Marcin Oracewicz

Popiersie Marcina Oracewicza przed Celestatem w Krakowie

Tablica pamiątkowa Marcina Oracewicza na Barbakanie w Krakowie

Marcin Oracewicz (ur. ok. 1720, zm. w 1790 w Krakowie) – mieszczanin krakowski, bohater obrony Krakowa przed Rosjanami w czasie Konfederacji barskiej w czerwcu 1768 roku.

Syn Marcina (starszego), który przybył do Krakowa z Lubowli na Spiszu i zmienił nazwisko na Oracewicz^[1].

Przyjął obywatelstwo miasta Krakowa dn. 17 listopada 1745^[2]. W latach 1747–1772 mieszkał i prowadził warsztat w Szarej Kamienicy na Rynku Głównym. Był pasamonikiem, w latach 1765–1773 pełnił funkcję starszego cechu. Był członkiem Bractwa Kurkowego i doskonałym strzelcem^[3].

22 czerwca 1768 w czasie konfederacji barskiej stanął do obrony miasta. Według relacji o. Wincentego Wytyszkiewicza OFM, z 1792 r. po dwukrotnym trafieniu nieprzyjacielskiego oficera bez żadnych skutków, za trzecim razem strzelił z broni nabitej guzem^[4]^[5] od żupana i zabił dowodzącego wojskami rosyjskimi generała Iwana Panina^[6] (nie wymieniają jednak tego nazwiska żadne źródła opisujące rosyjski szturm na Kraków z dnia 22 czerwca 1768 – w rzeczywistości chodziło o płk. Bocka^[7]). Jako przyczynę użycia guza (niekiedy guzika) od żupana popularne opracowania podają brak amunicji, o czym nie wspomina relacja o. Wytyszkiewicza OFM. Mogło to być także powodowane uznaniem nieprzyjaciela za charakternika, którego nie imają się kule. Był to powszechny wówczas przesąd, zgodnie z którym miały istnieć czary, zabezpieczające przed trafieniem ołowianą kulą, podczas gdy na pocisk ze srebra (srebrną kulę lub srebrny guz od żupana, użyty z braku srebrnej kuli), czary miały być nieskuteczne^[8]^[9], o czym pisać zakonnikowi było niezręcznie^[10].

W 1897 na murze Barbakanu umieszczono tablicę pamiątkową ku jego czci z napisem: DNIA 22 CZERWCA 1768 ROKU MARCIN ORACEWICZ MIESZCZANIN I PASAMONIK KRAKOWSKI STRZAŁEM Z MURÓW MIASTA ZABIŁ PUŁKOWNIKA ROSYJSKIEGO, SKUTKIEM CZEGO ROSYANIE DNIA TEGO OD MIASTA ODSTĄPILI. 1897.

W 1889 podczas ekshumacji oficerów rosyjskich poległych w 1768 znaleziono m.in. czaszkę z głęboką raną postrzałową pod lewym okiem^[11], co potwierdza relację o zabiciu przez Marcina Oracewicza rosyjskiego oficera.

Doczekał się również w roku 1890 niewielkiego pomnika-popiersia autorstwa Michała Korpala w Parku Strzeleckim przy Celestacie.

Przypisy

↑ A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa. Kraków: Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1897.
↑ Warunek, aby uprawiać rzemiosło. Za: A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa. Kraków: Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1897, s. 6
↑ A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa, Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, Kraków 1897, s. 12-13
↑ Zob. kolekcja srebrnych guzów do żupanów, za: Borta, guzy i pętlice [w: Polski strój męski XVI – XVIII w.]. [dostęp 2009-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 lutego 2009)].
↑ Katarzyna Kluczwajd: Skarb ze Skrwilna. Ozdoby stroju. [dostęp 2009-08-20].
↑ Relacja o. Wincentego Wytyszkiewicza OFM: ...Kiedy jednak strzały armatnie nie zdołały bramy wybić... Panin [w rzeczywistości podpułkownik Bock] szukał sposobu i miejsca wedle Bramy Floriańskiej, jeżdżąc na koniu ze swymi oficerami, ukazując miejsca muru szpadą – w które by bombardować mieli. Natychmiast spostrzegłszy jeden z obywatelstwa, będący na murze mieszczanin Marcin Oracewicz, kunsztu pasamoniczego, nabiwszy sztuciec, ugodził Panina w piersi, lecz ten będąc pod kamizelką uzbrojony zbroją, nic mu nie szkodziło. Poznawszy być uzbrojonego wodza Oracewicz, nabiwszy powtórnie broń, mierzył do głowy, co jak tylko kapelusz jego trafiwszy i przestrzeliwszy Panin oddał dzielnemu strzelcowi ukłon. Marcin Oracewicz tak po dwa razy omylon i chybionym zostawszy, nie omieszkał trzeci raz sztućca swego nabić – jak inna wiadomość podaje, guzikiem od żupana – i mierząc ku głowie trafił w zęby i zwalił Panina z konia. Officyerowie widząc porażonego śmiertelnie generała swego, a chcąc go ratować na ziemi, przez gęsty ogień z murów od obywatelstwa legło przy nim dwóch officyerów z kilkunastu gemejnymi**. Między poległymi oficerami był major Keith, liczba zaś zabitych żołnierzy wynosiła 27. Rosyanie, straciwszy przy tym szturmie swojego wodza, odciągnęli zaraz od miasta, udając się do Czyżyn, dziedzicznych dóbr księży Cystersów mogilskich. Zabrali także zwłoki poległych oficerów i pochowali je w ogrodzie Steinkellerowskim, gdzie dzisiaj ogród strzelecki. W: A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski, Kraków 1897, „Biblioteka Krakowska”, cytat za: Lidia Ligęza, Pogłosy konfederacji barskiej na ziemi krakowskiej, (w:) Przemiany tradycji barskiej, s. 225–246 [za:] str. 41–42 [w:] Jacek Kowalski: Niezbędnik Konfederata Barskiego. Poznań: Fundacja św. Benedykta, 2008. ISBN 978-83-60758-17-5.
↑ za: str. 74–77 Władysław Konopczyński: Konfederacja Barska. (t. I, reprint wyd. 1936–8), Warszawa: Volumen, 1991. ISBN 83-85218-07-6.
↑ ...w owe czasy trwała opinia między wojskowymi, że jest sekret albo czary od ołowiu i że ten sekret czy czary hajdamacy posiadają, nie mogąc być kulą ołowianą ranionymi; a nie masz sekretu żadnego przeciw żelazu, z jakiego kruszcu był grot u strzały. Słyszałem od wielu towarzystwa, bywalców w potyczkach z hajdamakami, że ci wystrzelone do siebie kule zmiatają z sukien jak pigułki śniegowe, że je wyjmują zza pazuchy, że je w ręce łapią i na urągowisko naszym odrzucają; dodawali ci opowiadacze, iż aby się kule ołowiane jęły hajdamaków, trzeba było lać je na pszenicę święconą albo też mieć je żelazne, srebrne lub złote. Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III – O deputacie do exakcyi
↑ Jako zaś celem moim jest pisać o obyczajach polskich za Augusta III, tak nie mogę pominąć i tego, lubo mam za bajki i gusła, że Polacy wierzyli mocno, iż między hajdamakami wielu się znajdowało charakterników, których się kule nie imały. Powiadali z przysięgą nieraz, że widzieli hajdamaków zmiatających z siebie kule, które w ich twarz albo piersi trafiły, że wyjmując takie kule zza pazuchy, nazad na Polaków odrzucali. Dla czego nasi, zabobon zabobonem przemagając, robiąc kule na hajdamaków lali je na pszenicę święconą, to już taka kula chwycić się miała hajdamaki. Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III – O wojnie z hajdamakami
↑ relacja o. Wytyszkiewicza OFM, dla osoby dającej wiarę owemu zabobonowi, byłaby uznana za jego potwierdzenie
↑ „... w 1889 r. ...władze miejskie pozwoliły rządowi rosyjskiemu zabrać szczątki Panina i poległych oficerów.” W jednej z wydobytych podczas ekshumacji szczątków czaszek „prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego dr. Stopczański” stwierdził „zgruchotaną kość poniżej lewego oka, przez co widoczna jest głęboka jama” [w:] A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa. Kraków: Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1897, s. 21–22

Bibliografia

Adam Chmiel: Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski : opowiadanie z przeszłości Krakowa. Kraków: Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1897, s. 23.
Janina Bieniarzówna, hasło: Oracewicz Marcin [w:] Polski Słownik Biograficzny. T. 24. Kraków: PAN, 1979. s. 150-151

Linki zewnętrzne

Marcin Oracewicz. Encyklopedia mitów i legend. [dostęp 2009-08-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (19 marca 2011)].

[ACh-1] A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa. Kraków: Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1897.

[2] Warunek, aby uprawiać rzemiosło. Za: A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa. Kraków: Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1897, s. 6

[3] A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa, Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, Kraków 1897, s. 12-13

[4] Zob. kolekcja srebrnych guzów do żupanów, za: Borta, guzy i pętlice [w: Polski strój męski XVI – XVIII w.]. [dostęp 2009-08-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 lutego 2009)].

[5] Katarzyna Kluczwajd: Skarb ze Skrwilna. Ozdoby stroju. [dostęp 2009-08-20].

[6] Relacja o. Wincentego Wytyszkiewicza OFM: ...Kiedy jednak strzały armatnie nie zdołały bramy wybić... Panin [w rzeczywistości podpułkownik Bock] szukał sposobu i miejsca wedle Bramy Floriańskiej, jeżdżąc na koniu ze swymi oficerami, ukazując miejsca muru szpadą – w które by bombardować mieli. Natychmiast spostrzegłszy jeden z obywatelstwa, będący na murze mieszczanin Marcin Oracewicz, kunsztu pasamoniczego, nabiwszy sztuciec, ugodził Panina w piersi, lecz ten będąc pod kamizelką uzbrojony zbroją, nic mu nie szkodziło. Poznawszy być uzbrojonego wodza Oracewicz, nabiwszy powtórnie broń, mierzył do głowy, co jak tylko kapelusz jego trafiwszy i przestrzeliwszy Panin oddał dzielnemu strzelcowi ukłon. Marcin Oracewicz tak po dwa razy omylon i chybionym zostawszy, nie omieszkał trzeci raz sztućca swego nabić – jak inna wiadomość podaje, guzikiem od żupana – i mierząc ku głowie trafił w zęby i zwalił Panina z konia. Officyerowie widząc porażonego śmiertelnie generała swego, a chcąc go ratować na ziemi, przez gęsty ogień z murów od obywatelstwa legło przy nim dwóch officyerów z kilkunastu gemejnymi**. Między poległymi oficerami był major Keith, liczba zaś zabitych żołnierzy wynosiła 27. Rosyanie, straciwszy przy tym szturmie swojego wodza, odciągnęli zaraz od miasta, udając się do Czyżyn, dziedzicznych dóbr księży Cystersów mogilskich. Zabrali także zwłoki poległych oficerów i pochowali je w ogrodzie Steinkellerowskim, gdzie dzisiaj ogród strzelecki. W: A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski, Kraków 1897, „Biblioteka Krakowska”, cytat za: Lidia Ligęza, Pogłosy konfederacji barskiej na ziemi krakowskiej, (w:) Przemiany tradycji barskiej, s. 225–246 [za:] str. 41–42 [w:] Jacek Kowalski: Niezbędnik Konfederata Barskiego. Poznań: Fundacja św. Benedykta, 2008. ISBN 978-83-60758-17-5.

[7] za: str. 74–77 Władysław Konopczyński: Konfederacja Barska. (t. I, reprint wyd. 1936–8), Warszawa: Volumen, 1991. ISBN 83-85218-07-6.

[8] ...w owe czasy trwała opinia między wojskowymi, że jest sekret albo czary od ołowiu i że ten sekret czy czary hajdamacy posiadają, nie mogąc być kulą ołowianą ranionymi; a nie masz sekretu żadnego przeciw żelazu, z jakiego kruszcu był grot u strzały. Słyszałem od wielu towarzystwa, bywalców w potyczkach z hajdamakami, że ci wystrzelone do siebie kule zmiatają z sukien jak pigułki śniegowe, że je wyjmują zza pazuchy, że je w ręce łapią i na urągowisko naszym odrzucają; dodawali ci opowiadacze, iż aby się kule ołowiane jęły hajdamaków, trzeba było lać je na pszenicę święconą albo też mieć je żelazne, srebrne lub złote. Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III – O deputacie do exakcyi

[9] Jako zaś celem moim jest pisać o obyczajach polskich za Augusta III, tak nie mogę pominąć i tego, lubo mam za bajki i gusła, że Polacy wierzyli mocno, iż między hajdamakami wielu się znajdowało charakterników, których się kule nie imały. Powiadali z przysięgą nieraz, że widzieli hajdamaków zmiatających z siebie kule, które w ich twarz albo piersi trafiły, że wyjmując takie kule zza pazuchy, nazad na Polaków odrzucali. Dla czego nasi, zabobon zabobonem przemagając, robiąc kule na hajdamaków lali je na pszenicę święconą, to już taka kula chwycić się miała hajdamaki. Jędrzej Kitowicz, Opis obyczajów i zwyczajów za panowania Augusta III – O wojnie z hajdamakami

[10] relacja o. Wytyszkiewicza OFM, dla osoby dającej wiarę owemu zabobonowi, byłaby uznana za jego potwierdzenie

[11] „... w 1889 r. ...władze miejskie pozwoliły rządowi rosyjskiemu zabrać szczątki Panina i poległych oficerów.” W jednej z wydobytych podczas ekshumacji szczątków czaszek „prof. Uniwersytetu Jagiellońskiego dr. Stopczański” stwierdził „zgruchotaną kość poniżej lewego oka, przez co widoczna jest głęboka jama” [w:] A. Chmiel, Marcin Oracewicz, mieszczanin krakowski: opowiadanie z przeszłości Krakowa. Kraków: Tow. Miłośników Historyi i Zabytków Krakowa, 1897, s. 21–22

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]