Dušanovo Carstvo
| |||||||||||||||||||||||||||||||
Dušanovo carstvo (takođe Srpsko carstvo, Srpsko-grčko carstvo, je bilo balkanska država u srednjem vijeku, proglašena 1346. godine. Država počinje da se raspada već nakon Dušanove smrti 1355. godine, da bi definitivno prestala da postoji smrću njegovog sina Uroša 1371. godine.
Dušanovo carstvo je bilo stvoreno osvajanjima Dušana Nemanjića na temelju srednjovjekovne Kneževine Raške. Dušanovu titulu cara nisu priznavali ni papa ni car “Rimljana” na Zapadu[1], njegova država je smatrana kraljevinom.[2] Prijestonica nije bila ustaljena: čas u Raškoj, čas u Skoplju, u Prištini, Prizrenu, u Budimlji, ili negdje u Zeti.[1]
Dušanovo carstvo predstavlja potpuni prelaz od srpskog na vizantijsko državno ustrojstvo.[3] Dušanovo carstvo, u skladu sa srednjovekovnim shvatanjima države, nije bilo nacionalna država u današnjem smislu reči, jer su u njoj živeli kao priznati narodi Srbi, Grci, Bugari i Albanci.[4] Medijavelista Konstantin Jireček ocenjuje da je napuštanje starosrpske osnovice u planinskoj kolevci, zbog "megalomanije cara Dušana", srpskoj državi nanelo više štete nego koristi.[5]
Dušanovo carstvo je nastalo iz Nemanjićke države Raške. Dušanov otac i prethodnik Stefan Dečanski je pobedom kod Velbužda 1330. godine Srbiju učinio dominantnom silom na Balkanu. Nakon što je odlučio da presto ostavi mlađem sinu Siniši, stariji sin Dušan je uz pomoć vlastele nasilno preuzeo presto zbacivši oca sa vlasti.
Prema prvoj verziji, pisanoj za vladavine cara Dušana, njegov otac je pod uticajem svoje mlade žene Marije Paleologove svoj presto namenio sinu iz drugog braka Siniši Nemanjiću. Dušan, navodno nije želeo da se protivi "volji roditelja kraljevstva mi" te je otišao u Carigrad, gde ga je vlastela "nagovorila" na povratak i nasilno preuzimanje vlasti. Nakon bitke na Porodimlji, poraženi kralj Stefan Dečanski je zatočen u Zvečanu gde je posle nekog vremena umro.
Druga verzija, pisana pedesetak godina posle Dušanove smrti, iz "Žitija Stevana Dečanskog" koje je sastavio Grigorije Camblak, govori o nasilnoj smrti srpskog kralja koji je umro od ruke svog sina Dušana. Takođe, prema predaji, Stefan Dečanski je "od oca oslepljen od sina udavljen".[6][7]
Po preuzimanju vlasti, Dušan je započeo sa osvajanjima teritorija svojih suseda, prvenstveno Vizantije, ali i Ugarske, Bugarske i Bosne. Koristeći se građanskim ratom koji je besneo u Vizantiji od 1341. do 1347. godine, Dušan je osvojio mnoge romejske posede u Makedoniji, Albanjiji i Grčkoj.
Osvajanja novih krajeva su uticala i na umetnost. Posle osvajanja makedonskih krajeva, vizantijski stil se osetio i u srpskoj arhitekturi (Bogorodica Ljeviška, Gračanica) potiskujući postepeno „rašku školu”. Tako je vizantijski stil epohe Paleologa preovladao u srpskom građevinarstvu.[8]
Nakon što je kralj Dušan Nemanjić osvojio grčke krajeve na jugu, on je rešio da se proglasi za cara. Prema vizantijskom shvatanju, u čitavom pravoslavnom svetu mogao je postojati samo jedan car.[9] Međutim, samo je patrijarh mogao da proglasi cara, a u njegovoj državi nije bilo patrijarha. Stoga je Dušan odlučio da prvo svog nekadašnjeg logoteta (kancelara) Joanikija II proglasi za srpskog partijarha.[10] On je sazvao crkveni sabor u Skoplju na praznik Cveti (sedmicu pre uskrsa) 1346. godine, na kojem je okupio uglavnom srpsko, bugarsko i delom grčko sveštenstvo, čiju je naklonost uspeo da stekne "velikim trudom i bogatim darovima".[8] Sabor je arhiepiskopa Joanikija II proglasio za patrijarha „vsem Serblem i Pomoriju“. Joanikije je bio je prvi crkveni poglavar koji nije potekao iz redova igumana ili hilandarskog bratstva, već je bio visoki državni funkcioner.[10]
Nedelju dana kasnije, novoproglašeni patrijarh Joanikije je na Uskrs 1346. proglasio kralja Dušana carem Srba, Grka, Bugara i Albanaca, punom titulom: "Stefan u Hristu Bogu blagoverni car i samodržac Srba i Grka, Bugara i Arbanasa."[11] Velikodostojnici srpske crkve su pružali podršku proglašenju Carstva, a jedan od razloga podrške je bilo očekivanje da im pripadnu prihodi onih parohija koje su do tada bile potčinjene carigradskom patrijarhu.[12] U sastav nove patrijaršije su ušle i mitropolije u osvojenim grčkim oblastima, kao i Sveta gora, do tada pod nadležnošću vaseljenske patrijaršije. Tada vaseljenski patrijarh Kalist baca anatemu na cara Dušana, Joanikija i srpsko sveštenstvo.[10] Glas o prokletstvu učinio je u narodu i u nižem sveštenstvu mučan i bolan utisak.[1]
Opisujući krunisanje Stefana Dušana za cara, vizantijski savremenik, Nićifor Grigora, izveštava da je car izvršio podelu svoje države i da je počeo da vlada po romejskim običajima.[9]
Car Dušan je pokušao da prigrabi Vizantijsko nasleđe usvajanjem pravnog i upravnog sistema romejske države. Prve godine carevanja protekle su u širenju teritorije i preuzimanju vizantijskih ustanova.[9] U tom cilju uvedeni su vizantijski ceremonijal i mnogobrojne titule, poput despota, sevastokratora, kesara, logoteta, protovestijara, kefalije i sevasta.[9]
Stefan Dušan je svojim osvajanjima od pretežno srpske stvorio višenacionalnu državu.[13] U Dušanovoj državi grčki jezik postaje službeni uporedo sa srpskim.[14] I sam car Dušan pisao je povelje na grčkom jeziku i potpisivao na grčkom.[14]
Takođe, Dušan je izjavljivao da je i bugarski vladar i da vlada bugarskim zemljama.[15] Njegova žena, carica Jelena je bila bugarska plemkinja i sestra bugarskog cara. Neki od Dušanovih upravnika, na primer vojvoda Momčilo u oblasti Niša, i despot Ivan Komnin Asen u Valoni, su bili Bugari.[16]
Car Dušan je držao jaku najamnu vojsku. Ova vojska, sastavljana od profesionalnih vojnika različitih naroda, bila je jedan od oslonaca njegove moći.[8]
Crkva je imala niz povlastica i kao verska institucija i kao najveći feudalac u Srbiji. Država je štitila crkvu u svakom pogledu, a crkva je svojim uticajem na religioznog srednjevekovnog čoveka osiguravala poslušnost državnoj vlasti, kojoj pripisuje božansko poreklo.[8]
Vladaru je pripadala najviša vlast, ali je nije vršio samostalno već uz pomoć sabora. Sabor se sastojao od sveštenstva, vlastele, vladara i njegove porodice. To nije bilo narodno predstavništvo, već skup privilegovanih staleža sa vladarom na čelu. Vlastela je bila moćni povlašćeni stalež u Srbiji čija se moć zasnivala na njenim zemljišnim posedima, za razliku od sebra — nepovlašćenog zavisnog stanovništva.[8]
|
Stefan Dušan je iznenada umro 1355. godine, nakon čega dolazi do rata velmoža i raspada njegove države. Njegov vojskovođa Preljub je poginuo ubrzo nakon njega, u sukobu sa lokalnim albanskim snagama, krajem 1355. ili početkom 1356. godine.[17] Njegov posed je već u proleće 1356. godine zauzeo Nićifor II Orsini, koji je nakon toga vladao kao despot Tesalije i Epira (1356–1359).
Istovremeno, Dušanov polubrat Simeon Siniša Nemanjić, kome je Dušan prethodno oteo presto, je osvojio grad Kostur sa okolnom oblašću (na tromeđi današnje Grčke, Makedonije i Albanije) i proglasio se za cara Romeja, Srba i cele Albanije. U tom sukobu, vladar Kneževine Valone, bugarski plemić i Urošev ujak Ivan Komnin Asen je podržao Sinišu u borbi za carski presto. Međutim, Sinišin pokušaj uzimanja prestola je ostao neuspešan, a Uroš je čak zaposeo Berat 1356. godine.[18]
Na državnom saboru u Skoplju 1357. godine vlastela je dala podršku Dušanovom sinu Stefanu Urošu. Kao odgovor na to, Siniša je 1359. godine zauzeo Epir i Tesaliju, i na jugu Dušanovog carstva osnovao sopstveno carstvo, koje je nadživelo Uroševo. Oko 1360. godine od Uroša se odvojila i kneževina Zeta na čelu sa dinastijom Balšića, sa prestonicom u Skadru.
Preostala teritorija Dušanovog carstva podeljena je na nekoliko skoro potpuno suverenih oblasti. U Serskoj oblasti je isprva vladala Uroševa majka carica Jelena, ali su njenu oblast ubrzo preuzeli Mrnjavčevići.
Kako kazuju izvori, dvadeset godina prije kosovske bitke na istome se mjestu zametnuo žestok boj između vladara i sljedbenika dinastije Nemanjića. Nemanjićko-rašku koaliciju predvodili su Lazar Hrebljanović, Nikola Altomanović i car Uroš. Njima je bila suprotstavljena južna, makedonska, dinastija i koalicija braće koju poznajemo kao Mrnjavčevce: prilepskog kralja Volkašina i solunskoga despota Uglješe. [...] Ta je bitka završila pobjedom Volkašina i Uglješe, koji su, kao suvladari, vladali prostranim teritorijem, vodili jedinstvenu politiku, osigurali legitimitet Ohridske arhiepiskopije i bili najveća prepreka osmanlijskom prodoru. Zato i nije čudno što su sami otišli na Maricu da dočekaju Osmanlije, a da im se nije pridružio srpski sjever.[19]
– dr. Blaže Ristevski
1365. godine Vukašin Mrnjavčević postao je savladar carstva. Iste godine Vukašinov brat Uglješa, preuzeo je od Uroševe majke vlast u Seru. Središnjom oblašću Makedonije sa sedištem u Prilepu vladao je kralj Vukašin Mrnjavčević. Istočnom Makedonijom su vladala braća Konstantin i Jovan Dragaš (Dejanović). Kosovom od Skoplja do Trepče je vladao Vuk Branković. Oblast kneza Lazara Hrebeljanovića obuhvatala je Pomoravlje sa centrom u Kruševcu. Zemljom od Pomoravlja od Dunava je vladao Radič Postupović. Od Kosova do Jadranskog mora, prostirala se oblast kneza Vojislava Vojinovića.
Od 1365. godine, kada su premestili prestonicu u Jedrene, Osmanlije napadaju zemlje srpskog carstva, Sersku oblast i Istočnu Makedoniju. Rasparčana država postala je lak plen turskih osvajača. Upadi Turaka u Sersku oblast naterali su Uglješu Mrnjavčevića da traži pomoć, ali se njegovom pozivu odazvao jedino brat Vukašin Mrnjavčević. Njihova vojska će pretrpeti strašan poraz u Maričkoj bici 1371. godine. Iste godine umiru i car Uroš i car Siniša Nemanjić.
1375. godine knez Lazar Hrebeljanović je postigao mir sa carigradskom patrijaršijom odričući se prava Srba na carsku titulu, a zauzvrat je Vizantija priznala srpsku patrijaršiju i autokefalnost crkve.[20]
Dušanovo carstvo ima veoma izraženu ulogu u srpskoj političkoj mitologiji i velikosrpskoj ideologiji. Iako je trajalo svega 25 godina, vekovima je služilo kao opravdanje za pretenzije ka teritorijama koje je privremeno obuhvatalo.
Tokom vekova, "obnova Dušanovog carstva" je postala centralna tema kosovske mitologije, prema kojoj su Srbi bili originalni posednici ovih teritorija Balkana, a njihovo veliko "srpsko carstvo" je propalo na Kosovu polju 1389.[21][22] Činjenica je, međutim, da je kratkotrajno Dušanovo carstvo imalo izrazito multietnički karakter i da je propalo nekoliko decenija ranije.[22] Srpsko carstvo nije ni postojalo u vreme kosovske bitke, a Moravska Srbija je u to vreme bila kneževina.[21]
Srpski državnik Ilija Garašanin je u svom Načertaniju 1844. tvrdio da Srbija polaže „sveto pravo istoričesko“ na zemlje Dušanovog carstva iz 14. veka, i da na tom temelju treba ponovo podići veliku srpsku državu.[23] Od 19. vijeka, Dušanovo carstvo je služilo kao izvor legitimiteta raznih projekata srbijanske ekspanzije ka jugu. Tako su uoči balkanskih ratova srpski nacionalisti gajili pretenzije ka Makedoniji, smatrajući je delom "Velike Srbije" iz vremena Dušana Silnog.[24] U vreme raspada SFRJ, učesnici Miloševićevih antibirokratskih revolucija su imali popularni slogan "Mi nećemo ništa novo, samo carstvo Dušanovo."[25][26]
- Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest. University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5.
- George C. Soulis, The Serbs and Byzantium during the reign of Emperor Stephen Dusan (1331–1355) and his successors, Athens, 1995. ISBN 0-88402-137-8
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Dr Radoslav Rotković: ZETA U DRŽAVI NEMANJIĆA (1186 -1356)
- ↑ William R. Shepherd's Historical Atlas, p. 89, published by Henry Holt and Company, New York 1911.
- ↑ Nikola Selaković, Dušanov zakonik i pravni translplanti: uporedno-pravna studija (str. 8)
- ↑ „Dimitrije Bogdanović, Knjiga o Kosovu”. Arhivirano iz originala na datum 2011-01-31. Pristupljeno 2011-08-21.
- ↑ Konstantin Jireček, "Istorije Srba", Druga sveska (str. 2), Beograd. 1922.
- ↑ „Danas je Sveti Stefan Dečanski”. Arhivirano iz originala na datum 2013-11-27. Pristupljeno 2014-05-02.
- ↑ „HRIŠĆANSKO NASLEĐE KOSMETA (10)”. Arhivirano iz originala na datum 2016-03-11. Pristupljeno 2014-05-02.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 „Biljana Marković, O Dušanovom Zakoniku”. Arhivirano iz originala na datum 2014-09-23. Pristupljeno 2021-08-20.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Nikola Selaković, Dušanov zakonik i pravni translplanti: uporedno-pravna studija (str. 11)
- ↑ 10,0 10,1 10,2 „Prvi patrijarh”. Arhivirano iz originala na datum 2021-03-08. Pristupljeno 2014-05-03.
- ↑ „Srbija i Albanci, Pregled politike Srbije prema Albancima od 1878. do 1914. godine”. Arhivirano iz originala na datum 2012-12-14. Pristupljeno 2014-05-02.
- ↑ Proglašenju carstva na čelu sa srpskom dinastijom Nemanjića... naišlo je na podršku svih slojeva društva... među crkvenim velikodostojnicima - kojima bi pripali prihodi iz parohija ranije potčinjenih carigradskom patrijarhu.
- ↑ Фајн, Џон, "The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest", с. 310, University of Michigan Press, 1994, ISBN 978-0-472-08260-5
- ↑ 14,0 14,1 Prilike u srpskom carstvu uoči donošenja Dušanovog zakonika
- ↑ Иванов, Йордан (1915, 1917). Българите в Македония. Издирвания и документи за тяхното потекло, език и народност с етнографска карта и статистика, София..
- ↑ Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; nije zadan tekst za reference po imenuМисирков 8 март 1919 - ↑ Greška u referenci: Nevaljana oznaka
<ref>; nije zadan tekst za reference po imenuVINJ - ↑ Fine: str. 357
- ↑ INES SABALIĆ, KRALJEVIĆ MARKO
- ↑ John V. A. Fine, The Late Medieval Balkans, (str. 387), 2009.
- ↑ 21,0 21,1 Ljubinka Trgovčević, The Kosovo Myth in the First World War
- ↑ 22,0 22,1 „Branka Magaš, The curse of Kosovo”. Arhivirano iz originala na datum 2010-01-29. Pristupljeno 2011-08-25.
- ↑ Ilija Garašanin, Načertanije
- ↑ Izveštaj međunarodne komisije o Balkanskim ratovima (str. 25, 26)
- ↑ Suđenje za ubistvo Zorana Đinđića
- ↑ DESET GODINA “ANTIBIROKRATSKE REVOLUCIJE" (3)