Gryzonia
| kanton | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Siedziba | |||||
| Data powstania |
1803 | ||||
| Kod ISO 3166-2 |
CH-GR | ||||
| Powierzchnia |
7105 | ||||
| Populacja (2004) • liczba ludności |
| ||||
| • gęstość |
26 | ||||
| Języki urzędowe | |||||
| Szczegółowy podział administracyjny | |||||
| Liczba dystryktów |
11 | ||||
| Liczba gmin |
211 | ||||
| Położenie na mapie Szwajcarii | |||||
| Strona internetowa | |||||
Gryzonia (niem. Graubünden, wł. Grigioni, retorom. Grischun, skrót: „GR”) – szwajcarski kanton w Alpach, na pograniczu Włoch, Austrii i Liechtensteinu. Używane języki to niemiecki, włoski i romansz. Stolica – Chur, najstarsze miasto Szwajcarii z XII-wieczną katedrą i Muzeum Retyckim. Inne znane miasta to Davos i St. Moritz. W Gryzonii znajdują się źródła Renu. Gryzonia jest największym i najbardziej wysuniętym na wschód kantonem Szwajcarii.
Historia
Większość obecnego terytorium kantonu należała kiedyś do rzymskiej prowincji Raetia, która została utworzona w 15 r. p.n.e. Obecna stolica kantonu – Chur – nosiła wtedy nazwę „Curia”. Tereny te później weszły w skład diecezji Chur.
W 1367 r. utworzona została Liga Domu Bożego (Cadi, Gottes Haus, Ca’ di Dio), by stawić czoło rosnącej potędze biskupa Churu. Następnym krokiem było powołanie Szarej Ligi (Grauer Bund), w 1395 r., czasem zwanej Oberbund. Nazwa Szara Liga pochodzi od koloru strojów noszonych przez członków. To właśnie od „Grauer Bund” powstała nazwa kantonu (Graubünden). W 1436 r. ludność dziesięciu baliwatów powołała trzecią ligę, która nosiła nazwę Ligi Dziesięciu Jurysdykcji (Zehngerichtebund).
W 1450 r. Liga Dziesięciu Jurysdykcji sprzymierzyła się z Ligą Domu Bożego. W 1471 do sojuszu dołączyła Szara Liga. W latach 1497–1498 ligi te sprzymierzyły się ze Starą Konfederacją Szwajcarską po tym, jak Habsburgowie przejęli posiadłości po wygasłej dynastii Toggenburg. Ligi walczyły u boku Konfederacji w wojnie austriacko-szwajcarskiej. Habsburgowie zostali pokonani w Bitwie pod Calven oraz Bitwie pod Dornach. Dało to podstawy do utworzenia kantonu Gryzonii. Ligi pozostały w luźnym związku do czasu Bundesbrief 23 września 1524 r.
Ostatnie przejawy władzy biskupa Chur zniesiono w 1526 r. W 1798 r. ziemie kantonu stały się częścią Republiki Helweckiej jako „Kanton Recja”. Na podstawie Aktu Mediacyjnego tereny Gryzonii zostały kantonem w 1803 r. W 1892 kanton otrzymał własną konstytucję. W ciągu następnego wieku do konstytucji wniesiono ok. 30 poprawek.
Herby Trzech Lig tworzą obecny herb kantonu Gryzonia.
Geografia
Kanton zajmuje powierzchnię 7105 km². Tylko około jedna trzecia powierzchni kantonu to ziemie nadające się do upraw. Lasy pokrywają około 20% Gryzonii. Jest to rejon silnie górzysty, przecięty dolinami rzek Ren i Inn. Na terenie kantonu znajdują się między innymi Szwajcarski Park Narodowy i Park Natury Ela, ponadto niektóre obszary górskie znajdują się na Liście światowego dziedzictwa UNESCO.
Znajduje się tu wiele wysokich szczytów górskich, między innymi Tödi (3614 m) i najwyższy – Piz Bernina (4049 m). Wiele z tutejszych łańcuchów górskich posiada lodowce, np. pasma: Albula, Silvretta, Berninagruppe, Rätikon oraz Alpy Lepontyńskie. Mieszczą się tu też jedne z najgłębszych dolin w Europie. W dolinach tych zamieszkiwali Retowie (Rhaeti).
Kanton graniczy z Liechtensteinem na północy, Austrią na północy i wschodzie, Włochami na południu i południowym wschodzie oraz z kantonami Sankt Gallen na północnym zachodzie, Glarus, Uri na zachodzie oraz z Ticino na południowym zachodzie. Stolicą kantonu jest Chur. Inne znane miejscowości to: Davos, Klosters, Sankt Moritz, Arosa, Pontresina, Scuol i Sils im Engadin/Segl.
Rząd
Siedzibą rządu kantonu jest Chur. Ciało ustawodawcze – Wielka Rada (niem. Grosser Rat) składa się z 120 członków wybieranych w 39 dystryktach w ordynacji większościowej, a kadencja trwa 4 lata. Rząd kantonu (władza wykonawcza) składa się z pięciu członków wybieranych przez parlament na czteroletnią kadencję z możliwością jednokrotnej reelekcji.
Konstytucja Gryzonii (ostatnia poprawka miała miejsce 14 września 2003 r.) głosi w swej preambule, że celem kantonu jest ochrona wolności, pokoju, godności ludzkiej, demokracji, państwa prawa (Rechtsstaat) oraz promowanie rozwoju, sprawiedliwości społecznej oraz zachowanie czystości środowiska dla przyszłych pokoleń, zachowanie trójjęzyczności i różnorodności kulturowej, a także zachowanie ich jako historycznego dziedzictwa Gryzonii.
Konstytucja zezwala cudzoziemcom na głosowanie na poziomie gminnym, za zgodą władz lokalnych. W 2009 r. gmina Bregaglia została pierwszą w kantonie, która zastosowała ten przepis i dopuściła cudzoziemców do głosowania.
Podział polityczny
Dystrykty
Gryzonia podzielona jest na 11 dystryktów. Ich granice są związane z naturalnym ukształtowaniem terenu. Dystrykty te dzielą się na 39 poddystryktów (niem.: Kreise):
- Albula poddystrykty:Alvaschein, Belfort, Bergün i Surses
- Bernina poddystrykty: Brusio i Poschiavo
- Hinterrhein poddystrykty: Avers, Domleschg, Rheinwald, Schams i Thusis
- Imboden poddystrykty: Trin i Rhäzüns
- Inn poddystrykty: Ramosch, Sur Tasna, Suot Tasna i Val Müstair
- Landquart poddystrykty: Maienfeld i Fünf Dörfer
- Maloja poddystrykty: Bergell i Oberengadin
- Moesa poddystrykty: Calanca, Misox i Roveredo
- Plessur poddystrykty: Chur, Churwalden i Schanfigg
- Prättigau/Davos poddystrykty: Davos, Jenaz, Klosters, Küblis, Luzein, Schiers oraz Seewis
- Surselva poddystrykty: Disentis, Ilanz, Lumnezia/Lugnez, Ruis oraz Safien
Gminy
Kanton Gryzonia składa się z 203 gmin.
Gospodarka
Rolnictwo i turystyka są podstawą gospodarki kantonu. Rolnictwo skupia się przede wszystkim na pasterstwie, głównie kóz i owiec. Turystyka koncentruje się w kurortach górskich Davos, Arosa, Laax, Sankt Moritz i Pontresina. Kanton oferuje też inne atrakcje.
W okolicach Chur rozwinęła się produkcja wina. Stolica kantonu jest też centrum przemysłowym. W południowych dolinach Mesolcina i Poschiavo uprawia się kukurydze i kasztany.
Demografia
Językami urzędowymi kantonu są język niemiecki, włoski i romansz. Językami z najwyższym odsetkiem użytkowników są:
- język niemiecki – 68,3%,
- język romansz – 14,5%,
- język włoski – 10,2%[1].
Populacja Gryzonii liczy 188 762 osób (dane z 2007 r.) z czego 28 008 (14,84%) to cudzoziemcy. Głównymi religiami są katolicyzm oraz protestantyzm. Katolicy stanowią nieznaczną większość (47% to katolicy a 41% protestanci).
Romansz – ludność mówiąca w romansz
niem. – ludność mówiąca po niemiecku
wł. – ludność mówiąca po włosku
Paskowane rejony oznaczają miejsca, w których brak wyraźnej większości lub występuje silna mniejszość (ponad 30%) albo rejony oficjalnie dwujęzyczne.Gryzonia jest jedynym kantonem Szwajcarii, który posiada trzy oficjalne języki: niemiecki (dialekt niemieckiego zwany Bündnerdeutsch), romansz i włoski. Używany jest również (głównie w regionie doliny Val Poschiavo) język zachodniolombardzki, nie ma jednak statusu języka oficjalnego.
Romansz jest zbiorowym określeniem grupy blisko spokrewnionych dialektów, używanych w południowej Szwajcarii, które należą do grupy języków retoromańskich. Do grupy tej należą przede wszystkim dialekty: Sursilvan, Sutsilvan, Surmiran, Puter i Vallader. Romansz został ustandardyzowany w 1982 r. przez lingwistę z Zürichu Heinricha Schmida. Wersja standardowa nazywana jest Rumantsch Grischun i przyjmowała się powoli. Romansz został uznany za jeden z czterech „języków narodowych” w poprawce do konstytucji Szwajcarii z 1938 r. Od 1996 r. jest też oficjalnym językiem Konfederacji, co oznacza wymóg znajomości i używania tego języka przez urzędników. Romansz jest językiem oficjalnym na poziomie kantonów; gminy natomiast mają wolną wolę w określeniu swych oficjalnych języków.
Kultura
Gryzonia słynie ze swej kuchni, między innymi z Bündnerfleisch potrawy przyrządzanej z suszonej wołowiny oraz z ciasta miodowo-orzechowego „Bündner Nusstorte”. Innym specjałem, najczęściej przyrządzanym w zachodniej części kantonu, jest Capuns – rodzaj gołąbków z liści boćwiny, suszonych wędlin, mąki i sera.
W Gryzonii znajdują się trzy obiekty wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO: Klasztor benedyktynów św. Jana, Uskok Glarus oraz Linie kolei retyckiej.
Przypisy
Bibliografia
| Kanton niem. Kanton, fr. canton, wł. cantone, rom. chantuns |
|
|---|