Žene u Narodnooslobodilačkoj borbi
Tokom Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije od jula 1941. do maja 1945. godine u redovima Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odereda Jugoslavije borilo se preko 100.000 žena, od kojih je oko 25.000 poginulo. Pored njih, veliki broj žena učestvovao je u radu u pozadini, a posebno masovno učešće žena zabeleženo je u ustanički krajevima. Pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije tokom Narodnooslobodilačke borbe osnivane su organizacije žena koje su bile različite jer su uslovi bili drugačiji u pojedinim krajevima Jugoslavije, ali su ciljevi svima bili isti - oslobođenje žena od okupatora, ali i od njene zavisnosti i neravnopravnog položaja u društvu.
Žene su se masovno uključivale u Narodnooslobodilački pokret - kao delegati, politički komesari, komandiri i komandanti, referenti saniteta, bolničarke, borci, puškomitraljesci, bombaši, partijski i skojevski rukovodioci i odbornici Narodnooslobodilačkih odbora. KPJ je i u predratnom periodu nastojala da žene uključi u revolucionarni pokret, ali posebnih ženskih organizacija nije bilo. U početku rata osnivani su mesni, opštinski i gradski odbori žena, a posle velikih uspega postignutih u borbi tokom 1941. i 1942. godine, došlo je do stvaranja posebne ženske organizacije - Antifašističkog fronta žena Jugoslavije osnovanog 6. decembra 1942. godine u Bosanskom Petrovcu.
Od oko 40.000 žena, koliko je ranjeno tokom rata, preko 3.000 su postali teški invalidi. Za narodne heroje proglašena je 91 žena, a njih 3.344 dobilo je Partizansku spomenicu 1941. Više od 2.000 žena postale su oficiri Jugoslovenske armije. Od oko 1.700.000 Jugoslovena, koliko je stradalo tokom Drugog svetskog rata, oko 620.000 su žene, a samo u logorima ih je ubijeno više od 282.000.
Neposredno pred početak Drugog svetskog rata pojačana je, pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije, politička aktivnost žena, naročito posle obrazovanja Narodnog fronta Jugoslavije 1936. godine. Iste godine u akciji „Za mir i slobodu“ sakupljeno je 600.000 potpisa žena, a narednih godina žene su masovno učestvovale u demonstracijama širom zemlje protiv rastuće fašističke opasnosti - povodom Anšlusa Austrije, Minhenskog sporazuma, sudetske krize i dr. Šesnaest žena iz Jugoslavije učestvovalo je u španskom građanskom ratu od 1936. do 1939. godine.
Na Petoj zemaljskoj konferenciji Komunističke partije Jugoslavije, održanoj od 19. do 23. oktobra 1940. godine u Dubravi kod Zagreba, Vida Tomšič održala je referat „O radu među ženama“. Na konferenciji je izabran i novi Centralni komitet KPJ u koji su uključene dve žene - Spasenija Cana Babović i Vida Tomšič.
Jugoslovenskim ženama niko nije poklonio ravnopravnost već su one svojim učešćem u narodnooslobodilačkoj borbi, i to masovnim učešćem – sa oružjem u ruci, izborile.[1]
– Ida Sabo
Posle okupacije Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941. godine i organizovanja Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije, pristupilo se obrazovanju odbora aktivistkinja NOP-a za prikupljanje hrane, odeće, obuće, sanitetskog materijala, zatim za brigu o ranjenicima, deci i iznemoglim ljudima, za mobilizaciju bolničarki u sanitetsku službu, održavanje kurirskih veza, obaveštajne službe i dr. Ovi odbori su se veću toku leta i jeseni 1941. godine počeli nazivati odborima Antifašističkog fronta žena i međusobno su bili organizaciono povezani. U oslobođenom Drvaru je 21. avgusta 1941. godine održana skupština žena i ženske omladine, na kojoj su bili razmotreni zadaci žena u vezi sa učešćem u Narodnooslobodilačkoj borbi i pružanjem pomoći partizanskim jedinicama i organizovanjem žena na teritorijalnom principu. U isto vreme, 20. avgusta 1941. godine, Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju ukazivao je Okružnim komitetima na mogućnost i raznovrsne oblike angažovanja žena u partizanskim jedinicama, sanitetskoj službi i sl.[2]
U samom partizanskom pokretu nikad nisam osetila bilo kakvu vrstu predrasuda i nejednakosti sa ostalima, bio to seksizam ili antisemitizam.[1]
Posle savetovanja Glavnog štaba NOPOJ-a u Stolicama, kod Krupnja, održanog 26. septembra 1941. godine, razvio se još intenzivniji rad na organizovanju i okupljanju žena u Narodnooslobodilački pokret. U ustaničkim područjima Hrvatske, do tada su već bili organizovani seoski i opštinski, a negde i sreski odbori Antifašističkog fronta žena. Početkom decembra 1941. godine obrazovani su i prvi inicijativni odbori AFŽ za Liku i Kordun koji su počeli s radom krajem januara 1942. godine. Okružna konferencija AFŽ-a za južnu Dalmaciju održana je 9. avgusta 1942. godine kod Gradca, a Okružna konferencija AFŽ za okrug Karlovac 25. avgusta Gornjem Budačkom kod Vojnića. Osnivački odbor AFŽ za istočnu Bosnu održan je 22. februara 1942. godine u Foči, pa je zatim usledilo formiranje seoskih odbora i opštinskih povereništava AFŽ u tom kraju. U Sloveniji je u leto 1941. godine Oslobodilakom frontu Slovenije pristupio „Savez seoskih mladića i devojaka“ (sl. Zveza kmečkih fantov in deklet), masovna organizacija seoske omladine, čiji su mnogi članovi kasnije ušli u sastav Saveza komunističke omladine Jugoslavije, dok su devojke i žene, u okviru Oslobodilačkog fronta, organizovane u odbore Slovenskog antifašsitičkog saveza žena (sl. Slovenska protivfašistična ženska zveza - SPŽZ), koji su formirani do kraja 1941. godine, uporedo sa mesnim, rejonskim i sreskim odborima OF. U Crnoj Gori, Makedoniji i Srbiji u to vreme nisu bila formirana viša rukovodstva, ali je na terenu postojala široka mreža osnovnih odbora Antifašističkog fronta žena.
U borbi je odnos između muškaraca i žena bio uglavnom dobar. Ako neko nosi pušku, onda je to borac sa puškom, a ako ne nosi pušku, onda je politički radnik. Ja nisam bila nosila pušku, ja sam bila politički radnik.[1]
– Pavlović Bulat Danica
Na Prvoj zemaljskoj konferenciji Antifašističkog fronta žena Jugoslavije, održanoj od 5. do 8. decembra 1942. godine u Bosanskom Petrovcu u prisustvu 166 delegata iz svih krajeva Jugoslavije (izuzev Slovenije i Makedonije), jedinica NOV i POJ i vojnopozadinskih organa vlasti - izabran je Centralni odbor AFŽ Jugoslavije od 20 članova koji je objedinjavao rad pokrajinskih rukovodstava AFŽ; za predsednicu AFŽ izabrana je Kata Pejnović.
| Za više informacija pogledajte članak Žene narodni heroji Jugoslavije |
- Herta Has
- Franja Bojc-Bidovec
- Majda Vrhovnik
- Pavla Mede
- Rezeka Dragar
- Marija Drakslar
- Lizika Jančar
- Pepca Kardelj
- Malči Belič
- Ljudmila Kerin
- Zdenka Kidrič
- Danila Kumar
- Antonija Kuclar
- Mira Svetina
- Vida Tomšič
- Tončka Čeč Olga
- Lidija Šentjurc
- Majda Šilc
- Mica Šlander
- Andreana Družina
- Mihaela Škapin
- Albina Mali
- Olga Dedijer
- Božidarka Damnjanović Kika
- Cana Babović
- Grozdana Belić-Penezić
- Saša Božović
- Vera Blagojević
- Srbijanka Bukumirović
- Olga Alkalaj
- Đuka Dinić
- Milka Minić
- Mitra Mitrović
- Davorjanka Paunović
- Jovanka Radaković
- Darinka Radović
- Branka Savić
- Lepa Stamneković
- Bosa Cvetić
- Milica Šuvaković
- Savka Javorina
- Neda Božinović
- Rada Miljković
- Drinka Pavlović
- Milica Pavlović Dara
- Olga Džuverović - Vera
- Julijana Ćatić-Juca Tenkić
U ratu sam naučio da poštujem žene. Video sam mnogo muškaraca junaka ali i kukavica. Nikad u partizanima nisam video ženu - kukavicu. Muškarci moraju da idu u rat. Žene ne moraju. Njih nisu terali u partizane, njih su terali iz partizana! Momke nagovaraju da ostave svoje domove, kada je zemlja u opasnosti. Od žena se zahteva da ostanu u svojim domovima. Muškarac je dobrovoljac u partizanima i onda kada se odazvao tek na peti poziv. Žene dobrovoljce odbijaju i kada deset puta mole da ih prime. Znam devojke koje su najzad primljene u partizanske redove tek kada su - prateći kolonu u kojoj su njihovi momci, ili braća - toliko odmakle od svoga sela da se više nisu mogle vratiti kućama.[3]
Mogao sam se brzo uveriti da se prema ženama — drugaricama svi odnose sa poštovanjem i, naročito, da su priče o nepoštovanju rodbinskih odnosa zlonameme ravnogorske izmišljotine u koje mogu poverovati samo potpuno neobavešteni. Niko se čak nije potrudio da te priče osporava, jer je život u četama, i četa u selima, pokazivao kakvi su partizani.[4]
Narodni heroj Ivan Šibl je ostavio sledeće svedočenje o partizankama u svojoj brigadi:
U četama naše brigade ima mnogo partizanki. To su većinom seljačke djevojke, Slavonke, Kozarčanke, sve još vrlo mlade. Pješače u našoj koloni, bore se na položaju, jurišaju na utvrđena uporišta neprijatelja; zajedno s ostalim borcima prve bojne linije podnose sve napore partizanskog života. [...]
Sestre Milija i Danica Zlokapa su puškomitraljeskinje. Tek su nedavno došle u našu brigadu, no već su stari borci. Hrabru čovjeku je potrebno samo jedno ratno krštenje. Miliji je šesnaest, Danici osamnaest godina. [...] Na smjenu nose puškomitraljez i ranac municije i ne dopuštaju da im itko pomogne. [...]
U napadu na Sirač poginula je jedna od najhrabrijih djevojaka naše brigade i cijele Slavonije, Persa Bosanac. [...] Bila je tanka, vitka osamnaestogodišnja djevojka. Govorili su za nju: „Persa se ne zna bojati"... U borbi na Javorovici, za vrijeme ožujske ofenzive, poslije cijelog dana jurišanja upala je među prvima u neprijateljske postave i tukla se s Nijemcima prsa o prsa sve dok nisu uništeni. [...] Pala je pod siračkom školom, u jednom od mnogih juriša na taj utvrđeni objekt. Persa je morala poginuti. Izlagala se mnogo, nije se znala bojati! [...] Na Javorovici je pokraj nje jurišala i Katica Hacman, Bilogorka. Bile su najbolje drugarice i uvijek su se držale jedna uz drugu. U posljednjem jurišu Katicu je zahvatio neprijateljski rafal i smrtno je ranio. [...]
U ratu i u surovim uvjetima života ljudi mogu lako postati grubi i bezosjećajni. Hoće li se ove djevojke-ratnice prometnuti u muškarače? Možda će ih ratne strahote u kojima su prisiljene sudjelovati lišiti divnih svojstava koja ženu čine ženom i kakva želimo osjetiti kod žena koje volimo![5]
– Narodni heroj Ivan Šibl o partizankama u njegovoj brigadi
U Dopisu političkog komesara XIX. divizije Glavnom odboru AFŽ Hrvatske o ženama vojnicima se navodi sledeće:
Za čitavo vrijeme djelovanja naše divizije karakteristična je pojava da su drugarice vrlo izdržljive, a u mnogim slučajevima upornije i izdržljivije od samih drugova.[6]
- Narodni heroji Jugoslavije, „Mladost“, Beograd 1975. godina
- Žene Srbije u NOB-u, „Nolit“, Beograd 1975. godina
- Špiro Lagator i Milorad Čikuć „Partizanke Prve proleterske“, NIP „Eksport-pres“ i Konferencija za pitanja društvenog polžaja žena u Jugoslaviji, Beograd 1978. godina
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Partizanke - Žene u Narodnooslobodilačkoj borbi[mrtav link]
- ↑ „Barbara N. Wiesinger, RAT PARTIZANKI - ŽENE U ORUŽANOM OTPORU U JUGOSLAVIJI 1941-1945.”. Historijska traganja, 4, 2009., [ str. 201-226 ]. Arhivirano iz originala na datum 2018-07-14. Pristupljeno 9. 2. 2017.
- ↑ Mirko Tepavac: MOJ DRUGI SVETSKI RAT I MIR
- ↑ https://www.znaci.org/00001/9_5.htm
- ↑ Istorijska čitanka, Drugi svetski rat
- ↑ https://znaci.org/00003/585.pdf
| Segment isključivo posvećen Narodnooslobodilačkoj borbi. |
- Partizanke - Žene u Narodnooslobodilačkoj borbi (znaci.org)
| Republike i pokrajine | ||
|---|---|---|
| Regije |
Banat • Banija • Bačka • Bosanska krajina (Kozara) • Gorski kotar • Dalmacija • Istočna Bosna • Istra • Južna Srbija • Kordun (Petrova gora) • Lika • Sandžak • Slavonija • Srem • Hercegovina • Šumadija | |
| Gradovi | ||
| Ostalo |
AVNOJ • Bolnice • Diverzije • Slobodne teritorije • Jevreji • Žene • Omladina • Narodni heroji • Spomenici • Partizanske pesme | |