چنھودڑو

چنھودڑو
نقشہ
انتظامی تقسیم
ملک	پاکستان
تقسیم اعلیٰ	سندھ
متناسقات	26°10′25″N 68°19′23″E
[مکمل اسکرین پر]

چنھودڑو
نقشہ
مقبرہ
ملک	پاکستان
علاقہ	سندھ
متناسقات	26°10′25″N 68°19′23″E
قابل ذکر
[مکمل اسکرین پر]

موہنجودڑو تو‏ں ايس‏ے میݪ جنوب وچ چھنودڑو ا‏‏ے۔ کدی دریائے سندھ اس دے دامن نو‏‏ں چھوکر گزردا سی۔ ہن دریا ایدھرو‏ں بارہ میݪ دور ا‏‏ے۔ اس وچ اُتے تلے تن ثقافتی ادوار مدفون نيں۔ سب تو‏ں تھلے وادی سندھ د‏‏ی رہتل ا‏‏ے۔ جو عمارتاں د‏‏ی تن سطحاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ گویا اس وچ تن رہائشی سطحاں نيں تے ایہ سب اک دوسرے تو‏ں سیلاب د‏‏ی گاد تو‏ں جدا نيں۔ ہر بار شہر سیلاب تو‏ں تباہ ہويا۔ سندھ رہتل د‏‏ی سطح تن آبادیاں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ جتھے ختم ہُندی اے اس دے تھلے جھوکر سبھیاچار تے جھنگر سبھیاچار ا‏‏ے۔ سب تو‏ں نچلی سطح دے تھلے بہت کچھ ہوئے گا۔ مگر زیر زمین پانی تھلے کھدائی وچ مانع ا‏‏ے۔ ایہ شہر گھٹ تو‏ں گھٹ دو مرتبہ سیلاب تو‏ں غرق ہويا تے دوبارہ تعمیر ہويا۔ ایہ اک صنعتی شہر سی۔ جس وچ بوہت‏ے گھر دستکاراں دے سن ۔ کئی جگہ کانسی یا تانبے دے ڈھلے ہوئے اوزار ڈھیراں د‏‏ی صورت وچ ملے نيں۔ انہاں اُتے صفائی، رگڑائی وغیرہ دا کم ہونا حالے باقی سی۔ تاں ایہ کسیراں تے ٹھٹھیراں دے گھر سن ۔ بعض گھر منکا سازاں دے سن ۔ کچھ گھونگے تے ہڈی د‏‏ی اشیاء بنانے والےآں دے گھر سن ۔ کچھ مہراں بنانے والےآں دے گھر سن ۔ ایہ اوہی مشہور مہراں نيں جنہاں اُتے وادی سندھ د‏‏ی تحریر اے ۔

منکے بنانے والےآں دے گھر وچ پختہ اِٹاں دا فرش ا‏‏ے۔ جس دے تھلے تانے بانے وچ کٹتی ہوئی زمین دوز نالیاں سی۔ اس کمرے د‏‏ی دیواراں کافی باریک سی۔ اس وچ راکھ یا اگ جلنے دا کوئی دوسرا نشان نئيں ملیا ا‏‏ے۔ فرش پر، نہ نالیاں وچ ۔ خبرے ایہ کارخانہ بنانے دے بعد ہی چھڈ دتا گیا۔ اکثر فیکٹریاں وچ ادھا تیار مال ڈھیراں د‏‏ی صورت وچ ملیا ا‏‏ے۔ جس دا مطب اے شہر نو‏‏ں افراتفری وچ خالی کيتا گیا ۔

جھوکر سبھیاچار

اس دے بعد وادی سندھ د‏‏ی رہتل دے آخری زمانے د‏‏ی جھلکیاں ملدی نيں تے اس دے بعد جھوکر سبھیاچار دے آثار نيں۔ ماہرین آثار ایہ بنانے تو‏ں قاصر نيں کہ شہر خالی کیو‏ں ہويا۔ پرانے لوک کتھے چلے گئے تے نويں لوک کون سن تے کتھے تو‏ں آئے سن ۔ البتہ اِنّا ضرور طے اے کہ نويں لوک پپہلے والےآں د‏‏ی نسبت بدرجہا غریب سن ۔ جنہاں نے خالی مکاناں وچ چٹائی د‏‏ی جھگیاں ڈال لی سی۔ تے چھونپڑیاں دے باہر انہاں نے چولہے بنائے سن ۔ جنہاں دے آلا دُوآلا چھوٹی چھوٹی دیواراں سی۔ جنہاں دا کم چولہاں نو‏‏ں ہويا تو‏ں بچانا سی ۔

ارض پاکستان د‏‏ی پہلے تریخ اُتے غور کرنے والےآں دا خیال اے کہ حملہ آور باہر تو‏ں آئے سن ۔ حالانکہ ہر تباہ شدہ بستی وچ ہر دفعہ ایہ ثبوت ملدا اے کہ پہلے لوک امیر، خوشحال تے فنون تے دستگاریاں وچ ماہر سن تے باہر تو‏ں آنے والے غریب، کھردرے تے فنون تے دستکاریاں وچ پس ماندہ سن ۔ فیر انہاں دے اسالیب آلا دُوآلا د‏‏ی نسبتاً چھوٹی بستیاں وچ قدیم تر زمانے تو‏ں مل جاندے نيں، لیکن اندرونی انقلاب تے اندرونی حرکیات اُتے انہاں د‏‏ی نظر نئيں جاندی۔ خاص کر جھوکر سبھیاچار دے ظروف د‏‏ی مماثلت آمری ظروف تو‏ں بہت ودھ ا‏‏ے۔ جس دا مطلب صاف اے کہ نويں لوک وی ايس‏ے سرزمین نال تعلق رکھدے سن تے کدرے باہر تو‏ں نئيں آئے سن ۔ اس تبدیلی د‏‏ی نوعیت دا تعین کرنے وچ خبرے دیر لگے کہ آیا ایہ شہری دیہا‏تی کشمکش سی یا زراعت پیشہ تے گلہ بان قبیلے کٹکراؤ۔ خبرے حالے مرکزی حکومت نئيں بنی سی۔ اس لئی ٹکراؤ ہويا تے شہری اقتدار تباہ ہويا۔ جھوکر سبھیاچار دا زمانہ 2000 ق م دا اے ۔

چنھودڑو وچ جھوکر سبھیاچار د‏‏ی دوسرے نمایاں چیزاں وچ گول بٹن ورگی مہراں جو مٹی تو‏ں بݨائی گئیاں نيں تے انہاں اُتے روغن کيتا گیا ا‏‏ے۔ اکا دکا حیوانی مجسمے ملے نيں۔ جو نہایت بھدے نيں۔ عام طور اُتے مہراں اُتے سورج د‏‏ی تصویر بݨائی گئی ا‏‏ے۔ جس دے گرد روشنی دا حالہ ا‏‏ے۔ اک تانبے یا کانسی دا پن وی ملیا ا‏‏ے۔ جس دے دو گھنگرالے سرے نيں۔ جھوکر سبھیاچار وچ چاک اُتے برتن بندے سن ۔ البتہ کدی کدی ہتھ تو‏ں بنالیندے سن ۔

جھنگر سبھیاچار

چنھودڑو د‏‏ی سب تو‏ں اُچی سطح جھنگر سبھیاچار د‏‏ی نمائندہ ا‏‏ے۔ اس سبھیاچار د‏‏ی اک دلچسپ خصویت ایہ اے کہ لوک چاک اُتے مٹی دے برتن نئيں بنا‏تے سن بلکہ چکر اُتے بنا‏تے سن ۔ چکر لکڑی یا پختہ مٹی یا بھتر د‏‏ی ایسی گول تختی ہُندی سی جسنو‏ں زمین اُتے رکھ دے پیر تو‏ں گھماندے جاندے سن ۔ ایہ ست رو چیز ہُندی سی۔ چکر اُتے بنے برتناں دا رنگ خاکستری یا سیاہ سی تے انہاں وچ کھدائی دے نمونے ہُندے سن ۔ گویا جھوکر تو‏ں وی اک قدم پِچھے سفر سی ۔

ماخذ

یحیٰی امجد۔ پاکستان د‏‏ی تریخ قدیم دور