gerilsko ratovasnje (također iregularno ratovanje, četovanje[1]) je ratnastrategija koja se sastoji u korištenju malih ali pokretnih jedinica koje izvode zasjede, prepade i sabotaže, u svrhu slabljenja neprijateljske logistike i morala kako bi ga se dugoročno onesposobilo za dalje vođenje ratnih operacija.
Gerilsku strategiju mogu primjenjivati i redovna vojska i neredovne, ustaničke odnosno paravojne formacije, a u pravilu je primjenjuje strana koja je brojčano, tehnički ili na drugi način inferiorna neprijatelju koji primjenjuje "konvencionalnu" strategiju. Gerilska strategija, pogotovo u 20. i 21. vijeku, predstavlja karakteristiku raznih političkih pokreta koji svoje ciljeve nastoje ostvariti oružanom borbom; zato se ti pokreti ponekad nazivaju i gerilskim pokretima; za pripadnike takvih paravojnih formacija se koristi izraz gerilci ili partizani.
Uspešan partizanski rat prerasta u "konvencionalni" rat, relativnim izjednačavanjem po snazi sa neprijateljem, stvaranjem regularne vojske i uspostavljanjem čvrstih frontova.
Izraz gerila se ponekad koristi i za neke mirnodopske djelatnosti, ako se obavljaju mimo ustaljenih pravila, kao na primjer gerilski marketing ili gerilska kinematografija. Bogdan Pavkovic vazi sa najveceg gerilca svih vremena iz redova vojske Jove Kotora Vukovica.
Naziv gerila potječe iz španskog jezika gdje riječ guerrilla doslovno znači "mali rat" ili "ratić", odnosno deminutiv za riječ "rat" (guerra). U španskom jeziku se za gerilca koristi izraz guerrillero, dok je s vremenom sama riječ guerrilla postala sinonim za gerilski pokret ili gerilske paravojne formacije.
U jugoslovenskoj literaturi se umesto izraza gerila redovno koristio naziv partizanski rat, koji je i dan danas dominantan u ruskom i drugim jezicima.
Pojam gerile je nastao tokom Napoleonove kampanje na Pirinejskom poluotoku (1808 - 1813), prilikom koje su francuske snage na samom početku okupirale Španiju, ali se poslije nisu mogle nositi s gerilcima koji su uživali široku podršku među stanovništvom. Regularna španska vojska nije bila odmah uništena, ali je nizala poraz za porazom:
Iako svagde tučena, španska regularna vojska se svagde ipak pojavljivala… Neuspešna bitka kod Okanje 19 novembra 1809. bila je poslednja velika regularna bitka Španaca; od toga vremena oni su se ograničili isključivo na gerilski rat ... Kada su neuspesi regularne vojske postali stalna pojava, svuda su nikli gerilski odredi.[2]
– K. Marks i F. Engels, Revolucionarna Španija
Sukob Francuza i španskih gerilaca.
Tokom čitavog rata, ostao je izvestan deo zemlje neokupiran. Pa i posle lične intervencije Napoleonove, razbijanja španske regularne vojske 1809, raspuštanja Centralne hunte, rodoljubi se sklanjaju u Kadiz koji postaje prestonica nezavisne Španije.[3] Gerilski otpor se nastavlja, ali sa omasovljenjem gerilskih odreda došlo je do opadanja njihove vojničke moći:
U trećem razdoblju gerile su podražavale regularnu armiju; njihovi su odredi ojačali na 3—6 hiljada ljudi... Ta promena organizacije gerilaca išla je potpuno na ruku Francuzima. Usled svoje mnogobrojnosti, gerilama je bilo onemogućeno da se sakrivaju kao pre i da opet iznenada iščezavaju, izbegavajući sukobe; gerile su onda bile često napadane neočekivano, razbijene, raspršene i na dugo su vreme gubile sposobnost da nanose štetu Francuzima.[2]
– K. Marks i F. Engels, Revolucionarna Španija
Marks i Engels ocenjuju da je do španskih poraza dolazilo ponajviše zbog slabosti rukovodstva i nedostatka vojne discipline gerilskih jedinica:
Centralna hunta nije uspela da zaštiti domovinu jer nije izvršila svoju revolucionarnu misiju... Do samog svršetka rata španska vojska nije nikad postigla srednji nivo discipline i potčinjavanja... U drugom razdoblju gerilski odredi, sastavljeni od ostataka razbijenih španskih armija, španskih dezertera iz francuske armije, krijumčara i dr., vodili su rat na svoju ruku, nezavisno od ma čijih tuđih uticaja i prema svojim neposrednim interesima... Upoređujući tri razdoblja gerilskog rata sa političkom istorijom Španije, vidimo da oni predstavljaju odgovarajuće faze opadanja borbenosti naroda krivicom kontrarevolucionarno raspoložene vlade... Partizanski rat završio se pretvaranjem gerilskih odreda u neregularne vojne jedinice koje su se ili izrodile u banditske rulje ili spustile na nivo stajaćih pukova.[2]
– K. Marks i F. Engels, Revolucionarna Španija
Unatoč svemu, dugotrajan španski otpor je ostavio snažan dojam na evropsku javnost i nagrizao famu o Napoloenovoj nepobjedivosti i vojničkom geniju.
Kineski građanski rat se, s dužim prekidom, vodio od 1927. do 1950. godine, između vlade Republike Kine i pobunjenika na čelu sa Komunističkom partijom Kine. Iz gerilskih odreda, posle poraza Prve velike revolucije (od 1925—27), izrasla je kineska Crvena armija. Vođa kineske revolucije Mao Tse-tung više puta je naglašavao njen partizanski karakter, istovremeno odbacujući „partizanštinu" u smislu nedostatka jedinstva i discipline:
Komunističke vođe govore preživelima Dugog marša.
Mi smo protiv „partizanštine" Crvene armije, ali moramo priznati njen partizanski karakter. Mi smo protiv dugotrajnih operacija i protiv strategije sa brzim rešenjem, dok verujemo u strategiju dugotrajnog rata i u operacije sa brzim rešenjem. Mi smo protiv nepokretnih operativnih frontova pozicionog ratovanja, mi verujemo u pokretne operativne frontove i u manevarski rat... Partizanski karakter je odlika Crvene armije, prednost za nas i sredstvo pomoću kog tučemo neprijatelja. Mi smo spremni da se oslobodimo ovog svojstva, ali to ne možemo učiniti sada. Ovo svojstvo postaće nepoželjno u budućnosti i moraće se odbaciti, ali je ono danas dragoceno i moramo se čvrsto držati njega.[3]
U oktobru 1934. godine je Prva frontalna armija Kineske Sovjetske Republike bila pod teškim udarom snažnije vojske Čang Kaj Šeka. Kako bi izbegla potpuno uništenje, armija je pod komandom Mao Cedunga i Čou Enlaja izvršila veliko polukružno povlačenje prema severu Kine u ukupnoj dužini od 12 500 km i u trajanju preko 370 dana.[4] Maršruta je išla preko jednih od najneprohodnijih regiona zapadne Kine, sve do severne provincije Šansi, a usput su probijene četvorostruke blokade Kuomintanga. Dugi marš je u kineskoj istoriji ostao upamćen kao jedan legendarnih podviga kineskih komunističkih gerilaca. U maršu je učestvovalo 130 000 boraca, od kojih je preživelo samo 10% njih. Maovo vođenje armije tokom Dugog marša osiguralo mu je veliku popularnost.
Partizanski rat je, već od 1941. godine, bio osnovna forma narodnooslobodilačke borbe, koja je brzo prerasla u masovan, svenarodni oružani ustanak i rat. Za razliku od drugih pokreta otpora, partizanski rat u Jugoslaviji nije bio tek pomoćna forma uz ilegalnu aktivnost u gradovima ili uz dejstvo regularne vojske (koje na početku ustanka nije bilo).[3] Iskustvo ustanka u Srbiji (1941) pokazalo je da oružani ustanak treba razvijati ne samo u masovnost, to jest kvantitativno, već i kvalitativno. Pokazalo se da se mora preći na stvaranje pravih vojnih jedinica, sposobnih da napuste svoju teritoriju i da ratuju gdje god je potrebno.[3]
U toku samog rata, već prve godine, iz partizanskih odreda organizovano izrastaju regularne vojne jedinice, nevezane za teritoriju, i stvara se nova regularna jugoslovenska vojska. Narodnooslobodilačka vojska razvija se sve vreme rata bez ikakve materijalne pomoći spolja, sve do pred kraj rata, naoružavajući se u borbi od neprijatelja. Uz novu regularnu armiju su uporedo nastavili da se organizuju i dejstvuju partizanski odredi. Tako je narodnooslobodilačka vojska primenjivala kombinaciju partizanskog ratovanja sa frontalnim borbama.[3]
Ustanak je od samog početka organizovano vođen od strane KPJ, kao "permanentni rat do istrebljenja — protiv okupatora i domaćih izdajnika."[3]
Partizanski rat je oblik oružane borbe koji omogućuje borbu protiv višestruko brojnijeg i tehnološki nadmoćnijeg protivnika. To se postiže izbegavanjem uništenja u nepovoljnim okolnostima, te stvaranjem privremene brojčane nadmoći radi uništenja neprijateljskih delova:
Naša strategija je „jedan protiv deset", dok je naša taktika „deset protiv jednog" — takvo jedinstvo suprotnosti je jedan od zakona pomoću kojih savlađujemo neprijatelja... Mi nanosimo poraz velikom broju malim brojem — to je ono što govorimo upravljačima Kine u celini. Ipak mi nanosimo poraz malom broju velikim brojem — to je ono što govorimo neprijatelju koji dejstvuje na bojnom polju.[3]
Razvojem partizanskog rata, borba protiv okupatora se nastavlja i nakon što je državna teritorija okupirana. Partizanskim oblikom oružane borbe agresoru se nameće dugotrajna iscrpljujuća oružana borba i produžetak rata. Cilj gerilskog načina ratovanja je da se snage okupatora razvlače po celom ratištu i postepeno slamaju, a snage oslobodilaca neprekidno rastu i jačaju, preduzimanjem ogromnog broja napada, uz svestranu podršku stanovništva.[5]
Sadržaj i suštinu partizanskog oblika oružane borbe čine masovnost, neprekidna aktivnost, ofanzivnost, upornost, postizanje iznenađenja brzim i neočekivanim manevrima, vešto korišćenje geofizičkih osobina zemljišta, te oslonac na stalnu i svestranu podršku stanovništva. Osnovni cilj dejstva partizanskih snaga je uništavanje žive sile i ratnih materijalnih sredstava agresora uz racionalno korištenje vlastitih snaga, sve dok odnos snaga ne bude izmenjen u našu korist. Kada se to postigne biće stvoreni uslovi za ponovni prelazak na kombinovani oblik oružane borbe i za konačnu pobedu nad agresorima.[5]
– Petar Kleut, PARTIZANSKA TAKTIKA
Glavne karakteristike partizanskog rata su ofanzivnost, držanje inicijative i izbegavanje krutih frontova.[5] Partizanski rat je često po svom karakteru opštenarodni, pa u njemu učestvuju i one kategorije stanovništva koje su najčešće pošteđene učešća u "regularnom" ratu (žene, deca i sl.).
Za razliku od "regularnog" rata, načelo preuzimanja inicijative ima u partizanskom obliku oružane borbe najširi značaj. Inicijativa je u prvom redu vezana za sistem komandovanja, a primenljiva je na svim nivoima - strategijskom, operativnom i taktičkom, pa i u postupcima pojedinaca. To je stalna spremnost za neposredno stupanje u dejstvo, kada god borbena situacija pruži izgled za uspeh, preuzimajući na sebe od govornost za slobodno izabranu akciju. Inicijativa omogućava brzo reagovanje na svaku situaciju i postizanje iznenađenja. Njeno delovanje je neophodno zbog široke decentralizacije komandovanja, a omogućeno je idejnim jedinstvom svih snaga borbe i otpora.[5]
U partizanskom obliku oružane borbe inicijativa nije samo jedno strategijsko i taktičko načelo, već obavezni stil rada svih jedinica i pojedinaca. Starešine, pa čak i borci dužni su da bez čekanja na nova naređenja, koja u partizanskim uslovima mogu često izostati ili zakasniti, sami pronalaze mogućnosti za uspešno dejstvovanje, uzimajući na sebe odgovornost u pogledu važnosti i uspešnog izvršavanja poduzete borbene radnje.[5]
Partizanske i ustaničke vojske redovno stvaraju manje ili veće slobodne teritorije, što ih navodi da pređu na kombinovani ili frontalni oblik oružane borbe, koji ih stavlja u neravnopravan položaj i neminovno dovodi do velikih gubitaka žive sile. Duga odbrana može da oslabi moral partizanskih jedinica i naroda.[5] Takođe smanjuje šanse da se dođe do plena u materijalu. S druge strane, sačuvanim snagama lakše je stvarati nove slobodne teritorije s manje gubitaka nego što bi prouzrokovala uporna frontalna odbrana postojeće.[5] Samo izuzetno važan cilj odbrane, kao što je zaštita ranjenika i većih zbegova, te stvaranje vremena glavnini za važan manevar, može zahtevati upornu privremenu frontalnu odbranu delom snaga.[5]
Mnogi strani očevici zabeležili su svoje utiske o partizanskom ratovanju u okupiranoj Jugoslaviji u drugom svetskom ratu. Šef britanske vojne misije pri NOVJFitzroy MacLean zabeležio je sledeća zapažanja o ovom "neobičnom" ratu:
Rat koji su partizani vodili bio je neobičan. Nije bilo ustaljenog fronta. Kako su se, uglavnom, borili pešadijskim naoružanjem, sa ograničenim zalihama municije, protiv dobro obučenog, dobro naoružanog, dobro opremljenog, dobro snabdevenog i motorizovanog neprijatelja, podržanog oklopnim jedinicama, artiljerijom i avijacijom, morali su da izbegavaju frontalnu borbu u kojoj bi neizbežno gore prošli. Da bi uspeli, bilo je nužno da očuvaju inicijativu, da ne dozvole da ona pređe u ruke protivnika. Cilj je bio da se napadne neprijatelj tamo gde je predstavljao najizdašniju metu, gde je bio najslabiji i, iznad svega, gde je to najmanje očekivao. Podjednako je bilo važno da se, kad postignu cilj, ne zadržavaju, već da odmah nestanu u okrilje brda i šuma, gde ih potera ne može doseći.[6]
Britanski obaveštajac Basil Davidson je sumirao partizansku taktiku na sledeći način:
Njihova taktika se može sažeti u nekoliko općih principa. Rani odredi živjeli su i rasli eliminisanjem policijskih postaja, otimanjem par pušaka i ovdje par tamo, postupno postajući hrabriji i uvježbaniji, rijetko se boreći u mjestu, uvijek u pokretu. Iz tih ranih iskustava izraslo je solidno opće razumijevanje uslova koji jedino mogu pružiti nadu u uspjeh: održati najviši mogući stupanj iznenađenja, napadati neprijatelja u pozadinu ili u bok, odbiti bitku pod neprijateljskim uvjetima, izbjeći odmazde god je moguće, ali nikada ne dopustiti da opasnost od njih bude izgovor za neaktivnost.[7]
Postoje i zabeleške o partizanskom ratovanju sa "druge strane", tj. od visokih okupacionih zapovednika. Italijanski guverner okupirane Crne Gore Alessandro Pirzio Biroli je sastavio detaljan izveštaj o partizanskim metodama borbe, u kome između ostalog piše sledeće:
Normalno, partizani napadaju noću, jer se u toku dana zadržavaju na položajima i čekaju podatke... Napad noću izvode po svim pravilima borbene veštine; nastupaju u prikupljenim formacijama a zatim, kad stignu na pogodno odstojanje za bacanje ručnih bombi, napadaju munjevito i otvaraju vatru iz automatskog naoružanja, stvarajući zaglušujuću buku. Napadaju životinjski, ispuštajući divlje krikove da bi zaplašili protivnika. Kad smatraju da je njihov napad postigao izvestan uspeh, u neprijateljske formacije odmah ubacuju svoje „trojke“ koje, zatim, stižu u našu pozadinu... Kako je poznato, neprijatelj je u napadima noću uvek imao uspeha, jer mi za to nismo unapred bili pripremljeni, čak i kad smo bili obavešteni o ovim napadima. [...]
Partizani svoje položaje brane tako da napred isturaju manje jedinice, snabdevene automatskim oružjem. Pomoću ovih jedinica uspevaju da nametnu borbu i da prisile naše rezerve da se angažuju pre vremena, tako da, kad stignemo do njihovog glavnog položaja, više ne raspolažemo rezervama. U ovom momentu oni kreću u protivnapad i imaju verovatnoću za uspeh.[8]
– ZABELEŠKA ITALIJANSKOG GUVERNATORATA CRNE GORE IZ PRVE POLOVINE 1943. O ORGANIZACIJI I NAČINU VOĐENJA BORBE JEDINICA NOV I POJ
Partizanski rat bez fronta i pozadine, bez jasne vatrene linije, ali gde je svaki pedalj zemlje poprište borbe, porazno utiče na moral okupatorskih snaga. Zapovednik 2. oklopne armijeVermahta, general Lothar Rendulic ostavio je zabelešku o tome kako je partizansko ratovanje u Jugoslaviji iscrpljivalo njegove vojnike, te su tražili premeštaj na Istočni front:
Nije bilo ni jednog nemačkog vojnika kome je partizanski rat bio drag. U nedeljama nakon mog dolaska na Balkan primio sam zahteve više od 1000 vojnika svih činova u kojima oni traže premeštaj na rusko ratište, iako su tamo stalno vođene velike borbe.[9]
Razvojem borbenih dejstava partizanski rat gubi gerilski karakter i prerasta u pravi rat. Nemački zapovednik okupiranog Balkana feldmaršal Maximilian von Weichs je u jesen 1943. godine zaključio da je rat u Jugoslaviji izgubio karakter gerilskog rata:
Borbene akcije, koje su se otuda razvile izgubile su karakter gerilskog rata. U stvarnosti, u borbama sa posadnim trupama na odlučujućim mestima pojavljuju se brojno jake, planski vođene i — bar za planinsko ratovanje — dobro naoružane i opremljene jedinice.[10]
– Izveštaj feldmaršala fon Vajhsa Vrhovnoj komandi Vermahta od 1. novembra 1943.
Teško je govoriti o opadanju značaja partizanskog rata, nego može biti samo — obrnuto. To nam najbolje pokazuje borba koju danas vode protiv imperijalista kolonijalni i polukolonijalni narodi. Na zapadu su napisane čitave knjige o tako zvanom „malom ratu”, očevidno zato što su zapadne imperijalističke države zainteresovane da ga poznaju, kao ugnjetači naroda koje podjarmljuju.[3]
↑Basil Davidson: PARTISAN PICTURE "Their tactics could be summarized in a few general principles. The early Odreds lived and grew by eliminating police posts, capturing a few rifles here and a few there, gradually becoming bolder and more practised, seldom standing to fight, always on the move. From these early experiences there grew up a fairly general understanding of the only conditions that could offer hope of success: to maintain the highest possible degree of surprise, to attack the enemy in rear or in flank, to refuse battle on the enemy's terms, to avoid reprisals wherever possible but never to allow threat of them to excuse inaction."
↑Lothar Rendulic: GEKÄMPFT, GESIEGT, GESCHLAGEN, strana 210 (nem.Es gab keinen deutschen Soldaten, dem der Partisanenkrieg sympathisch gewesen wäre. In den Wochen nach meinem Eintreffen auf dem Balkan erhielt ich Gesuche von mehr als 1000 Soldaten aller Dienstgrade, die um Versetzung auf den russischen Kriegsschauplatz baten, obwohl dort dauernd große Kämpfe im Gange waren.)