelder.de
* [https://web.archive.org/web/20080510162607/http://www.verwaltungsgeschichte.de/worms.html www.verwaltungsgeschichte.de: Schdadt-un Londgrais Woʳms]
* [https://web.archive.org/web/20110719114855/http://www.worms.de/downloads/Stadtarchiv/Gesamtbibliogr.pdf Bibliographie zur Gschichd vunde Schdadt Woʳms] (PDF-Dadai; 289&nbsp;kB)


{{Navigationsleiste Metropolregion Rhein-Neckar-Dreieck}}
{{Navigationsleiste Landkreise und kreisfreie Städte in Rheinland-Pfalz}}


[[Kategorie:Schdädte]]
[[Kategorie:Rhoihessisch un Nordpälzer Orde]]