Hrišćansko monaštvo
Hrišćansko monaštvo je monaška (asketska) praksa razvijena unutar hrišćanstva. Hrišćanski monasticizam se pojavio u Egiptu krajem 3. veka i predstavljao je novi oblik posvećenog života.[1]
Monasticizam u hrišćanstvu uključuje izdvajanje od društva, isposništvo, fizički rad, molitvu, recitovanje Svetog pisma i traganje za savršenstvom u mističkom iskustvu.[1] Monaštvo se oslanja na ona Isusova učenja koja savetuju siromaštvo i potpuno posvećivanje Bogu. Glavni moto monaha je ljubav, prema Bogu više nego prema ičemu drugom. Monasi veruju da duša čovečija pripada Tvorcu, i podvižnik hoće da je Bogu oda u dostojnom stanju.[2]
Monasi žive u svojim sobama ("ćelijama"), ali se zajednički mole i obeduju. Pravoslavni monah mora upražnjavati tri zaveta: poslušnost, siromaštvo i celibat.
Sam izraz »monah« dolazi od grčke reči monahos (»usamljen« ili »jedini«). Ovu reč Evanđelje po Tomi često upotrebljava za istinske Isusove sledbenike.[3]
U periodu ranog hrišćanstva nije bilo manastira niti monaštva.[2] Promene koje su se zbile krajem 3. veka i tokom 4. veka prihvatanjem hrišćanstva za zvaničnu religiju Rimskog carstva, sastojale su se u postepenom podređivanju vere praktičnom životu, a monaštvo se javilo kao reakcija na tu promenu, na „utilitarizam" hrišćanstva.[4] Crkva se uvećavala po članstvu i sve je više pronicao u nju svetski, hrišćanstvu tuđ duh. Najrevnosniji hrišćani su počeli da kidaju vanjske vezu sa svetom, čime dolazi do anahoreze (odvajanja) i nastanka monaštva.[2] Pored unutrašnjeg razloga za nastanak monaštva, njegovom procvatu su u doprineli surovi progoni hrišćana polovinom 3-eg i početkom 4-og veka, kada su se mnogi hrišćani, da bi izbegli hapšenja, povlačili u pustinje.
Monaštvo nije započelo kao ustanova ili institucija Crkve, već je bilo stihijna pojava. Iako su u okviru hrišćanskih zajednica postojali celibatni asketi, ali je bilo novo da ljudi odlaze u pustinju kao isposnici i tamo žive asketski, jednostavno i moleći se.[1] Udaljavanje vernika od crkvene hijerarhije i ljudskih naselja postalo je pojava bez presedana u hrišćanskom životu.
Monaški pokret je nastao u egipatskoj pustinji krajem 3. veka, a njegovi osnivači su bili Kopti. Ocima pustinjačkog monaštva se smatraju Pavle iz Tebe i Antonije Veliki. Kako je sve više isposnika odlazilo u pustinju, manje skupine počele su da se okupljaju oko duhovnih voda i tako su nastale labavo organizovane zajednice isposnika. Pojedinci su bili prilično nezavisni ali su se povremeno okupljali radi službe Božije i zajedničkih aktivnosti. U početku su hrišćanski kaluđeri živeli na neformalan način, tako što su stariji kaluderi, poznati po svojoj mudrosti, savetovali početnike. Isposnici su održavali veze sa društvom primajući posetioce i pletući košare za prodaju na pijacama. Još od vremena pustinjskih isposnika, postojale su i monahinje.[1]
Tokom 4. veka, osnovane su dve manastirske zajednice. Jednu je osnovao Pahomije u Egiptu, u Gornjem Nilu, a drugu Vasilije Veliki iz Cezareje u Maloj Aziji. Pahomijevi monasi su živeli u velikim zgradama izolovani od društva, zajednički su radili i obavljali bogosluženje. Vasilijevi monasi su manje izolovani i njihovi su manastiri bili centri dobrotvornih službi (bolnica, škola, pomoći siromašnima).[1] S Pahomijem i Vasilijem, u monašku tradiciju su ušla pravila.[1] Vasilije je napisao pravila na temelju kojih su uređivani manastiri. Nastankom opštežiteljnog monaštva, monaškim pravilima je dodato i pokoravanje starešini.[1]
Pojedini podvižnici su odlazili i iz manastirskih zajednica, zato što su manastiri ipak bili u dodiru sa svetom.[2] To su bili otšelnici, pustinjaci, anahorete, stolpnici, zatvornici. Bez obzira li su živeli osamljeno ili u zajednici, monasi su težili da zadobiju vrlinu smernosti, koja je značila odricanje od svetovnih želja i gubitak egocentričnog pogleda na svet.[1]
Iz Epipta se monaštvo brzo proširilo u Palestinu, Siriju, Mesopotamiju, Malu Aziju i dalje u Italiju. U monaškim zajednicama Istoka je postojala jaka težnja ka napuštanju svetovnih dobara.[5] Monaštvo je u početku smatrano za pojavu koja deluje izvan zvaničnih institucija i postojala je tenzija između crkvenih vlasti monaških zajednica.
Monaške zajednice, koje su se razvile od pustinjskih otaca, su tokom 4. i 5. veka preplavile urbane centre Istoka, posebno Konstantinopolj i Antiohiju.[6] Ovi "slobodni" monasi nisu potpadali pod bilo kakav vid crkvenog ili episkopalnog nadzora, već su lutali ulicama upražnjavajući nerad, propovedajući, pa čak i šikanirajući ljude.[6] Crkva je reagovala tako što je osudila ovakav način života kao mesalijansku jeres, čime su uspostavljeni temelji tradicionalnog monaštva, sa manastirima i njihovim starešinama (igumanima, opatima).[7]
Halkedonski sabor 451. godine regulisao je pitanje monaštva, davši ovlasti biskupima nad monasima u njihovim dijecezama, te pravo dozvole ili zabrane osnivanja novih manastira. Vremenom dolazi do povratka monaštva u crkvenu zajednicu i postepeno prerastanje u crkvenu instituciju. Taj proces se izražavao i u fizičkom vraćanju monaštva u svet, to jest podizanju manastira i u gradovima.
Na latinskom Zapadu, Jovan Kasijan je u svojim Institutes dao pravila za život u manastiru. Jovan Kasijan i potom Benedikt Nursijski (oko 480—oko 547) definisali su manastir kao ustanovu u okviru crkve, izolovanu, posvećenu individualnoj duhovnosti, a ipak u službi šire crkve.
Benedikt se oslanjao na Vasilija, Kasijana i druge oce kako bi sastavio pravilo koje ističe individualnu duhovnu praksu postavljenu u čvrstu strukturu zajednice. Pravilo je pružalo detaljna uputstva raznim manastirskim službenicima, dnevni raspored, liturgiju, način ishrane, moralne zahteve, način mirenja posvađanih i brojne druge smemice. Samostan je sagledavan kao jedna velika porodica, nezavisan, izdvojen i samodovoljan, u jednoj zemljoradničkoj sredini, s jednostavnim potrebama i jednolikim ali ne i preterano napornim životom. Opat, koga izabiru braća, posedovao je apsolutni autoritet. Stabilnost je bila veoma važna: kaluderi nisu smeli da lutaju niti da odlaze u drugi manastir. Manastiri su bili stalne zajednice a, monaštvo poziv za ceo život. Tri aktivnosti bile su primame: liturgija, sveto čitanje, radi unapređenja duhovnog života a ne pukog sakupljanja znanja, i fizički rad, kako bi zajednica imala od čega da živi.[1]
Molitva je uvek bila posebno zaduženje monaha. Nakon IX veka, benediktinski monasi smatrani su stručnjacima za molitvu koji posreduju u ime celog društva. U XI i XII veku pojavile su se nove monaške grupe. Neki monasi su bili isposnici, drugi su se vratili čistom benediktinskom pravilu (cisterciti), a neki su započeli s novim oblicima monaškog života (kartuzijanci). Monaškim životom upravljao je izvestan broj pravila, od lokalnih verzija do onih opštijih, poput irskog pravila sv. Kolumbana. Već od XII veka, pravilo sv. Benedikta dominiralo je u monaškom životu zapadne Evrope.[1]
Tokom ranog srednjeg veka javlja se učestala pojava monaških družina koje beže od manastira. A. Rambo navodi da su po Balkanskom poluostrvu u 9. veku čitave gomile kaluđera išle kao neki religiozni hajduci, oružani, na konjima, po Makedoniji i Moreji, nagoneći jeretike ili one koji im se nisu svideli da veruju načinom koji je njima bio po volji.[8] Vizantijska carska vlast ih je gonila u manastire. Postoji mnoštvo vizantijskih propisa koji regulišu ovo pitanje. Čak i Dušanov zakonik iz 14. veka sadrži odredbu o obaveznom boravku monaha u manastiru.[8]
Manastir je u srednjem veku bio škola i univerzitet, koji stvara i čuva književnu baštinu i nadahnuće umetnosti i arhitekture. Kaluđeri su očuvali književnu baštinu klasičnog i ranog hrišćanskog doba, kopirajući i prepisujući tekstove, čuvajući ih onda kada je kultura gotovo zamrla. Kaluđeri, a posebno kaluđerice, uneli su veliku umetničku veštinu u iluminaciju dragocenih rukopisa. Oni su takode u velikoj meri obogatili liturgiju.[1]
Manastir je u određenim razdobljima bio veliki zemljoposednik i značajna ekonomska i politička snaga. Manastiri su takode predstavljali značajne delove privrede krajeva u kojima su se nalazili — na primer, cisterciti u srednjovekovnoj engleskoj trgovini vunom i nemački manastiri sa svojim velikim zemljišnim posedima.[1]
Tokom kasnog srednjeg veka, monaštvo je oslabilo, dok je jedan novi vid religijskog života, prosjaštvo (franjevci, dominikanci), otpočelo svoj uspon.[1]
U XVI veku, protestantizam je odbacio monaštvo s obrazloženjem da ovaj stvara jednu kastu posebno religioznih osoba.[1]
Pravoslavnih manastira ima muških i ženskih. U pravoslavnom hrišćanstvu nema razlike između muških i ženskih manastira. Pravoslavni monasi i monahinje vode jednak duhovni život. Pravoslavno monaštvo nema monaških redova, kao u rimokatoličkoj crkvi.[9]
Do dana današnjeg, grčki kaluđeri uglavnom slede pravila sv. Vasilija uz neke kasnije običaje i dodatke.[1]
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 Monasticizam, Enciklopedija živih religija, Nolit, Beograd, 2004. ISBN 86-19-02360-8
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 „Valentin Svencicki, O monaštvu”. Arhivirano iz originala na datum 2008-03-05. Pristupljeno 2013-03-29.
- ↑ Elejn Pejgels - Gnostička evanđelja (scribd)
- ↑ „Aleksandar Šmeman, Monaštvo i liturgija”. Arhivirano iz originala na datum 2007-11-14. Pristupljeno 2013-03-29.
- ↑ Asceticism, Encyclopædia Britannica
- ↑ 6,0 6,1 Frank, Georgia. 2000. The Memory of the Eyes: Pilgrims to Living Saints in Christian Late Antiquity. Transformation of the Classical Heritage. Los Angeles: University of California Press (str. 13-14)
- ↑ Dunn, Marilyn. The Emergence of Monasticism. Oxford, Blackwell Publishers (str. 58-89), 2000.
- ↑ 8,0 8,1 Nikola Selaković, Dušanov zakonik i pravni translplanti: uporedno-pravna studija (str. 35-36)
- ↑ Archpriest Seraphim Slobodskoy, The Law of God (Printshop of St. Job of Pochaev, Jordanville, NY, ISBN 0-88465-004-8 Uneseni ISBN nije važeći.), p. 618.)
- Monaštvo (pravoslavlje.net)
- Valentin Svencicki, O monaštvu Arhivirano 2008-03-05 na Wayback Machine-u
- Aleksandar Šmeman, Monaštvo i liturgija Arhivirano 2007-11-14 na Wayback Machine-u
- Monaštvo kao uzor svetu Arhivirano 2008-04-01 na Wayback Machine-u (eparhija šumadijska)