Hasdingowie
- biografia - dla biogramów
- artykuł - dla pozostałych artykułów
- technikalia - dla szablonów, kategorii itp.
- reanimacja - dla artykułów naprawianych
- zostawiono - dla artykułów, dla których uzyskano konsensus, w wyniku którego artykuł pozostał w Wikipedii, szablon z tym parametrem wstawiamy do dyskusji artykułu
- brak wyniku - dla artykułów, dla których nie uzyskano konsensusu, szablon z tym parametrem wstawiamy do dyskusji artykułu
- usunięto - dla artykułów, dla których uzyskano konsensus, w wyniku którego artykuł został usunięty z Wikipedii
- naprawiono - dla artykułów, które zostały poprawione po pobycie w odpowiedniej sekcji poczekalni
np. {{DNU|artykuł|podstrona=2024:11:23:Hasdingowie}}
{{DNU|biografia|podstrona=2024:11:23:Hasdingowie}}
{{DNU|reanimacja|podstrona=2024:11:23:Hasdingowie}}
Hasdingowie storonor. haddingiar, goc. Hazdiggös; Vandili lub Charini u Pliniusza (79)[1]; Astingi-Hasdingi; (Kasjusz Dion, 171); Hasdingi (Kasjodor); etym. hazds- koński ogon, długowłosi, chościsko[2]) – plemię germańskie posługujące się językiem wschodniogermańskim.
Uznawani są razem z Silingami, Swebami i Lakringami za jeden z głównych szczepów wandalskich. Część plemienia należąca do związku lugijsko-wandalskiego. Zamieszkiwali od V w. p.n.e do IV wieku n.e. ziemie poza limesem rzymskim na terytorium Barbaricum między Odrą a Wisłą. W tradycji pisanej ich ojczyzną były nadwiślańskie lasy (z. Widsidh, VII wiek). Z plemienia tego mieli wywodzić się zdobywcy Brytanii bracia Hengist i Horsa, którzy z armią 5000 ludzi około roku 449 na wezwanie Vortigerna zdobyli Kent (zobacz również Hastings, VIII wiek).
We wczesnym okresie wpływów rzymskich graniczyli od zachodu z Longobardami a następnie Sasami. Od strony południowej z plemionami celtyckimi, Bastarnami i dackimi Kastabokami.
Historia
Praojczyzną tego etnosu jest obszar dzisiejszej Danii i południowej Skandynawii. Kolejny etap migracji zapoczątkowanej ok. IV w. p.n.e. skierowany był na południe[3] i południowy-wschód. W kolejnych wiekach żyli na obszarach dzisiejszej południowej Polski, Słowacji i Węgier. Następnie pod wpływem ruchów migracyjnych dotarli na Półwysep Iberyjski i północnej Afryki.
Do III wieku Hasdingowie i Lakringowie osiadli przede wszystkim na ziemiach objętych wschodnim zasięgiem kultury przeworskiej, przy szlaku bursztynowym, pośrednicząc w wymianie handlowej między Celtami a ziemiami leżącymi na południowym wybrzeżu Bałtyku. Mieli nosić "czarne tarcze, malować ciała i jako armia upiorów, wyruszać na nocne wyprawy"[4] Podobnie jak Naharvali, czcili pod imieniem Aleis bogów bliźniaków.
We wczesnym okresie rzymskim, zajmowali część Śląska i Podkarpacia w pasie przylegającym bezpośrednio do progu karpackiego[5]. Według współczesnego im Korneliusza Tacyta mogli zajmować tereny na północ od Bastarnice Alpes, qui alias Carpathii montes[6]. Po rozpadzie związku lugijskiego cześć Wandalów (Hasdingowie, Lakringowie) przekroczyła południowy łuku Karpat.
W latach 167-171 brali udział w wojnach markomańskich. Prowadzeni przez braci królewskich Raosa i Raptosa, po zaciętych walkach z Kostobokami (Costaboci) w 170, opanowali terytorium nad Lotaricą, Bodrogiem, Samoszem i górną Cisą[7].
Byli jednym z wielu plemion, które razem z Hunami i Alanami wzięło udział w przełamaniu rzymskiej granicy Renu w 409 roku pod wodzą Gunderyka, co doprowadziło z czasem do upadku Cesarstwa Rzymskiego.
W trakcie dalszej wędrówki po Cesarstwie dotarli do Północnej Afryki, gdzie po zdobyciu Kartaginy przez króla Genzeryka założyli swoje własne państwo (429), skąd w 455 dokonali najazdu na Rzym.
Państwo wandalskie w Afryce przetrwało sto lat i zostało ostatecznie podbite przez Cesarstwo Bizantyjskie w latach 533-534. Ostatnie plemiona wandalskie osiadły w hiszpańskiej Andaluzji i Galicji (Gallaecia).
W VI wieku nad Dunajem pojawiają się Sklawinowie. Prokopiusz wspominał o Sklawinach, że w 494, w powrotnej drodze z Kotliny Karpackiej przepuścili na północ Herulów do Thule, którzy powracali po klęsce poniesionej od Longobardów. Według Jordanesa królem Wandalów i Herulów był w tym czasie potomek legendarnego Antyrusa[8]. W drodze do Skandynawii mieli osiąść nad wybrzeżem Bałtyku, zakładając m.in. grody Rostock, Werle i Stargard. Jeszcze w XIII wieku obodrzycki książę Przybysław dziedzic tych ziem tytułował się królem Herulów i Wandali (Pribislaus dei gratia Herulorum, Vandalumque Rex etc. cet.)
W kierunku przeciwnym, z północy na południe, w VI wieku przemierzają dorzecza Wisły inne ludu germańskie, starające się odzyskać zerwane kontakty handlowe z Rzymem. W roku 525 udaje się poselstwo Estów do króla gockiego, Teodoryka, wioząc w darze bursztyn i nadzieję nawiązania z Cesarstwem zerwanych wcześniej kontaktów. Szlak handlowy przebiegał przez Morawy, będące wówczas w swej południowej części pod hegemonią longobardzką. Jednakże król Teodoryk odesłał poselstwo z uroczystym listem do ludu Estów. Tak samo na odrodzenie wymiany handlowej na próżno liczyli Sweowie (Szwedzi), mający do zbycia futra. W późniejszym okresie brak jest pisemnych informacji o Gotach nad Wisłą i Odrą. Od połowy VII wieku tereny w dorzeczu Wisły znalazły się w zasięgu ekspansji słowiańskiej.
Afrykańskie państwo Wandalów
Dynastia Hasdingów
- III wiek p.n.e. - Antyrus, Anthyrius, (Idanthyrsus?), legendarny król Herulów i Wandali, protoplasta książąt obodrzyckich
- ~ Ambri i Assi (legendarni[9])
- 171 - Raosa i Raptosa[10]
- 359–406 Godigisel
- 407–428 Gunderyk
- 428–477 Genzeryk (najechał Afrykę Północną w 429)
- 477–484 Huneryk (syn)
- 484–496 Guntamund (bratanek)
- 496–523 Trasamund (brat)
- 523–530 Hilderyk (syn Huneryka, usunięty, zm. 533)
- 530–534 Gelimer (bratanek Trasamunda,
Związki etymologiczne
Charakterystyczną pożyczką kentumowaną z obszaru Karpat jest wyraz beskid[11] bazy skand. bêsked, rdzeń tego wyrazu jest wspólny w językach germańskich i lechickich[12], czy chełmiec typ wzgórza[13], badania terenowe potwierdzają germańską etymologię Beskidów. Wędrowiec bazy vandel oraz kentumowa nazwa nadsańskich Lachów - Lechitów bazy Laesir[14] Do lechicko-gockich związków językowych zaliczamy takie wyrazy jak chleb, chlew, szkło, szablę czy beskidzką chyżę. Wyraz gród (gard) znany jest prawie we wszystkich językach indoeuropejskich. Jest to pożyczka językowa kentumowana od pie. bazy *g'herdh-; rdzeń wyrazu gród był wspólny w językach germańskich i lechickich[15][16], .
Do czasów współczesnych zachowało się w Hiszpanii ponad 3000 nazw miejscowych utworzonych od wyrazów pochodzenia wschodniogermańskiego[17]
Zobacz też
- Annales Alamanici (796)
- Prokopiusza z Cezarei 2 z 8 tomów "Historii wojen" poświęcił wojnom z Wandalami (550)
- Tacyt (przed 76)
- ↑ "Germanorvm genera qvinqve: Vandili, qvorvm pars Bvrgodiones, Varinnae, Charini, Gvtones"
- ↑ "W przekładzie na język polski Haddingr najtrafniej daje się zastąpić Chościskiem. Takim tłumaczeniem oddaje się celnie znaczeniowe pole słowa, ale również zachowuje się rodzaj słownej konstrukcji użytej do wyrażenia zamierzonych treści." [w:] Jacek Banaszkiewicz. Podanie o Piaście i Popielu: studium porównawcze nad wczesnośredniowiecznymi tradycjami dynastycznymi. 1986. str. 119
- ↑ prawdopodobnie Sudety jako fragment Lasu Hercyńskiego przez Kasjusza Diona nazywane są "górami Wandalów"
- ↑ Henryk Łowmiański. Początki Polski: z dziejów Słowian w I. tysiącleciu: t. 1 ].
- ↑ Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzińska-Nowak. Wandalowie nad Sanem. „Alma Mater”. 99, s. 69-72, 2008. Ośrodek Informacji i Promocji UJ. (pol.).
- ↑ Publiusz Korneliusz Tacyt. De origine et situ Germanorum. rok 98. Mapa.; Cornelis Tacitus. De situ moribus et populis Germaniae libellus
- ↑ Po wycofaniu się głównej części Hasdingów z tego terytorium, we wschodniej części Kotliny Karpackiej do przyjścia Awarów ziemie te będą siedzibami Gepidów. W VI wieku nad dolnym Dunajem pojawią się Sklawinowie. Prokopiusz powiada o Sklawinach, że w 494, w powrotnej drodze z Kotliny Karpackiej przepuścili na północ Herulów do Thule, którzy powracali po klęsce poniesionej od Longobardów.
- ↑ Jordanes, Getica, p. 63
- ↑ Origo Gentis Langobardorum (672–688)]
- ↑ Dio Cassius, Historia Romanorum (71, 12), 171]
- ↑ "wskazując m.in., że ukraińska forma beskyd jest gwarowym wariantem (ze zmianą sc > st'/sk' jak w karpackim skiryty = szczerzyć) przeniesionym na zachód przez kolonizację wołoską." [w:] Język polski: t. 75. Kraków. 1995
- ↑ (skand.) bêsked, rozdział - karpacki grzbiet graniczny, wyraz używany wzdłuż całych Karpat na granicy polsko-słowackiej (formy: Beskid, Beskidy), nie tylko jako nazwa własna grzbietu karpackiego, ale również jako mniejsze lub większe przełęcze, urwiska, przepaście czy jary.
- ↑ "pożyczka wschodniogermańska (II wiek) od wyrazu heim, hulm rodzaj wzgórza, spolszczone na Chełm, Chełmiec, Chełmno ... [w:] Słownik starożytności słowiańskich. PAN. t. 2 s.99
- ↑ "Laesir is the Old Norse term for the Ljachar, a people near the Vistula in Poland". [in:] Theodore Murdock Andersson, Kari Ellen Gade Morkinskinna: The Earliest Icelandic Chronicle of the Norwegian Kings (1030-1157). ISBN13 9780801436949 p. 471; "The word here for Poles is "Laesum" - the dative plural from a nominative plural "Laesir". This clearly is derived from the old name for Pole - "Lyakh", since in the course of the Slavonic paradigm -kh- becomes -s- in accordance with the "second palatalization" and the addition of the regular Norse plural ending of -ir- [...] [in:] The Ukrainian review. 1963. p. 70; "eastern Wends, meaning obviously the Vjatyci/Radimici, Laesir "Poles" or "Western Slavs" (ef. Old Rus'ian ljaxy) [in:] Omeljan Pritsak. Old Scandinavian sources other than the sagas. 1981. p. 300
- ↑ norm. garðr; gockie gards; duńskie -gaard; island. -gard; cymbr. -garthur; aleman. -gardo; walijski -gardd; holenderski -gaerde; hiszp. -gardin; lechicki (pomorski) -gard; -grod,
- ↑ A Concise Etymological Dictionary of the English Language. Oxford. 1911; Jane Chance. Tolkien and the invention of myth. s. 70.
- ↑ Bulletin de la Société polonaise de linguistique. t. 46-48, 1991